ADHD bij volwassenen: ontwikkelingen in Nederland en Europa

Transcriptie

1 Artikel ADHD bij volwassenen: ontwikkelingen in Nederland en Europa J.J. Sandra Kooij Samenvatting ADHD bij volwassenen is inmiddels een erkende psychiatrische diagnose in Nederland en Europa. Onlangs is de Richtlijn ADHD bij volwassenen, deel I, Diagnostiek en Medicamenteuze behandeling uitgebracht door de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie. ADHD gaat gepaard met veel comorbiditeit, en is vanwege de chroniciteit een complexe stoornis, die in de specialistische GGZ behandeld dient te worden. In dit artikel komen aan de orde: het Diagnostisch Interview voor ADHD (DIVA 2.0) bij volwassenen, de belangrijkste wijzigingen in de criteria voor ADHD in de DSM-5, de medicatie volgens de richtlijn, patiëntenzorg in Nederland en Europa, nascholing en opleiding, ADHDFund voor online crowdfunding van onderzoek naar ADHD, en een update over de behandeling van de verlate slaapfase bij ADHD. Trefwoorden ADHD-diagnostiek DIVA 2.0 Richtlijn ADHD bij volwassenen verlate slaapfase en gezondheid ADHDFund Inleiding ADHD bij volwassenen is een neurobiologische stoornis, met als belangrijkste kenmerken: aandachtstekort, hyperactiviteit en impulsiviteit. Vanaf 1995 krijgt ADHD steeds meer aandacht in de Nederlandse en Europese volwassenenpsychiatrie. ADHD bij kinderen en adolescenten was al veel langer bekend. Uit follow-up en epidemiologisch onderzoek is gebleken dat ADHD blijft voortbestaan in de volwassenheid, zelfs tot op hoge leeftijd [1]. De prevalentie van ADHD bij volwassenen wordt geschat op 2,5 5 % [2, 3]. J. J.S. Kooij ( ) Kenniscentrum ADHD bij volwassenen, PsyQ Noord, Carel Renierszkade 197, 2593 HR Den Haag, Nederland s.kooij@psyq.nl ADHD is een complexe stoornis vanwege de chroniciteit, en de vaak voorkomende comorbiditeit, zoals slaapstoornissen, angsten depressieve stoornissen, posttraumatische stressstoornis, bipolaire stoornis, autismespectrumstoornis, verslaving aan alcohol en drugs en persoonlijkheidsstoornissen. Dit patroon van comorbiditeit komt in grote lijnen ook bij kinderen met ADHD voor. Daarnaast blijkt de complexiteit van ADHD uit de gevolgen die ADHD heeft voor het functioneren: personen met ADHD hebben, vergeleken met controlepersonen, een hoger risico op ongelukken en vroegtijdig overlijden, op leer- en werkproblemen, onderpresteren, relatieproblemen en partnergeweld, een vroegere aanvang van drugs- en alcoholmisbruik, tienerzwangerschappen en seksueel overdraagbare aandoeningen, zelfbeschadiging, DOI /s Published online: 11 January 2016

2 Neuroprax 2016; 20 5 suïcidepogingen en criminaliteit; ook hebben zij een slechtere lichamelijke gezondheid [4]. Door het chronische beloop van de ADHDkenmerken gebrek aan overzicht en planning kunnen bijkomende ziekten en stoornissen ook chronisch worden. De therapietrouw aan andere behandelingen, diëten of adviezen bijvoorbeeld bij astma, overgewicht en diabetes schieten vaak tekort. De maatschappelijke kosten van werkverzuim, minder werken, onderpresteren, ongelukken, lagere productiviteit en het beroep dat door deze groep wordt gedaan op de Ziektewet en de Wet op de arbeidsongeschiktheid (WAO) door klachten die samenhangen met onbehandelde ADHD bij volwassenen, zijn aanzienlijk. De kosten van met ADHD samenhangende verslaving en criminaliteit moeten daarbij dan nog worden opgeteld. Vanwege de complexiteit van de diagnostiek en behandeling van ADHD bij volwassenen behoort ADHD in de specialistische GGZ vastgesteld en behandeld te worden. De behandeling van ADHD op volwassen