Samenvatting (Summary in Dutch)
|
|
- Ruben van de Velden
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 (Summary in Dutch) Aardwetenschappers kijken naar de structuur van het oppervlak en inwendige van de aarde, en de processen die zich daar afspelen. De aarde lijkt op het eerste gezicht nogal hard en vast, maar alles beweegt: het binnenste van de aarde koelt langzaam af, het aardmagneetveld verandert de hele tijd, continenten schuiven over het aardoppervlak, er vinden aardbevingen en vulkaanuitbarstingen plaats, enzovoort. Inmiddels is er veel bekend over dit soort processen, maar nog lang niet alles. Het blijft lastig dat we alleen datgene hebben wat op dit moment aan het aardoppervlak waargenomen kan worden. Hoe de aarde er heel vroeger uitzag, en hoe het er in het binnenste van de aarde uitziet, zullen we nooit rechtstreeks kunnen nagaan. Plaatbewegingen Wat we van de aarde kunnen zien is de koude bovenlaag, de korst (zie figuur 1). De korst van continenten is relatief dik en licht van gewicht, terwijl de korst van oceaanbodems juist dun is en wat zwaarder. Onder de korst ligt de mantel, de warme laag die om de kern van de aarde ligt en bijna 2900 kilometer dik is. De bovenste laag van de mantel is vrij koud en wat stijver dan de rest. Deze laag wordt de lithosfeer genoemd en is gemiddeld 100 kilometer dik. De korst en lithosfeer vormen samen de platen die langzaam (een paar centimeter per jaar) over de diepere mantel bewegen. Daar waar de stijve platen langs of over elkaar schuiven, komen aardbevingen en vulkaanuitbarstingen voor en worden gebergtes opgebouwd. De platen bewegen doordat het binnenste van de aarde erg heet is en de buitenkant juist koud. Het mantel-materiaal is hard gesteente, tenminste in onze ogen, maar toch kan het stromen (zoals het harde ijs van een gletsjer dat ook kan) - als de krachten die er op spelen maar groot genoeg zijn en je lang genoeg blijft wachten (bijvoorbeeld een paar miljoen jaar). Het hete mantel-materiaal komt vanuit de diepte omhoog, koelt af aan het aardoppervlak en zakt vervolgens weer naar beneden. Dit proces noemen we convectie. korst lithosfeer mantel km 100 km diepte 2900 km kern 6371 km Figuur 1: Schematische doorsnede van de aarde 193
2 Door het convectie-proces in de aarde worden de korst en lithosfeer van oceaanbodems continu opnieuw gevormd en weer vernietigd. Bij oceanische ruggen komt het mantel-materiaal omhoog terwijl de oceaanbodem aan beide kanten van de rug opzij schuift (zie figuur 2). Het materiaal dat aan het oppervlak is gekomen koelt af en vormt zo een nieuw deel van de oceaanbodem. Om het aangroeien te compenseren schuift op andere plekken oude, sterk afgekoelde oceaanbodem weer de aarde in. Bij diepe troggen duikt koude oceanische lithosfeer (en het meeste van de korst) de mantel in en verdwijnt van het aardoppervlak. Dit proces wordt subductie genoemd. De korst en lithosfeer van continenten worden niet op dezelfde manier gerecycled, maar juist steeds weer uit elkaar gedreven (als er nieuwe oceaanbodem tussen komt) en op elkaar geduwd (als alle oceaanbodem tussen continenten verdwenen is). rug oceaan korst lithosfeer mantel trog continent korst lithosfeer Figuur 2: Het aanmaken en subduceren van oceanische lithosfeer Mantel-tomografie Wat gebeurt er met de oceaanbodem die in de aarde is verdwenen? Hoe snel zinkt de lithosfeer naar beneden? Blijft het een stijve plaat of gaat het vervormen? Zou het materiaal kunnen afbreken van het oppervlak of blijft het er aan vast zitten? Zoals gezegd kunnen we helaas niet in de aarde