3.2 Keuzevrijheid: panacee of placebo?

Transcriptie

1 Laan Bouma-Doff, W. van der & M. van der Land (2009) Keuzevrijheid op de woningmarkt: Weinig te kiezen, veel te verliezen. In: Musterd, S. & W. Ostendorf (eds.), Problemen in wijken of probleemwijken? Assen: Van Gorcum, Inleiding Probleemwijken staan volop in de aandacht. Maar wat zijn dat eigenlijk, probleemwijken? Een van de vele veronderstellingen ten aanzien van deze wijken, is dat een groot deel van de bewoners met tegenzin in een dergelijke buurt terechtkomt en dat dit de buurt als geheel op zijn zachtst gezegd niet ten goede komt. In ons Corpovenista-onderzoek Woonkeuze, keuzebeperkingen en buurtbeleving van bewoners van concentratiegebieden toetsen we deze veronderstelling. Deze bijdrage gaat in op de vraag of bewoners van de 40 aandachtswijken - de Vogelaarwijken - vaker onvrijwillig in dergelijke buurten terechtkomen dan bewoners van andere stadsbuurten. Vervolgens gaan we na in hoeverre een dergelijke negatieve woonkeuze samenhangt met de mate van tevredenheid met en betrokkenheid bij de buurt. Tot slot vragen we ons af welke consequenties dit alles heeft voor de inrichting van onze woningmarkt, in het bijzonder de manier waarop sociale huurwoningen worden verdeeld. Ons onderzoek naar woonkeuzes en buurtbeleving toetst de beleidsveronderstelling dat keuze leidt tot meer tevredenheid met en betrokkenheid bij de buurt. In deze gedachtegang is een positieve keuze voor een buurt niet alleen positief voor de woonbeleving en daarmee voor het welbevinden van mensen, maar ook voor de buurt als geheel. Mensen die positief kiezen voor een buurt, zouden zich namelijk niet alleen meer betrokken voelen bij wat er in hun buurt gebeurt, maar zich ook daadwerkelijk sneller actief inzetten voor de buurt, bijvoorbeeld op het gebied van veiligheid en leefbaarheid. Het woonkeuze-onderzoek begint bij de vraag of het inderdaad zo is dat bewoners van bepaalde wijken minder vaak positief kiezen dan anderen. De focus ligt daarbij op arme wijken, waarmee wijken bedoeld worden waar een groot deel van de bewoners van een laag inkomen moet rondkomen. Omdat bewoners van arme wijken inderdaad verschillen van andere stadsbewoners in de mate waarin zij een positieve woonkeuze maken, onderzochten we vervolgens in hoeverre een dergelijke keuze samenhangt met buurtevredenheid en betrokkenheid. 1 Voor deze bijdrage zoomen we echter in op de Vogelaarwijken. Aangezien er hier maar veertig van zijn, moeten dit wel de ergste wijken van Nederland zijn, of in ieder geval de wijken met de slechtste (externe) reputatie. Zoals Rotterdammers van boven de Maas over Rotterdam Zuid plegen te zeggen: Daar laat je je hond nog niet uit!. 2 Kortom, als er al zogenoemde minimum-choice wijken in Nederland bestaan waarvan wordt verondersteld dat mensen er tegen hun zin in terechtkomen, dan moeten het deze bijna wel zijn. 3 In deze bijdrage gaan wij in op de volgende onderzoeksvragen: 1. Is de keuze voor een van de aandachtswijken minder vaak positief dan de keuze voor andere buurten? 2. Welke bewoners geven minder vaak aan een positieve woonkeuze te hebben gemaakt? 3. Beleven bewoners die een positieve woonkeuze maakten, de buurt anders dan degenen die dat niet deden? 4. Is deze relatie tussen een positieve dan wel negatieve woonkeuze en buurtbeleving sterker voor degenen die in een van de aandachtswijken terecht komen? 5. Blijft de relatie tussen een positieve dan wel negatieve woonkeuze en buurtbeleving bestaan wanneer rekening wordt gehouden met bepaalde achtengrondkenmerken van bewoners? 1

2 6. Als negatieve keuzes als problematisch moeten worden beschouwd, welke aanbevelingen kunnen we dan doen ten aanzien van de organisatie van de sociale huursector, en dan in het bijzonder de woonruimteverdeling? 3.2 Keuzevrijheid: panacee of placebo? Gedurende de afgelopen decennia is de keuzevrijheid van burgers op allerlei terreinen van de samenleving vergroot, conform de (neo)liberale idee dat meer keuze goed is voor de individuele mens en de economie. Zo kiezen burgers bijvoorbeeld zelf van welke organisatie zij hun stroom willen betrekken, hun telefoon- en tv-abonnement enzovoorts. Ook op de woningmarkt is de keuzevrijheid een belangrijk thema geworden en uitgegroeid tot het credo van veel woningcorporaties: Wij bieden onze klant maximale keuzevrijheid. Maar wat is dat eigenlijk, keuzevrijheid? We willen de lezer niet vermoeien met een diepgaande ontologische en metafysische analyse van het begrip vrijheid. Een filosoof heeft wel eens gezegd Freedom seems easier to die for than to define (Langerak, 1979, geciteerd in Blokland, 1991, p. 54). Het begrip vrijheid wordt op verschillende manieren gedefinieerd, onder andere: onbelemmerdheid, het kunnen gaan en staan waar men wil of weinig gebonden zijn, ongedwongenheid en het niet-beperkt-zijn door (strenge) voorschriften (Van Dale, 13 e druk). Filosofen hebben zich, meer dan sociologen, beziggehouden met wat nu precies vrijheid en vrij zijn betekent. Een bruikbaar onderscheid is dat van Berlin, tussen negatieve en positieve keuzevrijheid. Dit onderscheid is uitgewerkt door Blokland (1991) en toegepast het Nederlandse cultuurbeleid. Wij passen het op onze beurt toe op de woningmarkt (zie ook Reinders & Klaufus, 2007). De negatieve conceptie van vrijheid betreft het privé-domein waar men, ongehinderd door anderen, kan doen en laten wat men wil, vrij van enige bemoeienis. Het valt op dat het woordenboek vooral deze dimensie van vrijheid benadrukt: de afwezigheid van belemmeringen. De positieve conceptie, of men daadwerkelijk van zijn of haar mogelijkheden gebruik kan maken, is naar ons idee echter minstens zo belangrijk als het gaat om de woningmarkt. Volgens Berlin gaat vrijheid vooral over de feitelijke beschikbaarheid van alternatieven en niet of men er daadwerkelijk gebruik van maakt. Iemand die allerlei mogelijkheden heeft, maar er niets mee doet is in die zin een vrij mens (Blokland, 1991, p.30/31). Dat sommige mensen niet in staat zijn om gebruik te maken van de mogelijkheden die er zijn, onderkent hij wel, maar volgens Berlin gaat het dan om de condities waaronder vrijheid mogelijk is. Volgens Taylor (1979) doet de eenzijdige nadruk op belemmeringen tekort aan de zelfverwezenlijking en autonomie van mensen. Bij hem gaat het om de positieve vrijheid: iemand is pas vrij wanneer die persoon actief het eigen leven richting geeft. Men moet dus iets doen voordat men zich vrij kan noemen, de mogelijkheden alleen zijn niet voldoende. Negatieve vrijheden op zich, mogelijkheden zonder de middelen er gebruik van te kunnen maken, zijn zonder enige waarde. De aanwezigheid van keuzealternatieven is dus geen garantie voor vrijheid, omdat het niets zegt over de context waarin de keuze moet worden gemaakt. Blokland (1991) werkt in zijn proefschrift het zogenoemde emancipatiedilemma uit. Een eerste dimensie van dit dilemma is het precaire evenwicht dat door politici en bestuurders moet worden gezocht tussen negatieve (privé-domein, nergens mee bemoeien) en positieve keuzevrijheid (het vermogen van mensen zelfstandig richting te geven aan hun leven). Een tweede dimensie van dit dilemma betreft de wens om individuele voorkeuren te respecteren, maar die tegelijkertijd op gespannen voet (kunnen) staan met de eigen opvatting over die voorkeuren. Het gaat om een dilemma tussen bevoogding en empowerment. Terug naar de woningmarkt. Een eerste constatering is dan dat, hoewel keuzevrijheid per definitie beperkt is, dit voor woningzoekenden al helemaal het geval is. Het lijkt alsof er 2

3 veel woningen beschikbaar zijn om uit te kiezen, maar woningzoekenden zijn in hoge mate afhankelijk van het beleid en de regels van woningcorporatie, gemeente en overheid. Het gebied dat vrij is van bemoeienis en waar men dus kan doen en laten wat men wil (zomaar ergens een woning bouwen bijvoorbeeld), is buitengewoon beperkt. Kan er in deze situatie wel sprake zijn van keuzevrijheid en is dat dan een goede zaak, of is keuzevrijheid op de woningmarkt slechts een placebo, in die zin dat de woningzoekende ruime keuze wordt voorgespiegeld, maar hier uiteindelijk toch niet over kan beschikken? In hun evaluatieonderzoek naar het zogenoemde lotingmodel (een van de experimenten in de woonruimteverdeling), maken Van Daalen, Davis en Ouwehand (2005) een onderscheid tussen effectieve en theoretische keuzevrijheid van woningzoekenden. Het laatste duidt op het aantal theoretische mogelijkheden waaruit men zou kunnen kiezen, ofwel het door ons gehanteerde concept van negatieve keuzevrijheid. De effectieve keuzevrijheid daarentegen, betreft de mogelijkheid dat iemand zijn keuzevrijheid daadwerkelijk kan effectueren, ofwel de positieve keuzevrijheid. De negatieve keuzevrijheid van woningzoekenden wordt voornamelijk bepaald door het aanbod en de beschikbaarheid van woningen op de (lokale) woningmarkt. Voor sociale huurders zijn bovendien de regels van de woonruimteverdeling van grote betekenis. Aanbieders stellen in de regel dergelijke woonruimteverdelingsregels op om woningen zo rechtvaardig mogelijk te verdelen. Het labellen van woningen naar inkomen bijvoorbeeld, verkleint de (negatieve) keuzevrijheid, maar is dan ook bedoeld om de laagste inkomens te beschermen. Dit voorbeeld laat goed zien dat er altijd sprake is van een afweging tussen verschillende waarden, waarbij negatieve keuzevrijheid (ten dele) opgeofferd moet worden ten gunste van een andere waarde, in dit geval rechtvaardigheid (zie Blokland, 1991, p. 39). Een ander voorbeeld van het vergroten van de negatieve keuzevrijheid is het openstellen van de regionale woningmarkt in een regionaal woonruimteverdelingsysteem en de afschaffing van bindingseisen. Beide vergroten het theoretische aanbod van woningen voor de individuele woningzoekende. De positieve dimensie van keuzevrijheid benadrukt vervolgens het vermogen van bewoners eigen keuzen te maken. De introductie van het aanbodmodel bijvoorbeeld, heeft de positieve keuzevrijheid van huurders aanmerkelijk vergroot. Binnen het model kunnen mensen zelf reageren op woningen, in plaats van dat hen een woning wordt aangeboden of dat zij ergens geplaatst worden. Dankzij een hogere mate van transparantie kunnen woningzoekenden meer controle uitoefenen op hun woonkeuze en dus op hun woonsituatie (zie ook Van Daalen & Van der Land, 2008). Door bewoners via het aanbodmodel meer keuze (zowel positieve als negatieve) te bieden, hoopten aanbieders niet alleen op een efficiëntere verdeling van woningen, maar ook op meer tevreden klanten. Het enthousiasme voor het aanbodmodel is inmiddels wel wat getemperd. Veel woningzoekenden en woningcorporaties zijn ontevreden over de werking van het model in de praktijk: de wachttijden lopen op terwijl er tegelijkertijd sprake is van talloze weigeringen, en door de veelheid aan regels is het systeem thans verre van transparant. Als reactie op het niet optimaal functioneren van het aanbodmodel wordt de laatste jaren dan ook veel geëxperimenteerd met nieuwe vormen van woonruimteverdeling. Deze experimenten leggen een tegenstrijdigheid bloot in het denken over keuzevrijheid (Van Daalen, Van der Laan Bouma-Doff & Van der Land, 2007). Sommige corporaties willen hun klanten meer keuzevrijheid bieden door een aantal regels af te schaffen (bijvoorbeeld het KAN-experiment, waar de passendheidscriteria inkomen, huishoudengrootte en leeftijd zijn losgelaten). Andere verkleinen de keuzevrijheid van hun woningzoekenden, maar willen hen tegelijkertijd wel bewuster laten kiezen (bijvoorbeeld het POL-model, dat woningzoekenden en woningen aan elkaar koppelt op basis van iemands leefstijl zoals deze uit een vragenlijst naar voren komt). Wat de verschillende experimenten echter bindt, is de wens om meer controle te geven en/of te hebben over de woonkeuze, zodat er een betere match ontstaat tussen wat mensen willen en uiteindelijk krijgen, met de gedachte dat dit uiteindelijk ook beter is voor een buurt. In het 3

4 eerste voorbeeld (het afschaffen van regels) wordt verondersteld dat individuele woningzoekenden zelf het beste weten wat zij willen. De vraag blijft dan uiteraard wel welke mensen gebruik gaan maken van die extra theoretische mogelijkheden. Het tweede voorbeeld (matching op leefstijl) betekent een behoorlijke bemoeienis of zelfs dwang vanuit de corporatie. Beide voorbeelden illustreren een dilemma waarbij corporaties zorgvuldig moeten manoeuvreren tussen empowerment (in de zin van bewoners een bewust woonkeuze te laten maken) en bevoogding. Behalve de intrinsieke waarde van zelf kiezen en vergrote autonomie van bewoners, bestaat er ook een belangrijke politieke reden om de invloed op de eigen woonkeuze te vergroten. Door mensen zelf te laten kiezen, worden verantwoordelijkheden namelijk gespreid (Blokland, 2001, p.246). Mensen die werkelijk vrij zijn, zijn ook verantwoordelijk voor eigen beslissingen, zo is de gedachte. Zij zouden zich ook meer verantwoordelijk moeten voelen voor hun buurt. Populair gezegd: Je hebt zelf heel bewust gekozen voor je woning en buurt, dus je bent nu ook verantwoordelijk voor je directe leefomgeving. Als deze redenering klopt, is het zaak woningzoekenden beter in staat te stellen een positieve keuze te laten maken voor hun woning en buurt. Allereerst gaan we in de volgende paragraaf na in hoeverre bewoners van de aandachtswijken nu eigenlijk vaker een positieve dan wel negatieve woonkeuze hebben gemaakt in vergelijking met bewoners van andere stadswijken. 3.3 Mate van positieve keuzevrijheid voor bewoners van de aandachtswijken Voor het vaststellen van de mate waarin bewoners een positieve woonkeuze maken, gebruiken we de laatste editie van het VROM-onderzoek naar wonen en woonwensen, te weten het WoON Het betreft een representatieve steekproef van de Nederlandse bevolking. Voor onze analyse gebruiken we slechts een deel van het bestand, namelijk de inwoners van steden met minimaal één Vogelaarwijk. Zo vergelijken we steeds bewoners van aandachtswijken met bewoners van andere stadswijken. De respondenten zijn ondervraagd over tal van aspecten van de woonsituatie, zoals hun huidige buurtbeleving, hun verhuiswens, hun vorige woonsituatie en hun keuze voor de huidige woning en buurt. Bij dit laatste wordt de bewoners gevraagd of zij in eerste instantie bewust hebben gekozen voor deze woning en/of voor de buurt. De vraag geeft niet direct inzicht in de mate waarin bewoners invloed hadden op hun woonkeuze, in hoeverre zij daadwerkelijk controle hebben over en richting geven aan hun leven. Een betere formulering van de vraag is denkbaar, maar de vraag geeft naar onze mening wel voldoende inzicht in de beleving van keuzevrijheid. We gebruiken haar dan ook om na te gaan in hoeverre bewoners aangeven een positieve woonkeuze te hebben gemaakt. De vraag is uitsluitend gesteld aan mensen die in de afgelopen twee jaar zijn verhuisd. Respondenten konden de volgende antwoorden geven: ja, voor de woning, ja, voor de buurt, ja, voor de woning en buurt of nee (hier kon ik het eerste in). Het laatste antwoord zien we daarbij als minst positieve keuze en het antwoord ja voor buurt en woning als meest positieve keuze. Tabel 1 laat zien of bewoners van een van de aandachtswijken minder vaker aangeven een positieve woonkeuze te hebben gemaakt dan de bewoners van andere stadswijken. De kruistabelanalyse toont een significant verband tussen het wonen in een van de aandachtswijken en een positieve keuze voor de woning en/of buurt. Het deel dat zegt een positieve keuze te hebben gemaakt voor alleen de woning verschilt echter niet significant, evenmin als het aandeel dat zegt een positieve keuze te hebben gemaakt voor alleen de buurt. Waar de bewoners duidelijk wel verschillen is de mate waarin zij aangeven positief te hebben gekozen voor zowel de woning als de buurt, en de mate waarin zij aangeven geen positieve keuze te hebben gemaakt. Bewoners van de aandachtswijken geven dus minder vaak aan een 4

5 totale positieve woonkeuze te maken, dat wil zeggen voor woning én buurt. Hoewel bewoners in het keuzeproces bepaalde afwegingen kunnen maken voor de buurt en woning afzonderlijk, is door de vaste geografische locatie de keuze voor een woning onlosmakelijk verbonden met de keuze voor een buurt: die komt er gratis en voor niets bij, tegen wil en dank (zie ook Dieleman & Mulder, 2002, p.35). In de meest ideale situatie zouden woningzoekenden in staat moeten zijn voor beide te kiezen en controle uit te oefenen op de totale woonkeuze, maar voor de bewoners van de aandachtswijken is dat een minder bereikbare luxe. Het risico is dat eenmaal positief gekozen voor de woning, de buurt tegenvalt. Aangezien iemand zich nooit helemaal kan onttrekken aan de buurt, zou dit de woonbeleving negatief kunnen beïnvloeden. Tabel 1: Bewust gekozen voor woning en/of buurt naar de buurt waar men woont Woont in 1 van de 40 wijken Nee Ja Totaal Bewust gekozen?* Ja, voor de woning 36% 41% 37% Ja, voor deze buurt 11% 9% 11% Ja, voor deze buurt & woning 29% 15% 26% Nee (hier kon ik het eerste in) 24% 35% 27% Totaal 100% 100% 100% * p <,000 Cramer s V=,15 Bron: WoON 2006 Concluderend kunnen we vaststellen dat bewoners van de aandachtswijken inderdaad minder vaak een positieve woonkeuze maken dan bewoners van andere stadswijken. Zij kiezen aanzienlijk minder positief voor woning én buurt en kiezen vaker de woning waarin zij het eerste in konden (maar waar zij vanzelf ook een buurt bij kregen). 3.4 Positief kiezen en buurtbeleving Nu we hebben geconstateerd dat bewoners van bepaalde wijken minder vaak een positieve woonkeuze maken, moeten we ons vervolgens afvragen of dat een slechte zaak is. Eerst kijken we echter wie diegenen zijn die vaker aangeven geen positieve woonkeuze te hebben gemaakt (tabel 2). Het sterkste verband bestaat met het wel of niet huurder zijn: bewoners die een woning huren maken aanzienlijk minder vaak een positieve keuze voor de woning en/of buurt dan kopers. Ruim eenderde van de huurders koos de eerste de beste woning die zij konden betrekken, tegenover 13 procent van de kopers. De een na sterkste samenhang is met het inkomen dat men verdient. Zoals verwacht geven bewoners met een lager inkomen minder vaak aan een positieve woonkeuze te maken dan bewoners met een hoger inkomen. Zo geeft nog geen 20 procent van de bewoners met een inkomen lager dan het minimum loon aan dat zij een totale positieve woonkeuze maakten, tegenover bijna 40 procent van de bewoners met een inkomen van meer dan 1,5 modaal. Wat betreft de huishoudensituatie, maken eenpersoonshuishoudens en vooral eenoudergezinnen minder vaak een positieve keuze dan paren. De eenpersoonshuishoudens hebben wellicht minder sterke voorkeuren dan paren, terwijl eenoudergezinnen waarschijnlijk over minder hulpbronnen beschikken om een positieve woonkeuze te kunnen maken. Maar liefst 36 procent van de eenoudergezinnen geeft namelijk aan de woning te hebben gekozen omdat dit de woning was waar zij het snelst in konden. Ook de samenhang met het opleidingsniveau is significant, maar het verband is niet heel sterk. De hoogst opgeleiden (HBO, universiteit) maken het vaakst een positieve woonkeuze. Tot slot doet de etnische herkomst er toe: autochtonen kiezen iets vaker bewust dan allochtonen, maar ook dit verband is niet sterk te noemen. 5

6 Tabel 2: Bewust gekozen voor woning en/of buurt naar sociaal-economische kenmerken Ja, voor de woning Ja, voor deze buurt Ja, voor deze buurt & woning Nee (hier kon ik het eerste in) Cramer's V Leeftijd 0,08 *** < 35 jaar jaar jaar > 65 jaar Huishoudenssamenstelling 0,09 *** Eenpersoonshuishouden Paar Paar + kind(eren) oudergezin Etnische herkomst 0,09 *** Allochtoon Autochtoon Opleidingsniveau 0,07 *** Lager onderwijs LBO MAVO, MULO, VMBO HAVO, VWO, MBO HBO, Universiteit Inkomen 0,13 *** Beneden minimum loon Beneden modaal Tot 1,5 keer modaal Meer dan 1,5 modaal Eigendomsverhouding 0,25 *** Huur Koop Bron: WoON 2006 Tabel 3: Aandeel bewoners dat positief oordeelt over (verschillende aspecten van) de woonomgeving naar bewust gekozen voor woning en/of buurt Ja, voor de woning Ja, voor deze buurt Ja, voor deze buurt & woning Nee (hier kon ik het eerste in) Hoe tevreden bent u met uw huidige woonomgeving?* 77% 91% 89% 67% 0,22 *** De bebouwing in deze buurt is aantrekkelijk 60% 71% 78% 45% 0,26 *** Het is vervelend om in deze buurt te wonen 12% 4% 4% 21% 0,20 *** Als het mogelijk is, ga ik uit deze buurt verhuizen 31% 21% 19% 53% 0,28 *** Ik ben gehecht aan deze buurt 38% 63% 59% 28% 0,27 *** Ik voel mij thuis in deze buurt 75% 88% 91% 58% 0,29 *** * % (zeer) tevreden, bij de stellingen gaat het om % (helemaal) mee eens Bron: WoON 2006 Eta 6

7 Vervolgens zijn we nagegaan of bewoners die al dan niet positief kozen anders hebben geantwoord op een aantal vragen en stellingen over de ervaren kwaliteit van de woonomgeving. Dat is inderdaad het geval (zie tabel 3). Bewoners die geen positieve keuze maakten beleven de buurt minder positief dan bewoners die dat wel deden. Zij voelen zich vooral minder thuis in de buurt, geven vaker aan te willen verhuizen en zijn minder gehecht aan de buurt. Er zijn echter geen interactieverbanden gevonden tussen een negatieve woonkeuze en het al dan niet wonen in een van de aandachtswijken. Anders gezegd: een negatieve keuze pakt nauwelijks anders uit in een aandachtswijk dan in een andere wijk. Een positieve keuze hangt dus positief samen met buurtbeleving, ongeacht de wijk waar men uiteindelijk terechtkomt. Dat is een opmerkelijke uitkomst, die het belang benadrukt van een positieve keuze, hoewel een andere interpretatie zou kunnen zijn dat de selectie van de aandachtswijken wellicht niet zo accuraat is (zie ook Van Gent et al., 2007). Tot slot is het de vraag of de gevonden samenhang geen schijnverband is. Als bepaalde mensen, bijvoorbeeld huurders, vaker een onvrije keuze maken en vaker in een van de aandachtswijken wonen, dan hoeft het niet de positieve keuze te zijn die het verschil maakt, maar het feit dat men de woning huurt. Voor het uitvoeren van een multivariate analyse hebben we een schaal geconstrueerd van de stellingen over de woonomgeving. 4 Let wel: met cross-sectioneel onderzoek, zoals het WoON, kan causaliteit nooit met zekerheid worden vastgesteld. Hoewel het logischer klinkt te veronderstellen dat een positieve dan wel negatieve keuze invloed heeft op de woonbeleving, kan het zo zijn dat als iemand de buurt negatief beleeft, hij of zij liever niet zegt bewust te hebben gekozen. Met die kanttekening in het achterhoofd, gaan we na of een positieve keuze er nog toe doet na de opname van enkele achtergrondkenmerken. De te verklaren afhankelijke variabele is een dummyvariabele, die zo is geconstrueerd dat de respondenten die positief oordelen over de woonomgeving code 1 krijgen en de overige bewoners code 0. Alle waarden onder de 1 betekenen een kleinere kans op een positieve woonbeleving en alle waarden boven de 1 een grotere kans. De verklarende onafhankelijke variabelen worden stapsgewijs in de analyse betrokken. Allereerst bekijken we de invloed van objectieve individuele factoren die naast positief kiezen de woonbeleving zouden kunnen beïnvloeden, namelijk leeftijd, huishoudenssamenstelling, etnische herkomst, opleiding, inkomen en koper of huurder zijn. Het gaat hier om kenmerken die bewoners beter in staat stellen hun woonvoorkeuren om te zetten in een daadwerkelijke woonsituatie, zodat er een grotere kans bestaat op een positieve beleving van de buurt. In de tweede stap nemen we de centrale variabele mee, namelijk of iemand een positieve dan wel negatieve woonkeuze heeft gemaakt. In de volgende stap voegen we de variabele wel of niet wonend in een van de aandachtswijken toe en in de laatste stap betrekken we ook het oordeel over de ervaren sociale cohesie, overlast en verloedering in de buurt. De laatste drie zijn de zogenoemde GSB-indicatoren (schalen die worden gebruikt voor de evaluatie van het grotestedenbeleid), waarbij voor de eerste wordt gevraagd naar de contacten in de buurt en het oordeel over hoe men met elkaar omgaat in de buurt, voor de tweede naar de mate van overlast van buren, omwonenden, jongeren, geluid, stank en verkeer, en voor de derde naar de mate waarin bekladding van muren en/of gebouwen voorkomt, vernieling van telefooncellen, rommel op straat en hondenpoep op straat. 7

8 Tabel 4: Logistische regressieanalyse: de kans dat een bewoner positief oordeelt over de woonomgeving I II III IV Exp(B) Exp(B) Exp(B) Exp(B) Leeftijd (ref=< 35 jaar) jaar 1,55 *** 1,45 ** 1,44 ** 1,45 ** jaar 1,54 ** 1,56 ** 1,49 * 1,22 > 65 jaar 3,35 *** 2,99 *** 2,90 *** 2,37 *** Huishoudenssamenstelling (ref=1phh) Paar 1,05 1,10 1,13 1,14 Paar + kind(eren) 1,22 1,23 1,25 1,11 1-oudergezin 1,12 1,12 1,12 1,13 Autochtoon 1,20 * 1,18 1,11 1,14 Opleidingsniveau (ref=lager onderwijs) LBO 1,14 1,09 1,06 1,08 MAVO, MULO, VMBO 1,21 1,12 1,11 1,17 HAVO, VWO, MBO 1,09 1,04 0,96 1,12 HBO, Universiteit 1,20 1,09 1,00 1,18 Inkomen (ref= beneden minimum loon) Beneden modaal 1,07 1,06 1,04 1,05 Tot 1,5 keer modaal 1,04 1,03 1,00 0,97 Meer dan 1,5 modaal 1,38 * 1,24 1,16 1,07 Koper 1,69 *** 1,51 *** 1,44 ** 1,10 Bewust gekozen (ref=nee) Ja, voor de woning 1,70 *** 1,73 *** 1,52 ** Ja, voor deze buurt 4,19 *** 4,08 *** 2,95 *** Ja, voor deze buurt & woning 4,20 *** 4,05 *** 2,80 *** Wonend in een van de 40 wijken 0,53 *** 0,68 ** Cohesie 1,97 *** Verloedering 0,93 ** Overlast 0,91 *** Constant 0,29 *** 0,16 *** 0,21 *** 0,01 *** Nagelkerke R Square 8% 16% 18% 39% Bron: WoON 2006 Naar aanleiding van tabel 4 kunnen we concluderen dat een positieve keuze er wel degelijk toe doet, ook als we rekening houden met verschillen in leeftijd, huishoudenssamenstelling, etnische herkomst, opleiding, inkomen, de eigendomsverhouding, 8

9 het wel of niet wonen in een van de aandachtswijken, en de perceptie van sociale cohesie, verloedering en overlast in de buurt. Van twee personen die op alle kenmerken overeenkomen, bijvoorbeeld allebei wonend in een Vogelaarwijk, huurder zijn enzovoorts, maar die verschillend antwoorden op de vraag of men positief heeft gekozen, heeft de persoon die aangeeft een positieve keuze te hebben gemaakt voor de woning én buurt bijna een factor 3 hogere kans op een positieve buurtbeleving dan degenen die dat niet deden. De vraag blijft natuurlijk welke mechanismen hier nu een rol spelen. Kwalitatief onderzoek zou moeten uitwijzen of bewoners die positief hebben gekozen, beter in staat zijn geweest een match te maken tussen hun woonvoorkeuren en uiteindelijke woonsituatie, welke (zoek)strategieën zij daarbij hebben gebruikt en of positief kiezen een intrinsieke waarde heeft. Mogelijk zitten deze bewoners sowieso beter in hun vel, zowel binnen als buiten de buurt, waardoor zij ook positiever oordelen over hun directe woonomgeving. 3.5 Keuzevrijheid in de sociale huursector Tijdens presentaties van ons onderzoek gedurende de afgelopen jaren viel het ons op dat woningcorporaties nogal eens schrikken van de resultaten. Zij vragen zich af hoe het komt dat een aanzienlijk deel van de bewoners zegt geen keuze te hebben gehad. Wij geven hen toch maximale keuzevrijheid?, zegt men dan. Zoals uit onze theoretische uitwerking bleek gaat echter niet alleen om de keuzealternatieven waaruit woningzoekenden kunnen kiezen, maar ook om de mate waarin bewoners daadwerkelijk invloed kunnen uitoefenen op hun totale woonkeuze, hoe zij deze keuzevrijheid beleven, wat hun reactie is op keuzebeperkingen en om de uitwerking daarvan op het dagelijkse leven in de buurt. In deze bijdrage hebben we een poging gedaan om de discussie over keuzevrijheid een stap verder te brengen. Samenvattend zijn de belangrijkste uitkomsten van onze empirische analyse dat a) bewoners van aandachtswijken minder vaak een positieve woonkeuze maken dan andere stadsbewoners, b) een positieve woonkeuze samenhangt met de mate waarin bewoners tevreden zijn met en betrokken zijn bij de buurt, maar dat c) deze samenhang niet anders is voor bewoners van de aandachtswijken, en dat d) voor alle bewoners geldt dat een positieve keuze bijdraagt aan een positieve buurtbeleving, ook wanneer rekening is gehouden met allerlei verschillen in de persoonlijke situatie, huurder of koper zijn, wel of niet wonen in een van de aandachtswijken en met de gepercipieerde buurtkwaliteit. Tot op heden onderzochten weinig studies de positieve dimensie van keuzevrijheid, namelijk of bewoners zeggen een weloverwogen, positieve woonkeuze te maken voor hun woning en buurt. Uit onze analyse blijkt dat de beleving van keuze erg belangrijk is voor de wijze waarop bewoners de buurt ervaren. We hebben daarmee slechts één component van de beleidsassumptie onderzocht, namelijk dat een positieve woonkeuze samenhangt met hoe mensen oordelen over de buurt. We kunnen er uitaard niet vanuit gaan dat een negatieve buurtbeleving ook direct het gedrag van bewoners in de buurt beïnvloedt. Wel zouden we op basis van de wetenschappelijke literatuur kunnen verwachten dat mensen die de buurt negatief beleven, zich minder snel geroepen voelen om zich actief in te zetten voor de leefbaarheid in de buurt, of dat zij wellicht eerder verhuizen wanneer de buurt zich in hun ogen (verder) negatief ontwikkelt (zie bijvoorbeeld Foster-Fishman et al., 2007). Indirect zouden negatieve keuzes dan kunnen leiden tot minder gewenste ontwikkelingen, zoals een toename van het verloop in een buurt of verslechtering van de leefbaarheid. Maar zoals gezegd, op basis van ons empirisch onderzoek kunnen we hierover geen uitspraken doen. De belangrijkste conclusie is dat de positieve vrijheid, door ons opgevat als de mogelijkheid om een weloverwogen, bewuste, positieve woonkeuze te maken, in sterke mate wordt bepaald door de inrichting van de woningmarkt. Veel meer dan persoonlijke kenmerken, zoals opleiding en inkomen, bepaalt het huurder-zijn dat een positieve woonkeuze 9

10 wordt bemoeilijkt. Omdat het huurder-zijn uiteraard geen blijvend gegeven hoeft te zijn, moeten we daarbij wel bedenken dat het heel goed mogelijk is dat huurders in een later stadium van de wooncarrière kopers worden (of andersom), en meer controle krijgen over hun woonsituatie. Het verschil tussen huurders en kopers blijft echter opmerkelijk en is allereerst het resultaat van de mate van negatieve vrijheid (het aantal keuzemogelijkheden). Huurders zijn afhankelijk van het aanbod van sociale huurwoningen, die meer dan koopwoningen zijn geconcentreerd in bepaalde buurten. Bovendien beperken de regels van het systeem van de woonruimteverdeling de mate van negatieve keuzevrijheid. Om vervolgens een positieve keuze te maken moet een woningzoekende goed op de hoogte zijn van de keuzemogelijkheden en in staat zijn alternatieven te onderscheiden, die te evalueren en daaruit uiteindelijk te kiezen. Hoewel een aantal woningcorporaties dit aspect van keuzevrijheid al serieus neemt, zou positief kiezen wat ons betreft nog meer aandacht moeten krijgen. Woningcorporaties kunnen bijdragen aan bewuste keuzes van bewoners door hen bijvoorbeeld beter te informeren over de manier waarop zij van beschikbare mogelijkheden gebruik kunnen maken. Zij zouden wat hun informatieverstrekking betreft meer makelaar moeten worden en zo hun woningzoekenden beter in staat stellen te vinden wat zij zoeken. Dit kan in de vorm van informatie via websites, brochures, flyers e.d., maar woningcorporaties kunnen woningzoekenden ook in de vorm van een gesprek actief ondersteunen bij het maken van een keuze. In een dergelijk gesprek kunnen voorkeuren en ambities aan bod komen, de werking van het systeem worden uitgelegd, of worden ingegaan op het aanbod van woningen, het leefklimaat en de sociale sfeer in verschillende buurten. Door die actieve houding van de aanbieder verandert de aard van de keuzevrijheid bij de klant. Niet alleen wordt die de mogelijkheid geboden om in vrijheid te kiezen (negatieve vrijheid), de woningzoekende kan ook meer inzicht verwerven in de gevolgen van een bepaalde keuze (positieve vrijheid). Daarmee kan het gevoel van controle over de eigen levensloop bij de bewoner toenemen. Noten 1 Zie voor de resultaten van eerder onderzoek o.a. Kruythoff, Van der Laan Bouma-Doff & Van der Land, 2006; Van der Laan Bouma-Doff & Van der Land, 2008; Van der Land & Van der Laan Bouma-Doff, Voor de goede orde: de eerste auteur is zelf geboren in Rotterdam Zuid en is het dus, net als de tweede auteur, uitdrukkelijk oneens met deze stigmatiserende en kwetsende opmerking. 3 Hoewel er nogal wat valt af te dingen op de (politieke) keuze voor juist deze 40 wijken (zie bijvoorbeeld Van Gent et al., 2007), gaan we dat allereerst zelf na door te onderzoeken of bewoners van de aandachtswijken inderdaad vaker tegen hun zin in hier terecht komen. 4 Een factor- en betrouwbaarheidsanalyse wijzen uit dat de items een goede schaal vormen met een verklaarde variantie van 56% en een cronbach s alpha van,84. Vervolgens zijn de items opgeteld en gedeeld door het totaal aantal items. Tot slot is een dummy aangemaakt, waarbij alle scores tot 4 code 0 hebben gekregen en alle scores vanaf 4 een 1. In de logistische regressieanalyse wordt de kans berekend dat een bewoner positief oordeelt over de directe woonomgeving. Literatuur Aragonés, J. I., G. Francescato & T. Gärling (ed) (2002) Residential Environments. Choice, Satisfaction, and Behavior. Westport, Connecticut/London: Bergin & Garvey. 10

11 Blokland, H.T. (1991) Vrijheid, autonomie, emancipatie. Delft: Eburon. Clark, W.A.V., M.C. Deurloo & F.M. Dieleman (2006) Residential Mobility and Neighbourhood Outcomes. Housing Studies, 21, Daalen, G. van, W. van der Laan Bouma-Doff & M. van der Land (2007) Woonruimteverdeling: instrument en smeerolie van stedelijke vernieuwing. Vitale Stad, 10, Daalen, G. van, S. Davis & A. Ouwehand (2005) Het is een loterij. Theoretische en effectieve keuzevrijheid bij lotingmodellen. Tijdschrift voor de volkshuisvesting, 3, Daalen, G. van & M. van der Land (2008) Next steps in choice-based letting in the Dutch social housing sector. European Journal for Housing Policy, 3. Dieleman, F.M. & C.H. Mulder (2002) The Geography of Residential Choice. In: Aragonés, J. I., G. Francescato & T. Gärling (eds.) Residential Environments. Choice, Satisfaction, and Behavior. Westport, Connecticut/London: Bergin & Garvey. Foster-Fishman, P.G., D. Cantillon, S.J. Pierce & L.A. van Egeren (2007) Building an active citizenry: the role of neighborhood problems, readiness, and capacity for change. Am J Community Psychol, 39, Gent, W. van, S. Musterd & W. Ostendorf (2007) Over de problemen van een wijkgerichte aanpak. Van probleemwijk naar prachtwijk? Tijdschrift voor de Volkshuisvesting, 13, 4, Hurenkamp, M. & M. Kremer (red.) (2005) Vrijheid verplicht. Over tevredenheid en de grenzen van keuzevrijheid. Jaarboek TSS, Amsterdam: Van Gennep. Kruythoff, HM, Laan Bouma-Doff, W van der & Land, M van der (2006) Armoedewijken in profiel. Een analyse van keuzeruimte en buurtbeleving in stedelijke concentratiegebieden. Gouda: Habiform. Laan Bouma-Doff, W. van der & M. van der Land (2008) Woonkeuzes in vier arme buurten in Amsterdam en Den Haag. Gouda: Habiform. Land, M. van der & W. van der Laan Bouma-Doff (2008) Keuzevrijheid op maat voor bewoners van arme buurten. In: Ouwehand, A. et al. (red.) Van wijken weten. Beleid en praktijk in de stedelijke vernieuwing. Amsterdam: IOS Press, p Land, M. van der & W. van der Laan Bouma-Doff (2006) Keuzevrijheid woning goed voor leefbaarheid. City journal, 5, Mulder, C.H. (1996) Housing choice: assumptions and approaches. Netherlands Journal of Housing and the Built Environment, 11, 3,

12 Reinders, L. & C. Klaufus (2007) Torteltuintjes. Consumentgericht wonen en de architectuur van alledag. In: Winter, D., Y. de Ruijter & M. van Ravesteyn, Thuis in Een kookboek voor woonprofessionals. Den Haag: NIROV, p