leeftijd (en behandeling van de bijkomende stoornissen) kan een groot verschil maken voor degene die eraan lijdt en voor de omgeving. De behandeling is niet alleen effectief voor ADHD, maar ook voor gevolgen als criminaliteit en cocaïneverslaving [5, 6]. Richtlijn ADHD bij volwassenen De Richtlijn ADHD bij volwassenen, Deel I, Diagnostiek en Medicamenteuze behandeling van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, werd in september 2015 online gepubliceerd ( nvvp.net/website/richtlijnen/overzicht-richtlijnen). Deel II zal over de comorbiditeit en de psychologische behandeling gaan, en zal worden opgenomen in de nieuw te ontwikkelen Zorgstandaard ADHD, die voor alle leeftijden zal gelden. De behandeling van ADHD bij volwassenen dient onderlinge samenhang te hebben, en gericht te zijn op de diagnostiek en behandeling van alle stoornissen die worden vastgesteld bij de patiënt. Een behandeling van ADHD kan dus niet alleen bestaan uit diagnostiek en medicamenteuze behandeling. Een samenhangend behandelaanbod begint altijd met onderzoek van de bijkomende stoornissen (comorbiditeit), ten behoeve van de differentiaaldiagnostiek, en de behandeling van de bijkomende stoornissen. Voorts dient elke behandeling te bestaan uit psycho-educatie en psychologische behandeling van ADHD coaching en cognitieve gedragstherapie en, op indicatie, andere behandelvormen. Hierna worden de belangrijkste aanbevelingen uit de richtlijn besproken. Diagnostiek van ADHD bij volwassenen Er zijn veel screeningslijsten voor de signalering van ADHD bij volwassenen beschikbaar. Diagnostische interviews voor ADHD zijn er veel minder. Slechts een ervan is gevalideerd, de Conners Adult ADHD Diagnostic Interview for DSM-IV (CAADID), maar dit instrument is niet in het Nederlands beschikbaar. De Richtlijnwerkgroep beveelt aan om bij volwassenen het semigestructureerde Diagnostisch Interview voor ADHD (DIVA 2.0) te gebruiken, een instrument dat is gebaseerd op de DSM-IV TR-criteria. In de DIVA 2.0 worden de 18 criteria van ADHD systematisch uitgevraagd, en verhelderd door concrete voorbeelden van het gedrag in de kindertijd en de volwassenheid. Ook vijf potentiële terreinen van disfunctioneren zijn in het interview voorzien van voorbeelden van typische ADHD-problemen in opleiding en werk, relaties en gezin, vrije tijd en hobby, sociale contacten, zelfvertrouwen en zelfwaardering. De DIVA 2.0 is in inmiddels in 18 talen vertaald en wordt wereldwijd gebruikt voor de diagnostiek van ADHD bij volwassenen. Er is een training beschikbaar voor het gebruik van de DIVA 2.0 bij het Kenniscentrum ADHD bij volwassenen van PsyQ in Den Haag. Elke professional die bevoegd is tot het stellen van psychiatrische diagnosen kan de DIVA 2.0 afnemen. De DIVA 2.0 is in een Spaans valideringsonderzoek vergeleken met de Amerikaanse CAADID; het artikel is inmiddels ter publicatie aangeboden. Het DIVA 2.0-interview kan gratis worden gedownload van Er is een DIVA 2.0-app beschikbaar ter ondersteuning van de digitale diagnostiek. De resultaten van de DIVA 2.0-app worden (eventueel geanonimiseerd) per verstuurd om op te slaan in het papieren of elektronisch patiëntendossier, en als SPSS-file voor onderzoeksdoeleinden. Naar aanleiding van de DSM-5 zal DIVA 2.0 worden aangepast naar DIVA-5. De belangrijkste verschillen tussen de DSM- IV TR- en de DSM-5-criteria voor ADHD zijn: 1. ADHD valt in de DSM-5 onder het hoofdstuk Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen, in plaats van onder Stoornissen voor het eerst gediagnosticeerd in de kindertijd of adolescentie.

3 6 ADHD bij volwassenen: ontwikkelingen in Nederland en Europa 2. ADHD kan nu samen met een autimespectrumstoornis (ASS) worden vastgesteld bij een patiënt. 3. Er is meer aandacht voor met ADHD geassocieerde kenmerken zoals: achterstand in de motorische, sociale of taalontwikkeling; lage frustratietolerantie, stemmingswisselingen, cognitieve problemen op aandachtstesten, testen voor executief functioneren of voor het geheugen. 4. Leeftijd van aanvang: het criterium van aanvang van de klachten voor het zevende jaar is gewijzigd in aanvang voor het twaalfde jaar. 5. Afkappunt van de symptomen bij volwassenen: het aantal symptomen dat nodig is voor de diagnose bij volwassenen is verlaagd van zes van de negen, naar vijf van de negen kenmerken van aandachtstekort, hyperactiviteit/impulsiviteit of van beide. 6. In de DSM-5 worden meer voorbeelden van gedrag gegeven bij de criteria. 7. De subtypes heten nu presentatietypes, verwijzend naar het op de voorgrond staan van bepaalde symptomen, welke kunnen veranderen in de tijd. De diagnostiek van ADHD kan nooit alleen bestaan uit onderzoek naar ADHD, vanwege de frequente comorbiditeit. Het (differentiaal) diagnostisch onderzoek dient dus altijd de meest voorkomende stoornissen te omvatten: angst- en stemmingsstoornissen, slaap-, autismespectrum-, persoonlijkheidsstoornissen en verslaving. Medicamenteuze behandeling van ADHD bij volwassenen In de richtlijn vormen de dopamineagonisten methylfenidaat en dexamfetamine samen de medicatie van eerste keus voor ADHD bij volwassenen op basis van de effectiviteit in gecontroleerd onderzoek. Beide medicijnen zijn in Nederland niet geregistreerd voor volwassenen, maar methylfenidaat is dat wel voor kinderen en adolescenten met ADHD, en voor adolescenten die ermee doorbehandeld worden in de volwassenheid. Een poging tot registratie van langwerkend methylfenidaat voor volwassenen in Nederland is mislukt, met name doordat de Europese registratieautoriteit (EMA) haar twijfels heeft bij de diagnose ADHD bij volwassenen en een vermoeden heeft van cardiovasculaire bijwerkingen. In de VS en veel andere landen zijn de stimulantia wel voor volwassenen geregistreerd. Daarna volgt op de tweede plaats atomoxetine, dat geregistreerd is voor kinderen en volwassenen met ADHD, en bupropion op nummer drie, een dopaminerg antidepressivum dat geregistreerd is voor depressie en voor stoppen met roken, en dat in gecontroleerd onderzoek ook effectief is gebleken voor ADHD. De stimulantia en bupropion worden dus offlabel voorgeschreven aan volwassenen. Voor meer informatie over de achtergronden, dosering, bijwerkingen, therapietrouw, gebruik van medicatie bij ADHD en verslaving, en gebruik tijdens de zwangerschap wordt verwezen naar de tekst van de richtlijn en de literatuur [4]. Scholing en patiëntenzorg in Nederland en Europa Het Netwerk ADHD bij volwassenen van zorgprofessionals fuseerde in 2010 met het Kinderartsen Netwerk ADHD tot het ADHD Netwerk en verenigt thans landelijk ongeveer 700 professionals die zijn betrokken bij de behandeling van ADHD. Via PsyQ in Den Haag werd het ontwikkelde zorgprogramma ADHD bij volwassenen geïmplementeerd in de 28 vestigingen die verspreid zijn over het land. Ook andere GGZ-instellingen en vrijgevestigde professionals hebben ADHD bij volwassenen in hun behandelpakket opgenomen. Omdat scholing over nieuwe diagnosen niet verplicht is in de opleiding psychiatrie, noch in de nascholing van professionals, blijven patiënten afhankelijk van de kennis die de individuele professional over hun stoornis in huis heeft. Daardoor kunnen patiënten lang niet overal beschikken over adequate zorg. Bij de huidige bezuinigingen in de zorg wordt ADHD, bij gebrek aan kennis, ten onrechte als lichte stoornis ingeschat, waardoor het behandelaanbod voor ADHD soms als eerste ten prooi valt aan die bezuinigingen. Via the European Network Adult ADHD met professionals uit 24 landen, die betrokken zijn bij onderzoek en de zorg voor volwassen ADHD-patiënten, is door middel van scholing, symposia en onderzoek een internationale toename van diagnostiek en behandeling van ADHD bij volwassenen op gang gekomen, maar nog steeds is er achterstand, omdat de kennis niet goed verspreid is over alle aanbieders die zijn betrokken bij psychiatrische zorg [7]. Via het ADHD Netwerk wordt drie keer per jaar geaccrediteerde nascholing over ADHD georganiseerd, en via het Kenniscentrum ADHD bij volwassenen van PsyQ worden geaccrediteerde cursussen aangeboden om deze patiëntengroep goed te leren identificeren en behandelen in de praktijk (

4 Neuroprax 2016; 20 7 In het online psychiatrieonderwijs van de NVvP is een module ADHD bij volwassenen beschikbaar, zodat alle psychiaters in opleiding kennis kunnen nemen van deze diagnose. Voor de grote groepen psychologen, verpleegkundigen en huisartsen ontbreekt een dergelijke opleidingsaanbod nog. ADHDFund In 2014 werd ADHDFund opgericht, een internationale stichting voor online crowdfunding van onderzoek naar ADHD. Aanleiding was de spanning tussen het internationaal afnemende onderzoeksbudget van overheden, en de toenemende vraag van zowel patiënten als de maatschappij naar meer onderzoek naar ADHD. Mensen met ADHD profiteren van de resultaten van onderzoek, vooral van patiëntgebonden onderzoek. Bij uitblijven van nieuw onderzoek nemen hun kansen op een beter leven af. Bij ADHDFund bepalen de mensen met ADHD, hun behandelaars en onderzoekers de onderzoeksagenda. Hun voorkeuren worden online geïnventariseerd en gepubliceerd. Onderzoekers die funding van hun onderzoek willen, dienen rekening te houden met deze voorkeuren. Een internationale wetenschappelijke adviesraad beoordeelt elk voorstel op kwaliteit, en op het nut van het onderzoek voor mensen met ADHD op basis van de voorkeurslijst. ADHDFund heeft een Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI) status, wat betekent dat donaties mogen worden afgetrokken van het belastbaar inkomen bij de Nederlandse belastingdienst. ADHDFund werkt samen met internationale patiëntenorganisaties en de World Federation for ADHD (WFADHD), om onderzoekers wereldwijd te attenderen op het fonds. Degenen die zich aangesproken voelen door een bepaald onderzoek, doneren online aan de studie van hun keuze. Dit zijn mensen met ADHD, hun familie en vrienden, patiëntenorganisaties, behandelaars, onderzoekers, onderzoeksinstituten, universiteiten, ziekenhuizen en opleidingsinstituten. Bij een bijdrage boven de 300 euro mag de donateur als beloning een kunstwerk uitkiezen uit de ADHDFund art-shop. Deze kunstwerken zijn gedoneerd door kunstenaars met en zonder ADHD. ADHDFund gaat over empowerment. Op de website van ADHDFund kan ook vragenlijstonderzoek uitgevoerd worden onder mensen met ADHD. Op deze manier kunnen snel data worden verzameld. Het doel van ADHDFund is een wereldwijde community te bouwen van mensen met ADHD, hun familie, onderzoekers en behandelaars door het delen van informatie, donaties, onderzoeksresultaten en steun. Hoe groter de community, hoe groter het onderzoeksbudget per onderzoek. In het eerste jaar werden vier studies succesvol gefund (twee Nederlandse, één Italiaanse en één Zweedse), met een totaal budget van ,57. Kijk op voor meer informatie, een onderzoeksvraag of een donatie. Update onderzoek verlate slaap en gezondheid bij ADHD Slaapproblemen komen veel voor bij kinderen en volwassenen met ADHD. De meest voorkomende slaapproblemen zijn, naast restless legs en slaapapneu, de inslaapproblemen: driekwart van de kinderen en volwassenen met ADHD heeft moeite om op tijd in slaap te vallen, slaapt onrustig en onderbroken, en heeft als gevolg van slaaptekort, s ochtends moeite om op tijd op te staan. Dit leidt vaak tot te laat op school of op het werk komen. Ook is er slaperigheid overdag. Dit slaappatroon heet ook wel het verlate slaapfasesyndroom (delayed sleep phase type (DSPT)). De slaperigheid overdag leidt tot een toename van de aandachtsproblemen van ADHD. Omdat de dagelijkse verplichtingen uitslapen in de ochtend verhinderen, komen de meeste mensen met ADHD dagelijks slaap tekort: volwassenen slapen vaak niet meer dan 5 6 uur per nacht. Dit vaak genetisch bepaalde, chronische slaaptekort is geassocieerd met stemmingsstoornissen (met name winterdepressie) en gezondheidsproblemen, zoals overgewicht, diabetes, hart- en vaatziekten en kanker [8, 9]. Bij kinderen en volwassenen met ADHD is, vergeleken met controles, een verlate afgifte in speeksel aangetoond van het slaaphormoon melatonine. Dit wijst op een biologische achtergrond van dit late slaappatroon [10, 11]. Circadiane ritme en gezondheid Het circadiane ritme dat ons slaappatroon bepaalt, wordt gesynchroniseerd door de licht- en donkercyclus van de buitenwereld. Omgevingsfactoren, zoals de lichtintensiteit die wordt waargenomen via de ogen, de omgevingstemperatuur en de beschikbaarheid van voedsel, zijn betrokken bij de synchronisatie van de biologische klok. De biologische klok reguleert niet alleen de slaap, maar veel meer lichamelijke processen en hun timing. Een laat

5 8 ADHD bij volwassenen: ontwikkelingen in Nederland en Europa slaappatroon kan op die manier veel andere fysiologische processen uitstellen tot een later tijdstip, bijvoorbeeld de eetlust (ontbijt overslaan), de bloeddruk, de hartslag, het bewegingspatroon [11] en de temperatuur [12]. Een laat slaappatroon, en de compensatie met onregelmatige inslaaptijden, verstoren dus veel fysiologische processen die belangrijk zijn voor de lichamelijke gezondheid. Een veel voorkomend patroon is bijvoorbeeld het overslaan van het ontbijt en vreetbuien in de middag of avond, welke leiden tot obesitas en de bijbehorende chronische ziekten. ADHD is in een meta-analyse inderdaad geassocieerd met overgewicht en obesitas [13]. Omgekeerd komt ADHD 6 10 keer vaker voor bij mensen met obesitas [14]. Behandeling verlate slaapfase Effectieve behandeling van een late slaapfase bestaat uit goede voorlichting over een optimale slaap hygiëne (early to bed and early to rise ), maar slaaphygiëne alleen zal zelden volstaan bij mensen met een genetische aanleg voor een laat slaappatroon. Behandeling met melatonine en lichttherapie is zeer effectief [4, 15 20]. Het doel van de behandeling is het circadiane ritme te vervroegen, waardoor de slaap eerder aanvangt en langer duurt. Hierdoor neemt de moeite om op tijd op te staan af, evenals de ernst van de aandachtsproblemen door vermoeidheid overdag. Nader onderzoek moet uitwijzen of een vroeger en langer slaappatroon ook de negatieve consequenties voor de algemene gezondheid op de lange termijn kan voorkomen. 1. Slaaphygiëne Stop cannabis of slaapmedicatie. Geen koffie of caffeïnehoudende dranken na acht uur s avonds. Geen pc, tv of ipad in de slaapkamer; het licht van het scherm onderbreekt de aanmaak van melatonine via de ogen. Sporten aan het eind van de middag, een warme douche voor het slapengaan, een warm bed, goede ventilatie, bedsokken bij koude voeten: dit alles bevordert de melatonineproductie. Beperk eventuele dutjes overdag tot 30 minuten, anders wordt de slaap s nachts bekort. Overdag niet langdurig een zonnebril dragen, om synchronisatie van de biologische klok met daglicht niet te onderbreken. Vaste bedtijden, en zo min mogelijk uitslapen in weekend, helpt om moeite met weer opstarten op maandag te voorkomen. 2. Melatonine Dankzij de effectiviteit van melatonine zijn benzodiazepinen zelden meer nodig voor de behandeling van de chronische slaapproblemen bij ADHD. Van der Heijden toonde bij kinderen met ADHD aan dat 3 mg melatonine voor het naar bed gaan gunstige effecten heeft op de duur tot het inslapen, en dat de stijging van de melatoninespiegel erdoor vervroegd wordt [15]. Er is toenemende evidentie voor de effectiviteit van melatonine bij patiënten met een verlate slaapfase [16 18]. Klachten over de afnemende effectiviteit van de melatoninetabletten na enige tijd, zouden te maken kunnen hebben met blootstelling van de tabletten aan licht, vanwege de lichtgevoeligheid van melatonine. Melatoninetabletten die in ondoorzichtige plastic potjes verpakt zijn of die gecoat zijn (zoals het langwerkende Circadin) zouden hiertegen meer bescherming moeten bieden. Melatonine heeft voor zover bekend weinig bijwerkingen, maar zwangeren en vrouwen die borstvoeding geven, wordt vooralsnog het gebruik ontraden. Sufheid in de ochtend komt voor bij hoge doseringen (3 5 mg), maar deze kan snel ongedaan gemaakt worden door de ogen bloot te stellen aan fel (dag)licht. Het tijdstip waarop melatonine wordt toegediend, is cruciaal voor het effect (na vier uur s middags en voor middernacht), omdat het middel, behalve op de slaap, ook effect heeft op de biologische klok. Lage doseringen melatonine (0,1 0,5 mg) zijn minder slaapverwekkend, maar helpen wel om de biologische klok achteruit te zetten en op termijn de slaapduur te verlengen. Onderzoek naar deze lage dosering is gaande, ook in verband met de behoefte aan onderhoudsbehandeling. 3. Lichttherapie Blootstelling aan voldoende licht overdag helpt het dag- en nachtritme te consolideren. Er dient een duidelijk contrast te zijn tussen dag en nacht. Een wandeling s morgens vroeg en tussen de middag is aan te raden. In de winter, als het s ochtends donker is, kan een felle lamp met timer helpen om op tijd wakker te worden en makkelijker op te staan [19]. Een wake-uplight (75 W) is meestal onvoldoende sterk om mensen

6 Neuroprax 2016; 20 9 met een verlate slaapfase goed wakker te maken; om 8.00 uur zijn zij nog middenin hun diepe slaap. Lichttherapielampen van lux die gebruikt worden voor de behandeling van winterdepressie werken wel, net als bouwlampen van 500 W, die UV-A en UV-B bevatten en, in tegenstelling tot de lichttherapielamp, niet op de ogen, maar op het plafond gericht dienen te worden. De duur van de behandeling met licht die nodig is om de slaapfase te vervroegen, en de duur van dit effect, is onderwerp van lopend onderzoek. Ook is het de vraag wat de beste behandeling is: melatonine, licht of een combinatie van beide. Conclusies ADHD bij kinderen en volwassenen gaat gepaard met veel comorbiditeit in vaak vergelijkbare patronen gedurende de levensloop. ADHD is vanwege de chroniciteit en de comorbiditeit een complexe stoornis, die specialistische zorg verdient. In dit artikel kwamen een aantal recente ontwikkelingen in Nederland en Europa aan de orde, waaronder het online beschikbare Diagnostisch Interview voor ADHD bij volwassenen (DIVA 2.0), de medicamenteuze behandeling van ADHD bij volwassenen volgens de richtlijn, de ontwikkeling van patiëntenzorg voor deze doelgroep in Nederland en Europa, alsmede nascholing en opleiding. Het nieuwe ADHDFund voor online crowdfunding van onderzoek naar ADHD, dat is gestoeld op de wensen van patiënten, kan een nieuwe weg inluiden voor funding van onderzoek en grotere betrokkenheid van de doelgroep bij de wetenschap. De nauwe samenhang tussen ADHD en circadiane ritmestoornissen, zoals de verlate slaapfase en de winterdepressie, roept vragen op over de etiologie van beide. Verder onderzoek zal moeten uitwijzen hoe melatonine en dopamine bij mensen met ADHD interacteren met het waak- en slaapritme, en hoe beide verstoringen het beste in samenhang kunnen worden behandeld. Literatuur 1. Michielsen M, Semeijn E, Comijs HC, Ven P van de, Beekman AT, Deeg DJ, Kooij JJ. Prevalence of attention-deficit hyperactivity disorder in older adults in The Netherlands. Br J Psychiatry. 2012;201(4): Simon V, Czobor P, Bálint S, Mészáros A, Bitter I. Prevalence and correlates of adult attentiondeficit hyperactivity disorder: meta-analysis. Br J Psychiatry. 2009;194(3): Fayyad J, De Graaf R, Kessler R, Alonso J, Angermeyer M, Demyttenaere K, De Girolamo G, Haro JM, Karam EG, Lara C, Lépine JP, Ormel J, Posada-Villa J, Zaslavsky AM, Jin R. Cross-national prevalence and correlates of adult attentiondeficit hyperactivity disorder. Br J Psychiatry. 2007;190: Kooij JJS. ADHD bij volwassenen. Diagnostiek en behandeling, 3e druk. Amsterdam: Pearson Assessment and Information; Levin FR, Mariani JJ, Specker S, Mooney M, Mahony A, Brooks DJ, Babb D, Bai Y, Eberly LE, Nunes EV, Grabowski J. Extended-release mixed amphetamine salts vs placebo for comorbid adult attention-deficit/hyperactivity disorder and cocaine use disorder: a randomized clinical trial. JAMA Psychiatry. 2015;72(6): Ginsberg Y, Långström N, Larsson H, Lindefors N. Long-term treatment outcome in adult male prisoners with attention-deficit/hyperactivity disorder: three-year naturalistic follow-up of a 52-week methylphenidate trial. J Clin Psychopharmacol. 2015;35(5): Ginsberg Y, Beusterien KM, Amos K, Jousselin C, Asherson P. The unmet needs of all adults with ADHD are not the same: a focus on Europe. Expert Rev Neurother. 2014;14(7): Bijlenga D, Heijden KB van der, Breuk M, Someren EJ van, Lie ME, Boonstra AM, Swaab HJ, Kooij JJ. Associations between sleep characteristics, seasonal depressive symptoms, lifestyle, and ADHD symptoms in adults. J Atten Disord. 2013;17(3): Kooij JJ, Bijlenga D. The circadian rhythm in adult attention-deficit/hyperactivity disorder: current state of affairs. Expert Rev Neurother. 2013;13(10): Van der Heijden KB, Smits MG, Van Someren EJ, Gunning WB. Idiopathic chronic sleep onset insomnia in attention-deficit/hyperactivity disorder: a circadian rhythm sleep disorder. Chronobiol Int. 2005;22: Van Veen MM, Kooij JJ, Boonstra AM, Gordijn MC, Van Someren EJ. Delayed circadian rhythm in adults with attention-deficit/hyperactivity disorder and chronic sleep-onset insomnia. Biol Psychiatry. 2010;67(11): Bijlenga D, Van Someren EJ, Gruber R, Bron TI, Kruithof IF, Spanbroek EC, Kooij JJ. Body temperature, activity and melatonin profiles in adults with attention-deficit/hyperactivity disorder and delayed sleep: a case-control study. J Sleep Res. 2013;22(6):

7 10 ADHD bij volwassenen: ontwikkelingen in Nederland en Europa 13. Cortese S, Moreira-Maia CR, St Fleur D, Morcillo-Peñalver C, Rohde LA, Faraone SV. Association between ADHD and obesity: a systematic review and meta-analysis. Am J Psychiatry (Epub ahead of print). 14. Altfas JR. Prevalence of attention deficit/hyperactivity disorder among adults in obesity treatment. BMC Psychiatry. 2002;2(1): Van der Heijden KB, Smits MG, Van Someren EJ, Ridderinkhof KR, Gunning WB. Effect of melatonin on sleep, behavior, and cognition in ADHD and chronic sleep-onset insomnia. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2007;46(2): Hoebert M, Heijden KB van der, Geijlswijk IM van, Smits MG. Long-term follow-up of melatonin treatment in children with ADHD and chronic sleep onset insomnia. J Pineal Res. 2009;47(1): Geijlswijk IM van, Korzilius HP, Smits MG. The use of exogenous melatonin in delayed sleep phase disorder: a meta-analysis. Sleep. 2010;33(12): Lewy AJ. Melatonin and human chronobiology. Cold Spring Harb Symp Quant Biol. 2007;72: Rosenthal NE, Joseph-Vanderpool JR, Levendosky AA, et al. Phase-shifting effects of bright morning light as treatment for delayed sleep phase syndrome. Sleep. 1990;13(4): Paul MA, Gray GW, Lieberman HR, et al. Phase advance with separate and combined melatonin and light treatment. Psychopharmacology (Berl). 2011;214(2): J.J. Sandra Kooij, psychiater