kijken (met boringen komen we nu tot maar 10 van de 6371 kilometer). Om toch meer over het subductie-proces te weten te komen, kunnen we het wel nabootsen. Dit kan bijvoorbeeld met computer-modellen van de aarde. Of in laboratoria, waar alles in de juiste verhoudingen wordt nagemaakt. Uit dat soort studies blijkt onder andere dat subducerende lithosfeer helemaal van vorm kan veranderen, en dat het koude materiaal in de hete mantel weer langzaam opwarmt. Veel informatie over het inwendige van de aarde krijgen we via aardbevingsgegevens. Aardbevingen veroorzaken seismische golven die dwars door de aarde heen reizen en zo door verschillende stations, verspreid over de hele wereld, worden geregistreerd. Door bijvoorbeeld de reistijden van alle aardbevingen naar alle stations bij elkaar te nemen, kunnen we een beeld krijgen van de variatie van de reissnelheid in de aarde. Met deze techniek, seismische tomografie, kunnen dus een soort scans van de interne structuur van de aarde gemaakt worden (ongeveer vergelijkbaar met de computer-scans uit ziekenhuizen die het inwendige van het menselijk lichaam afbeelden). 194
3 De seismische tomografie-beelden laten ons zien waar in de aarde de aardbevingsgolven sneller kunnen reizen dan normaal. De snelheid waarmee de golven zich voortbewegen hangt af van het soort materiaal waar ze doorheen gaan, de temperatuur, de druk, de kristalstructuur, enzovoort. Hoewel een afwijking in snelheid dus van verschillende factoren kan afhangen, blijkt dat temperatuur het grootste effect heeft als er gekeken wordt naar gesubduceerde oceanische lithosfeer. Hoewel de koude lithosfeer weer opwarmt in de mantel, gaat dit proces erg langzaam. Ook platen die lang geleden zijn verdwenen, zijn nu nog steeds kouder dan de omliggende mantel. Omdat seismische golven relatief snel door koud materiaal reizen, kan gesubduceerde lithosfeer dus met tomografie in beeld gebracht worden. Tethys Oceaan Ongeveer 200 miljoen jaar geleden (Dinosaurus-tijdperk) lagen Afrika, Arabië, India en Australië vast aan Antarctica (zie bijvoorbeeld figuren A.2-A.5 in de bijlage). Tussen deze continenten en het grote Europese/Aziatische continent lag in die tijd de Tethys Oceaan: een grote oceaan die op sommige plekken net zo breed was als de Pacifische Oceaan nu. Toen de continenten naar elkaar toe gingen bewegen, begon de tussenliggende oceanische lithosfeer te subduceren. Ook braken in dezelfde periode steeds weer stukken van de grote continenten af waardoor er tijdelijk kleinere oceanen bij kwamen (daarom wordt er vaak over Tethys Oceanen gesproken). Toen uiteindelijk alle oceanische lithosfeer was verdwenen, botsten de continenten zelf op elkaar en ontstond de lange gordel van gebergtes tussen het Middellandse- Zeegebied en Indonesië (zie figuur A.1). Reconstructies van de plaatbewegingen in het verleden worden tektonische reconstructies genoemd. Ze worden gemaakt aan de hand van informatie die we nu aan het aardoppervlak vinden, zoals gesteentes, breukstructuren, fossielen, en achtergebleven stukken korst van de gesubduceerde platen. Vooral grootschalige reconstructies zoals die van het Tethys-gebied kunnen nuttig zijn voor andere aardwetenschappelijke onderzoeksdisciplines. Zo zijn bijvoorbeeld de posities van continenten belangrijk om het klimaat en de oceaanstromingen in het verleden te kunnen bepalen. Omdat in het Tethys-gebied veel bewijsmateriaal op elkaar gepropt is in het gebergte, blijkt het moeilijk om er achter te komen wat er precies gebeurd is. Tektonische reconstructies van dit gebied verschillen daarom soms nogal van elkaar, ookal voldoen ze wel allemaal aan de beschikbare informatie. Gegevens over het binnenste van de aarde, zoals tomografie-beelden van de mantel, kunnen helpen om de reconstructies verder te verbeteren. We kunnen bijvoorbeeld uitzoeken of (en waar) de gesubduceerde lithosfeer van de Tethys Oceanen is terug te vinden in de aarde. De tomografie-beelden van de mantel onder het Tethys-gebied laten enorm grote gebieden zien waar aardbevingsgolven relatief snel doorheen gaan (zie de blauwgekleurde vlakken in de figuren A.6-A.8). Deze volumes zouden heel goed de restanten van de gesubduceerde lithosfeer kunnen zijn. Dit onderzoek In mijn onderzoek koppel ik de informatie van a) het oppervlak en b) het inwendige van de aarde aan elkaar, met als doel de verschillende tektonische reconstructies en het subductieproces in het Tethys-gebied te testen. 195
4 Uit de reconstructies kan berekend worden hoe groot het oorspronkelijke oppervlak van de oceaanbodem is geweest, en uit de tomografie-beelden kan bepaald worden hoe groot de relatief snelle (en dus koude) volumes in de mantel zijn. Maar het is duidelijk dat een bodemoppervlak niet direct te vergelijken is met een hoge-snelheid volume. Om te kijken of de gesubduceerde lithosfeer inderdaad is terug te vinden in de mantel moet ik eigenlijk weten hoeveel relatief koud materiaal er nu nog zichtbaar zou moeten zijn (volgens de reconstructies) en hoeveel materiaal er daadwerkelijk is (volgens de tomografie). Daarom ga ik in mijn onderzoek zowel het bodemoppervlak als de tomografische volumes omrekenen naar lagetemperatuur volumes. Voor het omrekenen van de volumes uit de tomografie-beelden kan ik informatie gebruiken over de relatie tussen afwijkingen in seismische golfsnelheid en afwijkingen in temperatuur. Om de thermische volumes uit de reconstructies te bepalen, moeten meer tussenstappen gemaakt worden (zie het schema in figuur 1.2). Zoals eerder gezegd is de lithosfeer het afgekoelde bovenlaagje van de mantel, en als deze subduceert dan wordt het materiaal in de mantel weer gewoon opgewarmd. Ten eerste bereken ik daarom voor het hele bodemoppervlak wat de oorspronkelijke dikte van de koude lithosfeer was. Zo krijg ik het oorspronkelijke thermische volume van de oceaanbodem, dus voordat het subduceerde. Ten tweede wil ik weten in hoeverre dit oorspronkelijke koude volume inmiddels weer is opgewarmd. Met computer-modellen bereken ik daarvoor wat er kan gebeuren met de temperaturen in de lithosfeer als deze op een bepaalde manier subduceert Door de mogelijke subductie-scenario s op een rijtje te zetten, kan ik voorspellen wat het huidige thermische volume van de gesubduceerde oceaanbodem zou moeten zijn. In elke tektonische reconstructie is het oceaanoppervlak, de oorspronkelijke dikte, èn de manier van subduceren anders geweest. Daardoor krijg ik voor iedere reconstructie ook een andere voorspelling van de huidige thermische volumes. De plek en het tijdstip van subductie zijn ook afhankelijk van de gebruikte reconstructie. In mijn onderzoek zal ik dus de verschillende reconstructies kunnen testen door de voorspelde hoeveelheid, plek en tijdstip van subductie te vergelijken met de grootte, lokatie (plek en diepte) en vorm van de tomografische volumes. Dit proefschrift In dit proefschrift begin ik in hoofdstuk 2 met het geven van een overzicht van de verschillende tektonische reconstructies die er van het Tethys-gebied zijn. Daarna behandel ik in hoofdstuk 3 de theoriën en methodes die ik nodig heb in mijn onderzoek. Vervolgens bekijk ik eerst het oostelijke Middellandse-Zeegebied, het Midden Oosten, en het Himalaya-gebied. In hoofdstuk 4 bereken ik de totale (voorspelde èn tomografische) volumes voor het hele gebied in één keer. Daaruit blijkt dat de totale volumes vrijwel hetzelfde zijn. Dit wijst erop dat de gesubduceerde lithosfeer van de Tethys Oceanen inderdaad is terug te vinden in de mantel. Helaas helpt het ons niet om de verschillen in de tektonische reconstructies te testen. In hoofdstuk 5 kijk ik daarom meer gedetailleerd naar de lokatie en vorm van de volumes in de tomografie-beelden, en naar de volumes die we zouden verwachten op grond van de verschillende reconstructies. Daardoor kan ik concluderen dat sommige tektonische reconstructies, en de bijbehorende subductie-processen, duidelijk beter kloppen met de beelden van de mantel dan andere. De subductie-scenario s die uiteindelijk het best 196
5 blijken te passen voor het Midden Oosten en het Himalaya-gebied zijn te zien in figuur 5.20 en 5.21 (pagina 146 en 147). Een goedpassend scenario voor de subductie in het oostelijke Middellandse-Zeegebied is geschetst in figuur 5.24 (pagina 153). Tot slot onderzoek ik in hoofdstuk 6 het Indonesische gebied. Omdat in Indonesië geen continenten op elkaar zijn gebotst maar nog steeds oceanische lithosfeer subduceert, pak ik het hier anders aan dan in de eerdere hoofdstukken. In dit geval voorspel ik, weer voor verschillende tektonische reconstructies, hoe de tomografie-beelden eruit zouden moeten zien als de reconstructies kloppen. Deze voorspelde beelden (te zien in de bovenste twee plaatjes in figuren A.10-A.15) kan ik direct vergelijken met de èchte tomografie-beelden (zie de onderste plaatjes in dezelfde figuren). Hieruit blijkt opnieuw dat sommige voorspellingen beter overeenkomen met de mantel-tomografie dan andere. Het is lastig om kort en in woorden uit te leggen wat de belangrijkste conclusies van mijn onderzoek zijn. Het is wat dat betreft beter om zelf eens goed te kijken naar de verschillende figuren die ik hierboven heb genoemd. Het is in ieder geval wèl duidelijk geworden dat het met mijn aanpak inderdaad lukt om de informatie van het oppervlak en inwendige van de aarde te koppelen, en om daarmee de subductie-geschiedenis van de verdwenen Tethys Oceanen te reconstrueren. 197
6 198
Daarbij stierven 200 duizend mensen.
Filmpje op www.youtube.com/watch?v=vua_y9c4zu4&feature=related Google trefwoorden: filmpje, plaattektoniek, teleac, youtube Aardbevingen Beweging in de aarde In 2004 was de tsunami in Azië na aardbeving
Nadere informatieKrachten van de natuur hoofdstuk 1B4
Krachten van de natuur hoofdstuk 1B4 Cursus 4.1: De aarde beeft Opbouw van de aarde Clip: Opbouw van de aarde De aarde is, van binnen naar buiten, opgebouwd uit: 1. de binnenkern De kern van de aarde is
Nadere informatieNatuurrampen. Natuurrampen. Enkele voorbeelden... Oorzaken: bijvoorbeeld lawine, aardbeving, orkaan, overstroming, tsunami en vulkaanuitbarsting.
Natuurrampen Natuurrampen Natuurrampen Enkele voorbeelden... Oorzaken: bijvoorbeeld lawine, aardbeving, orkaan, overstroming, tsunami en vulkaanuitbarsting. Gevolgen: bijvoorbeeld bedolven mensen, doden,
Nadere informatieEindexamen aardrijkskunde oud progr vwo 2010 - I
Actieve aarde Opgave 7 Platentektoniek en klimaat Bestudeer bron 1 die bij deze opgave hoort. 1p 25 Welke atlaskaart moet je gebruiken om inzicht te krijgen in de plaattektonische bewegingen vanaf het
Nadere informatieNaam: VULKANEN. Vraag 1. Uit welke drie lagen bestaat de aarde? Vraag 2. Hoe dik is de aardkorst gemiddeld?
Naam: VULKANEN Voordat je begrijpt hoe vulkanen ontstaan, moet je eerst weten hoe de aarde in elkaar zit. De aarde is een bol die uit drie lagen bestaat. De binnenste laag is de kern. De temperatuur is
Nadere informatie5 havo 2 End. en ex. processen 1-4
5 havo 2 End. en ex. processen 1-4 Rusteloze aarde De Toch miljoenenstad ging het in 79 Napels na Chr. ligt grandioos op nog geen mis 10km De inwoners van de Vesuvius, van niemand Pompei waren lijk zich
Nadere informatieEen vulkaan onder Nederland
lespakket Natuurkunde studie Aardwetenschappen Een vulkaan onder Nederland Jij bent de geoloog in dienst en verantwoordelijk voor het geruststellen van de (Europese) bevolking. Jij moet bepalen wie er
Nadere informatieEindexamen aardrijkskunde vwo 2008-II
Actieve aarde Opgave 7 Opheffing van gesteenten en ertsen in het Scandinavisch Hoogland Gebruik de bronnen 10 en 11 van het bronnenboekje. In de derde afbeelding (afbeelding C) van bron 10 zijn de cijfers
Nadere informatieBEWEGENDE AARDE: KWARTET
BEWEGENDE AARDE: KWARTET Theoretisch kader In dit kwartetspel leer je door middel van het beantwoorden van vragen over van alles dat met het bewegen van de aarde te maken heeft. Elk kwartet heeft een onderwerp,
Nadere informatiePlanetaire Samenstanden en Aardbevingen 2014-10-05 door Frank Hoogerbeets
Planetaire Samenstanden en Aardbevingen 2014-10-05 door Frank Hoogerbeets Volgens de gevestigde wetenschap zijn aardbevingen het gevolg van de beweging van tektonische platen, die wordt veroorzaakt door
Nadere informatieSessie 1 Inleiding plaattektoniek
Sessie 1 Inleiding plaattektoniek Aarde is dynamisch The summit of Mount Everest is made of marine limestone, zo ongeveer drukt de Amerikaanse schrijver John McPhee in een paar woorden uit dat de Aarde
Nadere informatieReis naar het middelpunt der Aarde
Reis naar het middelpunt der Aarde Wim van Westrenen Vrije Universiteit Amsterdam Leidse Winterlezing, 9 november 2014 Mijn onderzoek aan de VU Planetaire evolutie Fysische en chemische eigenschappen bij
Nadere informatieDe horizontale bewegingen van de platen
De horizontale bewegingen van de platen!sommige platen bestaan uit oceanische korst, sommige uit continentale korst, sommige uit beiden.!een continentale plaat is lichter dan een oceanische plaat Platen
Nadere informatieGeschiedenis van de aarde
Geschiedenis van de aarde Vragen bij de oefen- en zelftoetsmodule behorende bij hoofdstuk 25 van 'Biology', Campbell, 8e druk en de colleges 'Dynamische aarde'. november 2009 Inleiding Je moet weten: hoe
Nadere informatieMexico kan het schudden
1 Doelgroep De lesbrief is bedoeld voor leerlingen in de onderbouw vmbo, havo en vwo. Het uitwerken van de opdrachten kost de leerling ongeveer een tot anderhalf lesuur (van 50 minuten). De onderzoeksvragen
Nadere informatieWat zie jij op het plaatje? Schrijf het vehaal af. De golf was zo hoog als een. Er staan heel veel huizen onder
Lees het verhaal van de aardbeving. Stel je voor: de aarde beweegt. De lampen schudden heen en weer. Je hele huis schudt heen en weer. Het huis stort in! Alles is kapot. Dat kan gebeuren bij een aardbeving.
Nadere informatie1. Het Heelal. De aarde lijkt groot, maar onze planeet is niet meer dan een stip in een onmetelijke ruimte.
De aarde 1. Het Heelal De aarde lijkt groot, maar onze planeet is niet meer dan een stip in een onmetelijke ruimte. De oerknal Wetenschappers denken dat er meer dan 15 miljoen jaar geleden een enorme ontploffing
Nadere informatieEindexamen aardrijkskunde vwo 2005-II
Actieve aarde Opgave 7 bron 12 Ouderdom van de oceanische korst bron: Berendsen, H.J.A., Fysisch-geografisch onderzoek, Assen, 1997 De ligging van delen van de oceanische korst met een verschillende geologische
Nadere informatieSessie 2 De Sumatra beving en tsunami
Sessie 2 De Sumatra beving en tsunami Nadat we in sessie 1 de hoofdelementen van de plaattektoniek hebben leren kennen, geeft deze sessie inzicht in de seismische activiteit in subductiezones, de meest
Nadere informatieDe Geo. 1 th Aardrijkskunde voor de onderbouw. Antwoorden hoofdstuk 5. www.degeo-online.nl. 1ste druk
De Geo 1 th Aardrijkskunde voor de onderbouw Antwoorden hoofdstuk 5 www.degeo-online.nl 1ste druk De Geo, aardrijkskunde voor de onderbouw van th - Docentenhandleiding 1 TH 1 ThiemeMeulenhoff Utrecht/Zutphen,
Nadere informatieAarde: De aarde als natuurlijk systeem; samenhangen en diversiteit
Aarde: De aarde als natuurlijk systeem; Aardrijkskunde VWO 2011/2012 www.lyceo.nl Overzicht domeinen CE Aardrijkskunde A1: Geografische benadering B1: Samenhang en verscheidenheid in de wereld C1: De aarde
Nadere informatieKernpunten. Conclusie en nawoord. Essay naar de temperaturen binnen de kern van de aarde. Auteur: Sebastien Immers. Copyright Augustus 2010
Kernpunten Essay naar de temperaturen binnen de kern van de aarde. Conclusie en nawoord Auteur: Sebastien Immers Copyright Augustus 2010 Voor meer informatie: info@immerspher.com Internetadressen: http://www.immerspher.com
Nadere informatieWerkstuk ANW Aardbevingen
Werkstuk ANW Aardbevingen Werkstuk door een scholier 879 woorden 3 juni 2004 5,7 57 keer beoordeeld Vak ANW Hoe ontstaat een aardbeving Om deze deelvraag te beantwoorden moet ik eerst uitleggen dat de
Nadere informatieWerkblad:weersverwachtingen
Weersverwachtingen Radio, tv en internet geven elke dag de weersverwachting. Maar hoe maken weerdeskundigen deze verwachting, en kun je dat niet zelf ook? Je meet een aantal weergegevens en maakt zelf
Nadere informatieDetermineren van gesteente
Aarde Paragraaf 1 en atlasvaardigheden Determineren van gesteente Als je een gesteente bestudeert en daarna vaststelt wat de naam van het gesteente is, dan ben je aan het determineren. Je kunt gesteenten
Nadere informatieSysteem aarde en het klimaat Wolfgang Schlager
Systeem aarde en het klimaat Wolfgang Schlager Kennis van de aarde als systeem van lagen en kringlopen nu uitstekende basis voor aardwetenschappelijk onderwijs en voorspellingen Meten is weten Guessing
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) Er is op het moment veel aandacht voor klimaatverandering en de gevolgen daarvan voor de mens. Wanneer we het over klimaatverandering in Nederland hebben, wordt meestal
Nadere informatieWat zit er in de aarde en wat beweegt haar. Jacob T. Fokkema
Wat zit er in de aarde en wat beweegt haar Jacob T. Fokkema Bataafsch December 10, 2010 Genootschap 1 Golf patronen van Mallet in 1848 December 10, 2010 2 Het eerste concept van seismische reflectie (1922)
Nadere informatieNumerieke Geodynamica
Oerol Festival, 16 juni 2014 Numerieke Geodynamica (Hoe nerds de Aarde bestuderen) Dr. Cedric Thieulot!!!! www.cedricthieulot.net 1997 B.Sc. Wiskunde! (Univ. Parijs XI)! 2000 M.Sc. Natuurkunde! (TU/e)!
Nadere informatieKei-cool. leerplan inhouden
Kei-cool leerplan inhouden In dit document vind je de leerplandoelen die in de tentoonstelling Kei-Cool behandeld worden voor het vak aardrijkskunde. We gebruiken daarvoor de leerplannen van de 1ste graad
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk en
Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 1.1 1.2 en 4.1 4.2 Samenvatting door een scholier 1402 woorden 5 december 2017 7 21 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Humboldt Aardrijkskunde toetsweek 1
Nadere informatieVan de regen in de drup
Doelen Kerndoel 43: De leerlingen leren hoe je weer en klimaat kunt beschrijven met behulp van temperatuur, neerslag en wind. De leerlingen leren de waterkringloop. Kerndoel 47: De leerlingen leren de
Nadere informatieLesplan Aardbevingen in Griekenland Werkbladen
Introductie: Lesplan Aardbevingen in Griekenland Werkbladen Griekenland is wereldwijd gezien een van de landen met de hoogste seismische activiteit en het is het land met de hoogste seismische activiteit
Nadere informatieDe Verborgen Attractie van de Aarde. De Verborgen Attractie van de Aarde. 3- Drift der continenten en plaattektoniek. Drift der continenten
De Verborgen Attractie van de Aarde Opzet van de cursus 1 - Magnetisme & Aardmagneetveld 2 Het Aardmagneetveld in het verleden 3 Drift der Continenten en Plaattektoniek (4 toepassingen) 5 Omkeringen van
Nadere informatieIk kies: c Opdracht: Berg in beeld c Opdracht: Vulkaan in actie c Opdracht: Wat brengt de toekomst? Blink Wereld - Aardrijkskunde Pagina 1
Kies jouw plusopdracht Kies bij dit thema een plusopdracht die jij het liefst wilt doen. