Teriparatide: een anabool geneesmiddel voor de behandeling van patiënten met osteoporose
|
|
- Antoon Abbink
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Het humane N-terminale fragment van PTH dat 34 aminozuren lang is (1-34) is de biologisch werkzame stof die door recombinanttechnieken beschikbaar is gekomen. 5 6 Opvallend is dat continu verhoogde PTH-secretie, zoals bij prifarmacotherapie Teriparatide: een anabool geneesmiddel voor de behandeling van patiënten met osteoporose W.F.Lems, N.A.T.Hamdy en J.C.Netelenbos Bij de behandeling van patiënten met osteoporose wordt veel gebruikgemaakt van geneesmiddelen die voornamelijk de botresorptie remmen zoals bisfosfonaten en raloxifeen en waarvan is aangetoond dat ze het risico van osteoporotische fracturen terugbrengen. Recent is een nieuw middel beschikbaar gekomen, teriparatide, een recombinant humaan-parathormoonpreparaat met een geheel ander werkingsmechanisme. Teriparatide heeft vooral een anabool effect, waarbij primair de botvorming wordt gestimuleerd, hetgeen leidt tot een toename in botvolume en een verbetering van de botstructuur, waarbij de microarchitectuur wordt hersteld door vergroting van de trabeculaire dikte en de toename in verbindingen tussen de trabekels. In klinisch relevante onderzoekingen met teriparatide bij postmenopauzale vrouwen en bij mannen blijkt dat het middel het fractuurrisico belangrijk verlaagt. Men dient teriparatide niet te combineren met bisfosfonaten. Er is nog geen duidelijke aanbeveling voor de volgorde van behandeling met teriparatide en bisfosfonaten. Vooral ook omdat de kostprijs van teriparatide hoger is dan die van bestaande middelen was het traject voor vergoeding na registratie lang. Sinds 1 februari 2005 kan teriparatide worden voorgeschreven aan postmenopauzale vrouwen met ernstige osteoporose, dat wil zeggen met minimaal 1 osteoporotische fractuur, die: (a) ondanks behandeling met bisfosfonaten of raloxifeen na 2 wervelinzakkingen opnieuw 1 of meer fracturen krijgen (inadequate respons); (b) noch bisfosfonaten noch raloxifeen verdragen; (c) het middel voorgeschreven krijgen door de behandelend medisch specialist. Ned Tijdschr Geneeskd. 2006;150:132-7 Aan het einde van de vorige eeuw hebben belangrijke ontwikkelingen plaatsgevonden bij de behandeling van osteoporose. De aandoening wordt gekenmerkt door verlies aan botmineraaldichtheid en microarchitectuur, met als gevolg toegenomen kans op fracturen. Er zijn thans geneesmiddelen beschikbaar waarvan is aangetoond dat het gebruik ervan leidt tot een reductie van het risico op zowel vertebrale 1-4 als niet-vertebrale fracturen Hiertoe behoren bisfosfonaten, strontiumranelaat en raloxifeen. Met uitzondering van strontiumranelaat 3 4 worden deze middelen als antiresorptiva beschouwd: het werkingsmechanisme bestaat hoofdzakelijk uit remming van de door de osteoclast gemedieerde resorptieve botafbraak, met als resultaat toegenomen secundaire mineralisatie. VU Medisch Centrum, Postbus 7057, 1007 MB Amsterdam. Afd. Reumatologie, 4A42: hr.dr.w.f.lems, reumatoloog (tevens: Slotervaartziekenhuis en Jan van Breemen Instituut, Amsterdam). Afd. Endocrinologie: hr.prof.dr.j.c.netelenbos, internist-endocrinoloog. Leids Universitair Medisch Centrum, afd. Endocrinologie, Leiden. Mw.dr.N.A.T.Hamdy, internist-endocrinoloog. Correspondentieadres: hr.dr.w.f.lems (wf.lems@vumc.nl). De zoektocht naar veilige anabole middelen die specifiek de botvorming stimuleren, heeft 3 decennia in beslag genomen. Recent zijn gegevens gepubliceerd over teriparatide, een recombinant humaan-parathormoon(pth-)preparaat, het eerste echt anabole middel bij de behandeling van osteoporose. Overigens mag verwacht worden dat binnen afzienbare tijd niet alleen teriparatide, maar ook het humane PTH 1-84 beschikbaar komt voor de behandeling van osteoporose. Sinds 1 augustus 2005 kan ook strontiumranelaat in Nederland worden voorgeschreven. Dit middel heeft behalve een remmend effect op de botresorptie ook een stimulerend effect op de botaanmaak, maar het anabole effect van teriparatide is veel sterker. In dit artikel bespreken wij het werkingsmechanisme, de effectiviteit en de veiligheid van teriparatide en ten slotte gaan wij in op de huidige plaats van dit middel. werkingsmechanisme van teriparatide 132 Ned Tijdschr Geneeskd januari;150(3)
2 maire hyperparathyreoïdie, leidt tot verhoogde botresorptie, botverlies en secundaire osteoporose, terwijl dagelijkse subcutane injectie met teriparatide tot een kortdurende piek van PTH in het bloed leidt en nieuwe botvorming juist stimuleert. Deze discrepantie wordt wel de PTH-paradox genoemd. Continue, hoge spiegels van PTH leiden tot verhoogde osteoclastenactiviteit en daarmee tot botafbraak door stimulatie van voor botresorptie coderende genen, waaronder die van cytokinen. 7 8 Daarentegen leidt intermitterende toediening van PTH tot een unieke stimulatie van genen die belangrijk zijn voor de modulatie van verschillende stadia van osteoblastdifferentiatie en -functie. Dit is gekoppeld aan remming van apoptose van osteoblasten, hetgeen resulteert in stimulatie van botopbouw, ook onafhankelijk van botafbraak. 7 8 Echter, in mindere mate wordt de botresorptie ook gestimuleerd. Het nettoresultaat is een sterk en snel anabool effect waarbij primair de botvorming wordt gestimuleerd. Dit leidt tot een toename in botvolume en herstel van de botstructuur en microarchitectuur door vergroting van de trabeculaire dikte en de toename in verbindingen tussen de trabekels. 7 8 Het werkingsmechanisme van teriparatide is daarmee essentieel anders dan van de bestaande groep botresorptieremmers (bisfosfonaten en selectieve oestrogeenreceptormodulatoren; SERM s), die vooral de botafbraak remmen, hetgeen leidt tot verlaagde botomzetting en toegenomen (secundaire) mineralisatie (figuur), en ook anders dan het werkingsmechanisme van strontiumranelaat. effectiviteit van teriparatide Postmenopauzale vrouwen. In een dubbelblind, placebogecontroleerd, gerandomiseerd onderzoek (n = 1637) toonden Neer et al. de effectiviteit van subcutaan toegediend teriparatide aan bij vrouwen die tenminste 5 jaar in de menopauze waren. 10 De vrouwen hadden gemiddeld 2,3 wervelfracturen en een gemiddelde T-score van 2,6 bij het begin van het onderzoek (de T-score is het aantal standaarddeviaties verschil met de gemiddelde botmineraaldichtheid (BMD) van jonge volwassenen, de piekbotmassa). 10 In dit onderzoek werd na 18 maanden behandeling een belangrijke toename van de BMD van de lendenwervels van 9,7-13,7% (afhankelijk van de dosering) geobserveerd. 10 Na 18 maanden behandeling was het percentage vrouwen met nieuwe wervelinzakkingen 15, 5 en 4, respectievelijk in de placebogroep en in de groepen die met (dagelijkse) teriparatideinjecties met 20 en 40 μg werden behandeld. Dit komt overeen met een relatief risico (RR) van 0,35 (95%-BI: 0,22-0,55) en 0,31 (95%-BI: 0,19-0,50), oftewel een vermindering van het fractuurrisico van respectievelijk 65 en 69%. De reductie van het risico van nieuwe, ernstige wervelfracturen bleek na 18 maanden zelfs met 90% gedaald te zijn bij de groep die met teriparatide 20 μg werd behandeld. 11 In een latere analyse bleek dat in de placebogroep een groter aantal en ernstiger wervelinzakkingen bij het begin van het onderzoek samengingen met een toename van nieuwe wervelinzakkingen, maar niet in de teriparatidegroep: 12 dit onderstreept dat het voorschrijven van teriparatide vooral zinvol is bij patiënten met ernstige osteoporose. Niet-vertebrale fracturen traden op bij 6% in de placebogroep en 3% in de beide teriparatidegroepen: respectievelijk RR: 0,47 (95%-BI: 0,25-0,88) en 0,46 (95%-BI: 0,25-0,86). Er was geen reductie van het aantal heupfracturen, wat kan samenhangen met de korte studieduur en het kleine patiëntenaantal voor deze vraagstelling. Het onderzoek van Neer et al. 10 werd gevolgd door een follow-uponderzoek bij 77% van de patiënten. 13 In de fol- a b tetracycline Fluorescentiemicroscopische opnamen van trabeculair bot na voorbehandeling met tetracycline (tetracycline slaat neer op plaatsen van botaanmaak en is vervolgens zichtbaar te maken door fluorescentiemicroscopie): (a) weefsel afkomstig van een patiënt behandeld met alendroninezuur: er is behoud van structuur en geringe botaanmaak; (b) weefsel van een patiënt behandeld met teriparatide: er is vorming van nieuw bot, herkenbaar aan het tetracyclinelabel, en toegenomen botaanmaak (HE-kleuring, circa 450 maal vergroot). 9 Ned Tijdschr Geneeskd januari;150(3) 133
3 low-upperiode van eveneens 18 maanden ontstonden bij 19% van de patiënten uit de eerdere placebogroep en bij 11% (p = 0,004) en 10% (p = 0,001) van de eerder met teriparatide behandelde patiënten nieuwe wervelfracturen. Bij deze follow-up was de keuze voor antiosteoporosemedicatie vrij: bij ongeveer de helft van de patiënten, zowel in de placebo- als in de teriparatidegroep, werd gestart met antiosteoporosemedicatie, meestal met bisfosfonaten. Uit dit onderzoek komt derhalve naar voren dat het voorschrijven van teriparatide niet alleen als voordeel heeft dat er fractuurreductie optreedt tijdens de periode waarin het voorgeschreven wordt, maar ook daarna. Mannen. Bij 437 mannelijke patiënten die gedurende 12 maanden behandeld werden met teriparatide of met placebo was er een significante toename van de botmassa van 6 en 9% bij de respectievelijk met teriparatide 20 en 40 μg behandelde patiënten, 14 die goed overeenkomt met de toename in het onderzoek van Neer et al. bij postmenopauzale vrouwen. 10 Na een follow-up van 30 maanden zonder teriparatide bedroeg het percentage patiënten met nieuwe wervelinzakkingen 12 in de eerdere placebogroep versus 5 en 7 in de beide respectieve eerdere teriparatidegroepen. 15 Het verschil tussen de placebogroep en de verumgroepen was niet significant (p = 0,07): wanneer alleen naar ernstige wervelinzakkingen werd gekeken, was het verschil wél significant (p = 0,01). Bij patiënten behandeld met glucocorticoïden werd een positief effect van teriparatide op de BMD van de lumbale wervelkolom vastgesteld; 16 er zijn geen literatuurgegevens waarin reductie van het aantal fracturen is aangetoond. Alendroninezuur versus teriparatide. In een vergelijkende studie werd het effect van alendroninezuur vergeleken met dat van teriparatide 40 μg. 17 In de teriparatidegroep bleek de toename van de BMD in de lumbale wervels aanzienlijk hoger: 12 versus 6%. Ook was de toename van de BMD in de heup en het hele skelet hoger in de teriparatidegroep, maar niet in de distale radius, waar de BMD meer steeg in de alendroninezuurgroep. De incidentie van niet-vertebrale fracturen in de teriparatidegroep was significant lager dan in de alendroninezuurgroep: 4,1 versus 13,7% (p < 0,05). De interpretatie van deze resultaten is niet gemakkelijk: hoe moet het superieure effect op de surrogaatuitkomstmaat BMD gewogen worden, terwijl er geen verschil was in de klinisch relevante uitkomstmaat (wervel)fracturen? Ook de interpretatie van het gevonden verschil in nietvertebrale fracturen levert vragen op: dit onderzoek is verricht bij een hogere dan de geregistreerde dosering (40 versus 20 μg). Recent verschenen de gegevens van een onderzoek bij postmenopauzale vrouwen (n = 203) bij wie een vergelijking werd gemaakt tussen 18 maanden behandeling met teriparatide 20 μg per dag of met alendroninezuur 10 mg/dag. 18 Ook hier was er een sterkere toename van de BMD in de teriparatidegroep, zowel in de lumbale wervelkolom (10,3 versus 5,5%; p < 0,001) als in de heupen (4,9 versus 2,2%; verschil niet significant). In dit onderzoek werd geen verschil in fractuurincidentie tussen beide patiëntengroepen gerapporteerd; wel was het percentage patiënten met nieuw ontstane of toegenomen rugklachten hoger in de alendroninezuur- dan in de teriparatidegroep: 39 versus 26 (p = 0,05). In een onderzoek waarbij een vergelijking werd gemaakt tussen 1 jaar continue teriparatidebehandeling en cyclisch intermitterende toediening, namelijk 3 maanden therapie gevolgd door een interval van 3 maanden zonder therapie, bleek het effect op de BMD in beide teriparatidegroepen gelijk. 19 Hoewel deze resultaten zeer interessant zijn, wordt de vertaling naar de dagelijkse praktijk bemoeilijkt door het ontbreken van fractuurgegevens. Een overzicht van de effectiviteit van teriparatide 20 μg per dag staat in de tabel. bijwerkingen en verdraagbaarheid De frequentste bijwerkingen van teriparatide zijn duizeligheid en beenkrampen (1-10%), met daarnaast klachten over misselijkheid en hoofdpijn. Staken van de behandeling wegens hypercalciëmie bleek nodig bij slechts 1 op de 444 behandelde patiënten met teriparatide 20 μg. 8 Hoewel in Overzicht van de belangrijkste studies met teriparatide 20 μg per dag voor de behandeling van osteoporose 1e auteur Neer 10 Ettinger 20 McClung 18 Orwoll 14 uitgangswaarden aantal patiënten geslacht gemiddelde leeftijd in jaren T-score lumbaal 2,6 2,4 2,5 2,2 gemiddeld aantal eerdere wervelfracturen 2,3 follow-up studieduur in maanden verandering in lumbale BMD 9,7% 4,7%*/10,2% 10,3% 5,9% fracturen in wervels 65% ns ns ns elders 53% ns ns ns = gegeven ontbreekt; BMD = botmineraaldichtheid; ns = geen significant verschil in reductie van wervelfracturen, wellicht samenhangend met te weinig onderscheidingsvermogen ( power ) van de studie. *Patiënten eerder behandeld met alendroninezuur. Patiënten eerder behandeld met raloxifeen. 134 Ned Tijdschr Geneeskd januari;150(3)
4 fase-iii-studies de verdraagbaarheid van het middel goed lijkt, is het de vraag of dit ook zal blijken uit fase-iv-studies en in de dagelijkse praktijk in een patiëntenpopulatie met meer comorbiditeit. In een rattenmodel is het ontstaan van osteosarcomen aangetoond tijdens behandeling met teriparatide voor een tijdsduur equivalent aan ruim 80-90% van de levensverwachting van de dieren. 21 Hoewel deze bevinding aanvankelijk de reden was om het onderzoek van Neer et al. 10 voortijdig af te breken, is men thans de mening toegedaan dat deze resultaten voor de dagelijkse praktijk weinig klinische relevantie hebben, aangezien de dosering hoger was dan gebruikelijk en de duur van de behandeling bijna levenslang; bovendien zijn gegevens uit diermodellen niet zonder meer te extra poleren naar mensen. Bij latere studies bij volwassen ratten en bij apen werden overigens geen osteosarcomen waar genomen. Er is geen verhoogde incidentie van osteosarcomen aangetoond bij patiënten met primaire hyperparathyreoïdie en bij geen van de naar schatting inmiddels patiënten die gedurende 18 maanden met teriparatide werden behandeld, is een osteosarcoom vastgesteld. toedienen tijdens, voor of na behandeling met botresorptieremmers? Teriparatide niet combineren met bisfosfonaten. Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat de combinatie van een bisfosfonaat met teriparatide aantrekkelijk zou zijn voor patiënten met ernstige osteoporose. Echter, gebleken is dat het gelijktijdig gebruik van een bisfosfonaat dat hoofdzakelijk de botresorptie remt met een middel dat de botaanmaak stimuleert (PTH) niet het gewenste resultaat oplevert. De combinatie heeft op de BMD geen beter effect dan PTH alleen en bovendien zijn er geen gegevens over een (verdere) afname van fractuurreductie De verklaring hiervoor lijkt simpel: bisfosfonaten verminderen de botombouw, terwijl die door anabole middelen juist wordt vergroot; de werkingsmechanismen zijn dus tegengesteld. Het tegelijkertijd toedienen van bisfosfonaten en teriparatide is dus onverstandig en ongewenst. Nog geen duidelijke aanbeveling voor de volgorde teriparatidebisfosfonaten. Belangrijk is vervolgens te weten hoe het effect is van teriparatide in aansluiting op behandeling met bisfosfonaten of raloxifeen. Uit recent onderzoek blijkt dat bij behandeling met teriparatide sneller stijging van de markers van de botombouw en toename van de BMD optrad bij patiënten die voorheen raloxifeen gebruikten dan bij eerder gebruik van alendroninezuur. 20 Dit is een belangrijk punt, want in de dagelijkse praktijk zal teriparatide vaak gegeven worden in aansluiting op bisfosfonaten, namelijk na het ontstaan van een fractuur ondanks (langdurige) behandeling met bisfosfonaten. De vertaling van dit onderzoek naar de dagelijkse praktijk is echter niet eenvoudig: het lijkt niet zinvol om raloxifeen te verkiezen boven bisfosfonaten, die eerste keus zijn bij de behandeling van postmenopauzale osteoporose, 24 omdat als (eventueel) later gestart zou moeten worden met teriparatide, dit een sneller effect heeft op surrogaatmarkers als BMD en botombouw. Zeer recente gegevens tonen aan dat bij gebruik van humaan PTH (1-84) na behandeling met bisfosfonaten een positief effect op de BMD ontstaat. 25 Een andere vraag is of er een interval ingelast moet worden na behandeling met bisfosfonaten, alvorens te starten met teriparatide. Tot nu toe ontbreken echter data betreffende fractuurrisico van behandeling met teriparatide in aansluiting op behandeling met bisfosfonaten. Over de derde optie, het toepassen van botresorptieremmende middelen na behandeling met teriparatide, zijn weinig (fractuur)gegevens beschikbaar. Bij mannen werd na 12 maanden behandeling met teriparatide tijdens 30 maanden follow-up een beter effect op de BMD vastgesteld tijdens bisfosfonaatgebruik dan in de patiëntengroep die geen bisfosfonaten gebruikte 15 en bij vrouwen werd in de follow-up van het onderzoek van Neer et al. 10 ook bij bijna de helft van de patiënten behandeling gestart met een bisfosfonaat. 13 registratie en vergoeding In Nederland is er bij teriparatide een opmerkelijk lang interval geweest tussen registratie en vergoeding, nadat reeds in 2002 in de VS en in Europa (Europese registratieautoriteit EMEA) goedkeuring was verkregen. Na raadpleging van de Interdisciplinaire Werkgroep Osteoporose, de Nederlandse Vereniging voor Calcium en Botstofwisseling en de Osteoporose Stichting luidde in Nederland het oorspronkelijke, breed gedragen, voorstel: 26 Teriparatide is geïndiceerd bij postmenopauzale vrouwen met ernstige osteoporose volgens de WHO-consensus. Hiertoe worden gerekend vergelijkbare patiënten als bestudeerd in de studie van Neer et al. 10 met 2 wervelfracturen en een T-score < 2,5 in de lumbale wervelkolom en/of de heup, bij wie de effectiviteit van de behandeling met teriparatide is bewezen. Onder een radiologische wervelinzakking wordt verstaan een hoogteverlies van 25% of meer. Het is voorstelbaar dat teriparatide ook geïndiceerd zou kunnen zijn als de osteoporose progressief is, dat wil zeggen bij patiënten met een inadequate respons ondanks optimale behandeling zoals genoemd in de CBO-consensus. 24 Vanwege het ontbreken van fractuurgegevens (anno 2002) is er nog geen indicatie voor het voorschrijven van teriparatide bij mannen. Ditzelfde geldt ook voor de preventie van glucocorticoïdgeïnduceerde osteoporose. Aanvankelijke afwijzing van vergoeding. Dit voorstel werd echter eind 2002 afgewezen, waarbij ook financiële bezwa- Ned Tijdschr Geneeskd januari;150(3) 135
5 ren een rol speelden. Immers, de kostprijs van teriparatide is aanzienlijk hoger dan die van bijvoorbeeld de reeds lang bekende bisfosfonaten, namelijk 5200, versus 380, voor 1 jaar behandeling. Er zijn voorzover bekend ook geen economische analysen gemaakt van de effecten van teriparatide op basis van voor kwaliteit gecorrigeerde levensjaren ( quality-adjusted life years ; QUALY s). Er bestond derhalve angst dat een relatief groot aantal patiënten op grond van genoemde criteria in aanmerking zou kunnen komen voor teriparatide. Het belangrijkste bezwaar van de beoordelende instanties, in casu de Commissie Farmaceutische Hulp, was dat er geen bewijs voorhanden was dat teriparatide superieur is aan bestaande antiosteoporosemedicatie met bisfosfonaten wat betreft fractuurreductie. Tegen deze afwijzing is destijds bezwaar gemaakt, onder andere door de patiënten, verenigd in de Osteoporose Vereniging. Belangrijke argumenten waren dat het te betreuren zou zijn als patiënten met ernstige osteoporose een effectief middel niet zouden kunnen krijgen, waarbij geleidelijk aan in steeds meer ons omringende landen, onder verschillende voorwaarden, dit middel wél beschikbaar kwam. Bovendien werd ingeschat dat het om een beperkt aantal patiënten gaat, enige honderden per jaar. Met als argumentatie dat wildgroei zou moeten worden voorkomen werd voorgesteld om de behandeling alleen te laten plaatsvinden door specialisten, bij voorkeur met veel ervaring op het gebied van osteoporose. Vergoeding. Een advies van een nieuwe, door de Osteoporose Stichting in het leven geroepen commissie van deskundigen heeft uiteindelijk in december 2004 geleid tot een heroverweging door de minister, waarbij besloten is dat vanaf 1 februari 2005 teriparatide kan worden voorgeschreven aan postmenopauzale vrouwen met ernstige osteoporose, dat wil zeggen met minimaal 1 osteoporotische fractuur, die: (a) ondanks behandeling met bisfosfonaten of raloxifeen na 2 wervelinzakkingen opnieuw 1 of meer fracturen krijgen (inadequate respons); (b) zowel bisfosfonaten als raloxifeen niet verdragen; (c) het middel voorgeschreven krijgen door de behandelend medisch specialist. Het bovenstaande heeft de kenmerken van een compromis. Het probleem is vooral dat een inadequate respons niet scherp te definiëren is. Is het krijgen van een polsfractuur of wervelinzakking na slechts 2 maanden behandeling met een bisfosfonaat een inadequate respons? Hierbij moet men bedenken dat het uitgangsrisico op fracturen bij patiënten met osteoporose verhoogd is: de in onderzoekingen gevonden reductie van fracturen is immers aangetoond in groepen van patiënten en niet bij individuen. Voorts is het opmerkelijk dat een lage BMD geen voorwaarde is voor het starten met teriparatide. Het tweede criterium, intolerantie, kan subjectief zijn. Daarnaast is een belangrijk bezwaar dat mannen met ernstige osteoporose buiten het indicatiegebied vallen. plaatsbepaling van teriparatide Sinds februari 2005 kan, zoals gezegd, teriparatide worden voorgeschreven aan postmenopauzale vrouwen met osteoporose die voldoen aan de genoemde criteria. In overeenstemming met de gegevens uit de studie van Neer et al. 10 is de aanbevolen behandelduur 18 maanden en dient suppletie met calcium en vitamine D te worden voorgeschreven. Op grond van de preliminaire gerapporteerde effecten met als surrogaatuitkomstmaat BMD-metingen lijkt het verstandig om na de 18 maanden behandeling met teriparatide te overwegen om patiënten verder te behandelen met een bisfosfonaat conclusie Samenvattend menen wij dat het een goede zaak is dat door teriparatide, een vernieuwend middel, met een werkingsmechanisme gericht op botopbouw, het arsenaal van behandelingen voor patiënten met ernstige osteoporose in Nederland is uitgebreid. Als men met dit nieuwe middel verstandig omgaat, kan de patiëntengroep van postmenopauzale vrouwen met ernstige osteoporose en een groot fractuurrisico daar veel baat bij hebben, zonder belangrijke extra kosten voor de Nederlandse gezondheidszorg. Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld. Aanvaard op 5 september 2005 Literatuur 1 Cranney A, Guyatt G, Griffith L, Wells G, Tugwell P, Rosen C. Metaanalyses of therapies for postmenopausal osteoporosis. IX: summary of meta-analyses of therapies for postmenopausal osteoporosis. Endocr Rev. 2002;23: Reginster JY, Seeman E, de Vernejoul MC, Adami S, Compston J, Phenekos C, et al. Strontium ranelate reduces the risk of nonvertebral fractures in postmenopausal women with osteoporosis. Treatment of Peripheral Osteoporosis (TROPOS) Study. J Clin Endocrinol Metab. 2005;90: Ettinger B, Black DM, Mitlak BH, Knickerbocker RK, Nickelsen T, Genant HK, et al. Reduction of vertebral fracture risk in postmenopausal women with osteoporosis treated with raloxifene: results from a 3-year randomized clinical trial. Multiple Outcomes of Raloxifene Evaluation (MORE) Investigators. JAMA. 1999;282: Hamdy NAT. Strontiumranelaat, een nieuw middel voor de behandeling van osteoporose. Nederlands Tijdschrift voor Calcium- en Botstofwisseling. 2005;(1): Mitlak BH. Parathyroid hormone as a therapeutic agent. Curr Opin Pharmacol. 2002;2: Hodsman AB, Bauer DC, Dempster DW, Dian L, Hanley DA, Harris ST, et al. Parathyroid hormone and teriparatide for the treatment of osteoporosis: a review of the evidence and suggested guidelines for its use. Endocr Rev. 2005;26: Ned Tijdschr Geneeskd januari;150(3)
6 7 Eriksen EF, Robins DA. Teriparatide: a bone formation treatment for osteoporosis. Drugs Today (Barc). 2004;40: Jiang Y, Zhao JJ, Mitlak BH, Wang O, Genant HK, Eriksen EF. Recombinant human parathyroid hormone (1-34) [teriparatide] improves both cortical and cancellous bone structure. J Bone Miner Res. 2003; 18: Arlot M, Meunier PJ, Boivin G, Haddock L, Tamayo J, Correa-Rotter R, et al. Differential effects of teriparatide and alendronate on bone remodeling in postmenopausal women assessed by histomorphometric parameters. J Bone Miner Res. 2005;20: Neer RM, Arnaud CD, Zanchetta JR, Prince R, Gaich GA, Reginster JY, et al. Effect of parathyroid hormone (1-34) on fractures and bone mineral density in postmenopausal women with osteoporosis. N Engl J Med. 2001;344: Marcus R, Wang O, Satterwhite J, Mitlak BH. The skeletal response to teriparatide is largely independent of age, initial bone mineral density, and prevalent vertebral fractures in postmenopausal women with osteoporosis. J Bone Miner Res. 2003;18: Gallagher JC, Genant HK, Crans GG, Vargas SJ, Krege JH. Teriparatide reduces the fracture risk associated with increasing number and severity of osteoporotic fractures. J Clin Endocrinol Metab. 2005; 90: Lindsay R, Scheele WH, Neer R, Pohl G, Adami S, Mautalen C, et al. Sustained vertebral fracture risk reduction after withdrawal of teriparatide in postmenopausal women with osteoporosis. Arch Intern Med. 2004;164: Orwoll ES, Scheele WH, Paul S, Adami S, Syversen U, Diez-Perez A, et al. The effect of teriparatide [human parathyroid hormone (1-34)] therapy on bone density in men with osteoporosis. J Bone Miner Res. 2003;18: Kaufman JM, Orwoll E, Goemaere S, San Martin J, Hossain A, Dalsky GP, et al. Teriparatide effects on vertebral fractures and bone mineral density in men with osteoporosis: treatment and discontinuation of therapy. Osteoporos Int. 2005;16: Lane NE, Sanchez S, Genant HK, Jenkins DK, Arnaud CD. Short-term increases in bone turnover markers predict parathyroid hormoneinduced spinal bone mineral density gains in postmenopausal women with glucocorticoid-induced osteoporosis. Osteoporos Int. 2000;11: Body JJ, Gaich GA, Scheele WH, Kulkarni PM, Miller PD, Peretz A, et al. A randomized double-blind trial to compare the efficacy of teriparatide [recombinant human parathyroid hormone (1-34)] with alendronate in postmenopausal women with osteoporosis. J Clin Endocrinol Metab. 2002;87: McClung MR, San Martin J, Miller PD, Civitelli R, Bandeira F, Omizo M, et al. Opposite bone remodeling effects of teriparatide and alendronate in increasing bone mass. Arch Intern Med. 2005;165: Cosman F, Nieves J, Zion M, Woelfert L, Luckey M, Lindsay R. Daily and cyclic parathyroid hormone in women receiving alendronate. N Engl J Med. 2005;353: Ettinger B, San Martin J, Crans GG, Pavo I. Differential effects of teriparatide on BMD after treatment with raloxifene or alendronate. J Bone Miner Res. 2004;19: Vahle JL, Sato M, Long GG, Young JK, Francis PC, Engelhardt JA, et al. Skeletal changes in rats given daily subcutaneous injections of recombinant human parathyroid hormone (1-34) for 2 years and relevance to human safety. Toxicol Pathol. 2002;30: Finkelstein JS, Hayes A, Hunzelman JL, Wyland JJ, Lee H, Neer RM. The effects of parathyroid hormone, alendronate, or both in men with osteoporosis. N Engl J Med. 2003;349: Black DM, Greenspan SL, Ensrud KE, Palermo L, McGowan JA, Lang TF, et al. The effects of parathyroid hormone and alendronate alone or in combination in postmenopausal osteoporosis. PaTH Study Investigators. N Engl J Med. 2003;349: Osteoporose. Tweede herziene richtlijn. Utrecht: Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO; Black DM, Bilezikian JP, Ensrud KE, Greenspan SL, Palermo L, Hue T, et al. One year of alendronate after one year of parathyroid hormone (1-84) for osteoporosis. PaTH Study Investigators. N Engl J Med. 2005;353: Lems WF, Hamdy NAT, Netelenbos JC. Plaatsbepaling rhpth (1-34) teriparatide bij de behandeling van osteoporose. Nederlands Tijdschrift voor Cal cium- en Botstofwisseling. 2003;(3):55-7. Abstract Teriparatide: an anabolic drug for the treatment of patients with osteoporosis The management of osteoporosis has been dominated by the use of antiresorptive agents, such as bisphosphonates and raloxifene, which have been shown to effectively reduce the risk of osteoporotic fractures. Teriparatide, a recombinant human parathyroid hormone, has recently become available. It has an altogether different action. Teriparatide is an anabolic agent that primarily stimulates bone formation. This leads to an increase in bone volume and the bone structure and microarchitecture is restored by an increase in trabecular thickness and an increase in the number of connections between trabeculae. Clinically relevant studies on teriparatide in postmenopausal women and in men have shown that it significantly lowers the risk of fracture. Teriparatide should not be combined with bisphosphonates. There are no clear recommendations on the order of treatment with teriparatide and bisphosphonates. The high costs of teriparatide have slowed the trajectory from registration to reimbursement in the Netherlands. Since 1 February 2005 teriparatide may be prescribed for postmenopausal women with serious osteoporosis i.e. with a minimum of 1 osteoporotic fracture who (a) despite treatment with bisphosphonates or raloxifene after 2 prolapsed vertebrae once again have 1 or more fractures (inadequate response); (b) can tolerate neither bisphosphonates nor raloxifene; (c) are prescribed the drug by their treating medical specialist. Ned Tijdschr Geneeskd. 2006;150:132-7 Ned Tijdschr Geneeskd januari;150(3) 137
Fractuurpreventie bij 80- plussers: focus op medicatie. Harald Verhaar, internist-geriater UMC Utrecht
Fractuurpreventie bij 80- plussers: focus op medicatie Harald Verhaar, internist-geriater UMC Utrecht Vragen Is het überhaupt nog wel zinvol om een anti-osteoporose medicament voor te schrijven aan een
Nadere informatieDe behandeling van osteoporose: een overzicht. Joop van den Bergh, internist-endocrinoloog VieCuri MC Noord-limburg, Maastricht UMC & UHasselt
De behandeling van osteoporose: een overzicht. Joop van den Bergh, internist-endocrinoloog VieCuri MC Noord-limburg, Maastricht UMC & UHasselt Fracture prevention: a five-step approach van den Bergh et
Nadere informatieOsteoporose Voorkom Beenderbreuken
Osteoporose Voorkom Beenderbreuken Prof. Dr. S. Goemaere Reumatoloog, UZ Gent Belgian Bone Club (BBC) International Osteoporosis Foundation (IOF) EU-Osteoporosis Consultation Panel IOF Working Parties
Nadere informatieOsteoporoseprofylaxe bij corticosteroïdgebruik
Osteoporoseprofylaxe bij corticosteroïdgebruik 101-106 Deze Medisch Farmaceutische Beslisregel (MFB) is ontwikkeld door de KNMP en Health Base, in samenwerking met de Expertgroep MFB. Datum 27 mei 2013
Nadere informatieUw brief van Uw kenmerk Datum 6 oktober 2006 Farmatec/P december 2006
Aan de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Postbus 23050 2500 EJ DEN HAAG Uw brief van Uw kenmerk Datum 6 oktober 2006 Farmatec/P 2721125 21 december 2006 Ons kenmerk Behandeld door Doorkiesnummer
Nadere informatieOsteoporoseprofylaxe bij corticosteroïdgebruik
Osteoporoseprofylaxe bij corticosteroïdgebruik 101-106 Deze Medisch Farmaceutische Beslisregel (MFB) is ontwikkeld door de KNMP en Health Base, in samenwerking met de Expertgroep MFB. Datum 27 mei 2013
Nadere informatieOsteoporose in de praktijk
Osteoporose in de praktijk 29 januari 2019 Hannah C.M. van Loon Internist-endocrinoloog Osteoporose Programma: Inleiding met casus Waarom behandeling? Effect van orale bi(s)fosfonaten Reden voor switch
Nadere informatieOSTEOPOROSE. Een stille ziekte. Dr. K. Goddeeris Afdeling Geriatrie AZ Damiaan Oostende
OSTEOPOROSE Een stille ziekte Dr. K. Goddeeris Afdeling Geriatrie AZ Damiaan Oostende Pathofysiologie osteoporose Osteoporose is een aandoening van het skelet die de botsterkte vermindert en daardoor het
Nadere informatieOsteoporose Botontkalking Hou je je broze botten heel? Vakgroep Reumatologie P. van Oijen, reumatoloog J. van der Donk, osteoporoseverpleegkundige
Osteoporose Botontkalking Hou je je broze botten heel? Vakgroep Reumatologie P. van Oijen, reumatoloog J. van der Donk, osteoporoseverpleegkundige Wat is botontkalking? Definitie osteoporose Een systemische
Nadere informatieOSTEOPOROSE DE STILLE ZIEKTE ZIEKTEBEELD EN DIAGNOSE NVKVV OOSTENDE 20/03/2013
OSTEOPOROSE DE STILLE ZIEKTE ZIEKTEBEELD EN DIAGNOSE NVKVV OOSTENDE 20/03/2013 Reumatoloog ZNA 20/03/2013 Wat is osteoporose? Broosheid van botten die op termijn zal leiden tot een breuk. Voorkomen van
Nadere informatieOsteoporotische indeukingsfracturen
Symposium i.v.m. aandoeningen van het axiaal skelet UZ Leuven campus Gasthuisberg 24 november 2012 Osteoporotische indeukingsfracturen Steven Boonen, MD, PhD Centrum voor Metabole Botziekten UZ Leuven
Nadere informatieOsteoporose Voorkom Beenderbreuken
Osteoporose Voorkom Beenderbreuken Prof. Dr. S. Goemaere Reumatoloog, UZ Gent Belgian Bone Club (BBC) International Osteoporosis Foundation (IOF) EU-Osteoporosis Consultation Panel IOF Working Parties
Nadere informatieCasus 3: Osteoporotische Indeukingsfractuur JEF MICHIELSEN
Casus 3: Osteoporotische Indeukingsfractuur JEF MICHIELSEN Osteoporotische indeukingsfractuur 60 jarige alleenstaande dame Plotse pijn in de dorso-lumbale wervelzuil Normaal klinisch onderzoek Geen voorgeschiedenis
Nadere informatieHet Osteoporose Formularium. 1 e editie. een praktische leidraad
Het Osteoporose Formularium 1 e editie een praktische leidraad Deze uitgave wordt mede mogelijk gemaakt door: en binnen ATC hoofdklasse M. NB: Het voorschrijven van geneesmiddelen geschiedt onder de exclusieve
Nadere informatieHormoontherapie en osteoporose. Annemarie Venhuizen, reumatoloog Donderdag 9 juni 2016 Fysiotherapie & Oncologie Kennisnetwerk
Hormoontherapie en osteoporose Annemarie Venhuizen, reumatoloog Donderdag 9 juni 2016 Fysiotherapie & Oncologie Kennisnetwerk Opbouw presentatie introductie gezond botmetabolisme osteoporose, risicofactoren
Nadere informatieOsteoporose profylaxe bij 80+
Osteoporose profylaxe bij 80+ Emilie Gieling, AIOS Ziekenhuisfarmacie, CWZ Prof. Dr. Joop van den Bergh, internist-endocrinoloog, VieCurie MC Noord-Limburg, Maastricht UMC & UHasselt België (potentiële)
Nadere informatieSamenvatting. Reumatoïde artritis: biologicals en bot
* Samenvatting Reumatoïde artritis: biologicals en bot Samenvatting In deel I van dit proefschrift worden resultaten gepresenteerd van onderzoek naar gegeneraliseerd botverlies (osteoporose) in patiënten
Nadere informatieOsteoporose VRAAG OVER UW MEDICIJNEN? VRAAG HET UW APOTHEKER
Osteoporose WAT IS OSTEOPOROSE WAT VERGROOT DE KANS OP OSTEOPOROSE GEVOLGEN VAN OSTEOPOROSE MEDICIJNEN BIJ OSTEOPOROSE WAT KUNT U ZELF DOEN WAT KAN UW APOTHEKER VOOR U DOEN ADVIES IN EEN PERSOONLIJK GESPREK
Nadere informatieCFH-rapport 06/26. ibandroninezuur i.v. (injectie 3 mg/3 ml) (Bonviva )
Rapport CFH-rapport 06/26 ibandroninezuur i.v. (injectie 3 mg/3 ml) (Bonviva ) Op 26 oktober 2006 uitgebracht aan de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Uitgave College voor zorgverzekeringen
Nadere informatieVitamine D. Ton Boermans huisarts
Vitamine D Ton Boermans huisarts 2 2 Vitamine D Onvoldoende UVB voor Vitamine D synthese van november tot begin maart 90% van Europa heeft gedurende 4-6 mnd onvoldoende UVB straling. Latitude 38 o north
Nadere informatieRichtlijn Osteoporose en fractuurpreventie Nederlandse Vereniging voor Reumatologie Derde herzien druk, 2011
Richtlijn Osteoporose en fractuurpreventie Nederlandse Vereniging voor Reumatologie Derde herzien druk, 2011 Stroomdiagram van diagnostiek,behandeling en follow-up bij patiënten van 50 jaar en ouder met
Nadere informatieGericht behandelen van osteoporotische wervelinzakkingsfracturen
Gericht behandelen van osteoporotische wervelinzakkingsfracturen SAMENVATTING 1) Hoe draagt het doelmatigheidsproject bij aan het verbeteren van de kwaliteit van zorg op afdelingsen/of instellingsniveau?
Nadere informatieInvloed van het aantal kinderen op de seksdrive en relatievoorkeur
Invloed van het aantal kinderen op de seksdrive en relatievoorkeur M. Zander MSc. Eerste begeleider: Tweede begeleider: dr. W. Waterink drs. J. Eshuis Oktober 2014 Faculteit Psychologie en Onderwijswetenschappen
Nadere informatieEffect van anti-osteoporosemedicatie op het ontstaan van wervelfracturen
16 Gubareva LV, Kaiser L, Hayden FG. Influenza virus neuraminidase inhibitors. Lancet 2000;355:827-35. 17 Magnard C, Valette M, Aymard M, Lina B. Comparison of two nested PCR, cell culture, and antigen
Nadere informatieDEEL 2 PARALLEL HUISARTSEN
DEEL 2 PARALLEL HUISARTSEN 1 Esther Donga, Internist endocrinoloog Math Wijnands, Reumatoloog Jernt Korst, Kaderhuisarts bewegingsapparaat 2 In kaart brengen van de patiënt: anamnese Risicofactoren Algoritme
Nadere informatieOsteoporose verpleegkundigen
Osteoporose verpleegkundigen Belinda Wardenaar Annemie de Vroe - Roothaert 1 ETZ zorgpad osteoporose Huidige zorgpad in ETZ: Oproep screening na fractuur vanaf 50-jarige leeftijd: brief - dexa folder -
Nadere informatieLichamelijke factoren als voorspeller voor psychisch. en lichamelijk herstel bij anorexia nervosa. Physical factors as predictors of psychological and
Lichamelijke factoren als voorspeller voor psychisch en lichamelijk herstel bij anorexia nervosa Physical factors as predictors of psychological and physical recovery of anorexia nervosa Liesbeth Libbers
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/32551 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/32551 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Krol, Charlotte Georgette Title: Pitfalls in the diagnosis and management of skeletal
Nadere informatie1 Epidemiologie en case finding
1 Epidemiologie en case finding Postmenopauzale osteoporose is de meest voorkomende metabole botziekte. Volgens recente gegevens van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) heeft 17% van
Nadere informatieThe Old Days Diagnose van osteoporose via DXA. WHO - Definitie. T-score. Normaal -1 Osteopenie < -1 and > -2.5 Osteoporose -2.5. DXA: Leeftijdsverloop
The Old Days Diagnose van osteoporose via DXA DXA: Lumbar spine BMD Van Osteoporose naar Fractuurrisico Prof. Frank P. Luyten Centrum Metabole Botziekten Pentalfa 7 mei, 2015 WHO - Definitie T-score Normaal
Nadere informatieUw brief van Uw kenmerk Datum 10 juni 2009 Farmatec/FZ-2936197 9 december 2009
Aan de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Postbus 20350 2500 EJ s Gravenhage Uw brief van Uw kenmerk Datum 10 juni 2009 Farmatec/FZ-2936197 9 december 2009 Ons kenmerk Behandeld door Doorkiesnummer
Nadere informatieInfobrochure. Wat is osteoporose? Geriatrisch dagziekenhuis T mensen zorgen voor mensen
Infobrochure Wat is osteoporose? Geriatrisch dagziekenhuis T. 011 826 394 mensen zorgen voor mensen Titel Wat is osteoporose? Osteoporose, soms ook botontkalking genoemd, is een aandoening van het skelet
Nadere informatieFRACTUURPREVENTIE: VERDIEPENDE SCHOLING VOOR PRAKTIJKONDERSTEUNERS
FRACTUURPREVENTIE: VERDIEPENDE SCHOLING VOOR PRAKTIJKONDERSTEUNERS 16 APRIL 2019 Behandeling van osteoporose - Math Wijnands 1 RpV Tilburg 30 october 2006 Definitie osteoporose/botontkalking Een systemische
Nadere informatieBijwerkingen van psychotrope geneesmiddelen. Nikkie Aarts
Bijwerkingen van psychotrope geneesmiddelen Nikkie Aarts Afdeling Epidemiologie & Inwendige Geneeskunde 3 de Lustrum Farmacovigilantie Platform Nederland Dinsdag 19 mei 2015 Promotietraject In de dagelijkse
Nadere informatieTriple Aim en uitkomstdoelen
Fractuurpreventie Esther Donga, Internist Endocrinoloog Math Wijnands, Reumatoloog Jernt Korst, Kaderarts bewegingsapparaat Belinda Wardenaar, Osteoporose verpleegkundige Annemie de Vroe-Roothaert, Osteoporose
Nadere informatieFarmacotherapeutisch rapport zoledroninezuur (Aclasta ) bij postmenopauzale osteoporose
Farmacotherapeutisch rapport zoledroninezuur (Aclasta ) bij postmenopauzale osteoporose 1. Samenvatting De Commissie Farmaceutische Hulp heeft een farmacotherapeutisch rapport vastgesteld voor het geneesmiddel
Nadere informatieOsteoporose en botdichtheidsmeting
Osteoporose en botdichtheidsmeting en de behandeling van osteoporose Wat is osteoporose? Osteoporose of botontkalking is terugloop van de sterkte van het botweefsel. Het ontstaat doordat er minder kalkhoudend
Nadere informatieGeïntegreerde zorg in chronische ziekten: focus op osteoporose Dr. Stany Perkisas 07/10/2017
Geïntegreerde zorg in chronische ziekten: focus op osteoporose Dr. Stany Perkisas 07/10/2017 Overzicht presentatie Flowchart Werking behandelingen Contra-indicaties / neveneffecten Terugbetaling Toepassing
Nadere informatieKlinische implicaties van de EVOLVE studie
ASN Review 2012 Klinische implicaties van de EVOLVE studie Marc Vervloet, internist-nefroloog VU medisch centrum Associatie PTH met mortaliteit Kalantar-Zadeh, Kidney Int 2007 Welke evidence? Associatie
Nadere informatieFysiotherapie bij osteoporose Digna de Kam Fysiotherapeut/ Bewegingswetenschapper
Fysiotherapie bij osteoporose Digna de Kam Fysiotherapeut/ Bewegingswetenschapper Digna.dekam@radboudumc.nl Programma Inleiding Osteoporose De rol van de fysiotherapeut bij osteoporose KNGF behandelrichtlijn
Nadere informatieRICHTLIJNEN MEDICIJNEN: PREVENTIE EN BEHANDELING VAN GLUCOCORTICOSTEROÏD GEÏNDUCEERDE OSTEOPOROSE-GIOP. December 2002
NVR map Preventie GIOP 12-03-2003 09:43 Pagina 1 RICHTLIJNEN MEDICIJNEN: PREVENTIE EN BEHANDELING VAN GLUCOCORTICOSTEROÏD GEÏNDUCEERDE OSTEOPOROSE-GIOP December 2002 NVR map Preventie GIOP 12-03-2003 09:43
Nadere informatieOsteoporose en botdichtheidsmeting (Dexa)
Osteoporose en botdichtheidsmeting (Dexa) Osteoporose en botdichtheidsmeting (DExa) Osteoporose of botontkalking is een aandoening waarbij botten dunner en zwakker worden, waardoor botbreuken gemakkelijk
Nadere informatieBijlage II. Wetenschappelijke conclusies en redenen voor een positief advies
Bijlage II Wetenschappelijke conclusies en redenen voor een positief advies 5 Wetenschappelijke conclusies Algehele samenvatting van de wetenschappelijke beoordeling van Valebo en verwante namen (zie bijlage
Nadere informatieStigmatisering van Mensen met Keelkanker: de Rol van Mindfulness van de Waarnemer
Met opmaak: Links: 3 cm, Rechts: 2 cm, Boven: 3 cm, Onder: 3 cm, Breedte: 21 cm, Hoogte: 29,7 cm Stigmatisering van Mensen met Keelkanker: de Rol van Mindfulness van de Waarnemer Stigmatisation of Persons
Nadere informatieOsteoporotische indeukingsfracturen conservatief of kyphoplasty/vertebroplasty. Koen hendrix Heup/rug campus Henri Serruys Consulent UZ Gent rug
Osteoporotische indeukingsfracturen conservatief of kyphoplasty/vertebroplasty Koen hendrix Heup/rug campus Henri Serruys Consulent UZ Gent rug Behandeling van osteoporotische indeukingsfracturen 1984
Nadere informatieIBOM-2. Het effect van Medicatiereview en begeleiding van patiënten na verblijf in het ziekenhuis
IBOM-2 Het effect van Medicatiereview en begeleiding van patiënten na verblijf in het ziekenhuis Abeer Ahmad Ruth Mast Giel Nijpels Jacqueline Dekker Piet Kostense Jacqueline Hugtenburg Afdelingen Klinische
Nadere informatieHoofdstuk 1 hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3
Samenvatting Samenvatting De onderwerpen van dit proefschrift zijn risicofactoren voor osteoporose, de diagnostischeaanpakvanosteoporose,enaanbevelingenvoorcasefinding(het opsporingsprogramma)enfollowup.erwordteengeïntegreerdalgoritmevoor
Nadere informatieOsteoporose. Fractuur-management
Osteoporose Fractuur-management Poggio dei Medici, Italië 9 April 2011 Marsha van Oostwaard osteoporoseverpleegkundige MMC Marion Blonk, endocrinoloog Catharina Zh Luc Maartens, Huisarts Programma Opfrissen
Nadere informatieOSTEOPOROSE Informatie voor patiënten
OSTEOPOROSE Informatie voor patiënten Diagnostiek van osteoporose en het verbeteren van de therapietrouw bij patiënten met osteoporose na een recente fractuur Wat als u nog vragen heeft? Mocht u na het
Nadere informatieB-vitaminen ter preventie van fracturen en de vermindering van het fysiek functioneren
SAMENVATTING Samenvatting B-vitaminen ter preventie van fracturen en de vermindering van het fysiek functioneren Door de stijgende levensverwachting zal het aantal osteoporotische fracturen toenemen. Osteoporotische
Nadere informatieBehandeling met een bisfosfonaat
Patiënteninformatie Behandeling met een bisfosfonaat APD/zoledroninezuur Gebruik en bijwerkingen 1234567890-terTER_ Behandeling met APD/zoledroninezuur U heeft een afspraak in Tergooi voor een behandeling
Nadere informatieCOGNITIEVE DISSONANTIE EN ROKERS COGNITIVE DISSONANCE AND SMOKERS
COGNITIEVE DISSONANTIE EN ROKERS Gezondheidsgedrag als compensatie voor de schadelijke gevolgen van roken COGNITIVE DISSONANCE AND SMOKERS Health behaviour as compensation for the harmful effects of smoking
Nadere informatiede Rol van Persoonlijkheid Eating: the Role of Personality
De Relatie tussen Dagelijkse Stress en Emotioneel Eten: de Rol van Persoonlijkheid The Relationship between Daily Stress and Emotional Eating: the Role of Personality Arlette Nierich Open Universiteit
Nadere informatieBEHANDELING OSTEOPOROSE. Dr Annik Bosmans Fysische geneeskunde en Revalidatie
BEHANDELING OSTEOPOROSE Dr Annik Bosmans Fysische geneeskunde en Revalidatie Osteoporose Continuum stille ziekte > fractuur Normaal Kyfose 50 Menopauze vasomotore klachten 55+ Postmenopauzaal Vnl vertebrale
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatieBotgezondheid & Zorg in Nederland
Botgezondheid & Zorg in Nederland Peter van den Berg Verpleegkundig Specialist Fracturen & Osteoporose 19-12-2016 1 Conflict of Interest Voor dit onderwerp geen persoonlijke conflict of interest. Sprekersvergoedingen
Nadere informatieLandelijk Diabetes Congres 2016
Landelijk Diabetes Congres 2016 Insuline Pompen, zelfcontrole en sensoren, need to know Thomas van Bemmel, Internist Gelre Ziekenhuis Apeldoorn Disclosures (potentiële) belangenverstrengeling zie hieronder
Nadere informatieDe Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim
De Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim The Relationship between Work Pressure, Mobbing at Work, Health Complaints and Absenteeism Agnes van der Schuur Eerste begeleider:
Nadere informatieRelatie tussen Persoonlijkheid, Opleidingsniveau, Leeftijd, Geslacht en Korte- en Lange- Termijn Seksuele Strategieën
Relatie tussen Persoonlijkheid, Opleidingsniveau, Leeftijd, Geslacht en Korte- en Lange- Termijn Seksuele Strategieën The Relation between Personality, Education, Age, Sex and Short- and Long- Term Sexual
Nadere informatieBIJLAGE I. Blz. 1 van 5
BIJLAGE I LIJST MET NAMEN, FARMACEUTISCHE VORM, STERKTE VAN HET DIERGENEESMIDDEL, DIERSOORTEN, TOEDIENINGSWEG(EN), HOUDER VAN DE VERGUNNING VOOR HET IN DE HANDEL BRENGEN IN DE LIDSTATEN Blz. 1 van 5 Lidstaat
Nadere informatieGeslacht, Emotionele Ontrouw en Seksdrive. Gender, Emotional Infidelity and Sex Drive
1 Geslacht, Emotionele Ontrouw en Seksdrive Gender, Emotional Infidelity and Sex Drive Femke Boom Open Universiteit Naam student: Femke Boom Studentnummer: 850762029 Cursusnaam: Empirisch afstudeeronderzoek:
Nadere informatieBehandeling van osteoporotische polsfracturen
Behandeling van osteoporotische polsfracturen Fragility Fracture Care Gerald Kraan Orthopedisch Chirurg Lindenhof 2014 Definitie Osteoporose systemische aandoening skelet lage botmassa toegenomen risico
Nadere informatieU heeft osteoporose? Wat nu?
U heeft osteoporose? Wat nu? Wat is osteoporose? Tijdens ons leven maakt ons lichaam van nature nieuw bot aan en elimineert het ouder bot. Na de leeftijd van 30-45 jaar worden de cellen die nieuw bot opbouwen
Nadere informatieVallen en liefst niet breken! Joris Meeuwissen Algemeen interne geneeskunde en geriatrie Zaterdag 21 september 2013
Vallen en liefst niet breken! Joris Meeuwissen Algemeen interne geneeskunde en geriatrie Zaterdag 21 september 2013 Inhoudstafel 1. Sarcopenie, frailty en vallen 2. Osteoporose? 3. Hoe stellen we dit
Nadere informatieAlgemene informatie over Osteoporose en de behandeling met FORSTEO
Het is geweldig om weer hoop te hebben. Algemene informatie over Osteoporose en de behandeling met FORSTEO Wat is de oorzaak van osteoporose? Osteoporose is een vaak sluimerende ziekte waarbij botten dun
Nadere informatieFractuurpreventie. Esther Donga, Internist Endocrinoloog Math Wijnands, Reumatoloog Jernt Korst, Kaderhuisarts bewegingsapparaat
Fractuurpreventie Esther Donga, Internist Endocrinoloog Math Wijnands, Reumatoloog Jernt Korst, Kaderhuisarts bewegingsapparaat Disclosure belangen sprekers Esther Donga, Math Wijnands en Jernt Korst (potentiële)
Nadere informatieBotfysiologie en relevante pathways bij botombouw en metastasering R.N.J. de Nijs
Botfysiologie en relevante pathways bij botombouw en metastasering R.N.J. de Nijs Afdeling Reumatologie Elkerliek Ziekenhuis Helmond Introductie 1. Anatomie van het normale botweefsel 2. Het afwijkende
Nadere informatieSTIGMATISERING VAN PATIENTEN MET LONGKANKER 1. Stigmatisering van Patiënten met Longkanker: De Rol van Persoonlijke Relevantie voor de Waarnemer
STIGMATISERING VAN PATIENTEN MET LONGKANKER 1 Stigmatisering van Patiënten met Longkanker: De Rol van Persoonlijke Relevantie voor de Waarnemer Stigmatization of Patients with Lung Cancer: The Role of
Nadere informatieINVLOED VAN CHRONISCHE PIJN OP ERVAREN SOCIALE STEUN. De Invloed van Chronische Pijn en de Modererende Invloed van Geslacht op de Ervaren
De Invloed van Chronische Pijn en de Modererende Invloed van Geslacht op de Ervaren Sociale Steun The Effect of Chronic Pain and the Moderating Effect of Gender on Perceived Social Support Studentnummer:
Nadere informatieCritical Appraisal of Topic (CAT)2.0
Home no. 4 Augustus 2015 Eerdere edities Verenso.nl Critical Appraisal of Topic (CAT)2.0 Wat is de plaats van bisfosfonaten in de behandeling van osteoporose bij verpleeghuisbewoners? Dr. Rutger L. van
Nadere informatieFarmacologische therapie bij hoog fractuur risico
Farmacologische therapie bij hoog fractuur risico 7 mei 2015 Dirk Vanderschueren Dienst endocrinologie - Centrum metabole botziekten Casus 1 75 jarige vrouw Geen fracturen in voorgeschiedenis Nu recent
Nadere informatieBent u gemotiveerd? L.E.J. Gerretsen Studentnummer: Eerste begeleider: prof. dr. L. Lechner Tweede begeleider: Dr. A.
Bent u gemotiveerd? Een Experimenteel Onderzoek naar de Invloed van een op het Transtheoretisch Model Gebaseerde Interventie op de Compliance bij de Fysiotherapeutische Behandeling van Psychiatrische Patiënten
Nadere informatieDe Invloed van Perceived Severity op Condoomgebruik en HIV-Testgedrag. The Influence of Perceived Severity on Condom Use and HIV-Testing Behavior
De Invloed van Perceived Severity op Condoomgebruik en HIV-Testgedrag The Influence of Perceived Severity on Condom Use and HIV-Testing Behavior Martin. W. van Duijn Student: 838797266 Eerste begeleider:
Nadere informatieCinacalcet versus parathyroidectomie voor phpt na niertransplantatie
Cinacalcet versus parathyroidectomie voor phpt na niertransplantatie Marc Vervloet Amsterdam Papendal 15 december 2016 Head to head: PTx vs Cinacalcet Will there be a winner? Disclosure belangen spreker
Nadere informatieRichtlijn osteoporose en fractuurpreventie
Richtlijn osteoporose en fractuurpreventie Derde herziening (2011) Prof Dr Willem F Lems, mede namens de overige werkgroepsleden. Email: wf.lems@vumc.nl Tekst: www.cbo.nl; Dit is een (uitgebreide) diaserie
Nadere informatiemet betrekking tot een aantal uitingen van geneesmiddelenreclame van:
K05.012/K06.001 Samenvatting De klacht van P&G en Aventis heeft betrekking op reclame-uitingen van Roche & GSK voor Bonviva 150 mg. P&G/Aventis klagen in het eerste onderdeel erover dat Roche/GSK met de
Nadere informatieKaren J. Rosier - Brattinga. Eerste begeleider: dr. Arjan Bos Tweede begeleider: dr. Ellin Simon
Zelfwaardering en Angst bij Kinderen: Zijn Globale en Contingente Zelfwaardering Aanvullende Voorspellers van Angst bovenop Extraversie, Neuroticisme en Gedragsinhibitie? Self-Esteem and Fear or Anxiety
Nadere informatieBotbreuken en osteoporose. Nucleaire geneeskunde
Botbreuken en osteoporose Nucleaire geneeskunde imelda omringt u met zorg 2 Nota s Inhoud Welkom. 4 Wat is osteoporose? 5 Wat zijn de gevolgen van osteoporose? 7 Hoe wordt de diagnose gesteld? 8 Wat is
Nadere informatieAan de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Postbus 20350 2500 EJ DEN HAAG. Datum 13 maart 2015 GVS rapport 15/04 dulaglutide (Trulicity )
> Retouradres Postbus 320, 1110 AH Diemen Aan de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Postbus 20350 2500 EJ DEN HAAG 0530.2015030019 Zorginstituut Nederland Pakket Eekholt 4 1112 XH Diemen Postbus
Nadere informatieSarcoïdose. & botontkalking
Sarcoïdose & botontkalking Botproblemen bij sarcoïdose kunnen ontstaan door de ziekte zelf en door langdurig medicijngebruik. Beide kunnen leiden tot botontkalking. www.sarcoidose.nl Wat zijn botten? Het
Nadere informatieBouwen aan vertrouwen: perspectief van de industrie
Symposium ter gelegenheid afscheid Ad van Dooren Zelfredzaamheid van patiënten bij gebruik van veilige medicatie. Bouwen aan vertrouwen: perspectief van de industrie Rudolf van Olden, arts Medisch Directeur
Nadere informatie10.00-10.40 state of the art SPA dr I.E. van der Horst (30 min spreektijd)
Aan: Opleiders Inwendige Geneeskunde Regio Amsterdam II Geachte collegae, Op 27 juni is de ROIG over reumatologie gepland. Bij deze ontvangt u het programma. Het is de bedoeling dat een AIOS uit het genoemde
Nadere informatieSamenvatting. proliferatie matrix productie matrix mineralisatie
Samenvatting Samenvatting Osteoporose Bot is een dynamisch weefsel en wordt voortdurend afgebroken door osteoclasten, de botafbrekende cellen, terwijl de osteoblasten (botvormende cellen) vervolgens weer
Nadere informatieVitamine D: meten of eten?
35 e bijeenkomst Thema sociëteit 10 februari 2014 Vitamine D: meten of eten? Arno Toorians Internist-endocrinoloog Pathofysiologie Primaire functie 1,25(OH)D Herstel, handhaven calcium/fosfaat homeostase
Nadere informatieAlgehele samenvatting van de wetenschappelijke beoordeling van geneesmiddelen die bisfosfonaten bevatten (zie bijlage I)
Bijlage II Wetenschappelijke conclusies en redenen voor de wijziging van de samenvattingen van de productkenmerken en de bijsluiters, opgesteld door het EMA Wetenschappelijke conclusies Algehele samenvatting
Nadere informatieIs de behandeling van lage rugklachten door middel van tractie evidence based? Dr Peter Verspeelt Fysische geneeskunde en revalidatie 24 oktober 2015
Is de behandeling van lage rugklachten door middel van tractie evidence based? Dr Peter Verspeelt Fysische geneeskunde en revalidatie 24 oktober 2015 Wat is de invloed van tractie op een lumbale
Nadere informatieAan de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Postbus 20350 2500 EJ s GRAVENHAGE
> Retouradres Postbus 320, 1110 AH Diemen Aan de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Postbus 20350 2500 EJ s GRAVENHAGE 2731.2013089824 Zorginstituut Nederland Pakket Eekholt 4 1112 XH Diemen
Nadere informatieBloeddrukstreefwaarden bij diabetes mellitus: lager of toch niet? Erik Serné Internist- vasculair geneeskundige
Bloeddrukstreefwaarden bij diabetes mellitus: lager of toch niet? Erik Serné Internist- vasculair geneeskundige Bloeddrukstreefwaarden bij patiënten met type 2 diabetes? A. Huidige richtlijn CVRM is achterhaald
Nadere informatieBeleidsdocument MEB 47. Toetsingscriteria voor combinatieverpakkingen
Beleidsdocument EB 47 Toetsingscriteria voor EB 47 Toetsingscriteria voor 1 van 5 pagina('s) 1 Inhoudsopgave 1 Inhoudsopgave... 2 2 Afkortingen... 3 3 Inleiding... 3 3.1 Definitie combinatieverpakking...
Nadere informatieOsteoporose: de feiten
Reinier de Graaf Groep Osteoporose: de feiten Dieu Donne Niesten Orthopedisch chirurg RdGG CBO richtlijn 2011 Osteoporose is een chronische aandoening die in hoofdzaak bij ouderen voorkomt Mede als gevolg
Nadere informatieBotbreuk en botontkalking (osteoporose)
Botbreuk en botontkalking (osteoporose) Op dit moment wordt u vanwege een botbreuk behandeld in het Radboudumc. Uit onderzoek blijkt dat bij vrouwen ouder dan 50 jaar en mannen ouder dan 65 jaar die een
Nadere informatieHet executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk. gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen
Het executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen Executive and social cognitive functioning of mentally
Nadere informatieMedicamenteuze behandeling van botmetastasen. Aafke Meerveld-Eggink, Internist-oncoloog i.o.
Medicamenteuze behandeling van botmetastasen Aafke Meerveld-Eggink, Internist-oncoloog i.o. Normale bothuishouding poc = voorloper osteoclast OC = osteoclast pob = voorloper osteoblast OB = osteoblast
Nadere informatieSamenvatting en Discussie
101 102 Pregnancy-related thrombosis and fetal loss in women with thrombophilia Samenvatting Zwangerschap en puerperium zijn onafhankelijke risicofactoren voor veneuze trombose. Veneuze trombose is een
Nadere informatieDSD Nederland 2013. Inhoud. Botweefsel. Botweefsel. Botweefsel. Botweefsel en lengtegroei. Botmineraaldichtheid bij DSD patienten Reden tot zorg?
DSD Nederland 2013 Botmineraaldichtheid bij DSD patienten Reden tot zorg? A. Hoek, gynaecoloog Sectie Voortplantingsgeneeskunde UMCG, Groningen Inhoud Calcium en Vitamine D, leefstijl Botmineraaldichtheid
Nadere informatieWijzigingen in de Samenvatting van de Productkenmerken en Bijsluiter, voorgesteld door het Europees Geneesmiddelenbureau
BIJLAGE II Wijzigingen in de Samenvatting van de Productkenmerken en Bijsluiter, voorgesteld door het Europees Geneesmiddelenbureau Deze Samenvatting van de Productkenmerken en Bijsluiter zijn het resultaat
Nadere informatieEffecten van een op MBSR gebaseerde training van. hospicemedewerkers op burnout, compassionele vermoeidheid en
Effecten van een op MBSR gebaseerde training van hospicemedewerkers op burnout, compassionele vermoeidheid en compassionele tevredenheid. Een pilot Effects of a MBSR based training program of hospice caregivers
Nadere informatie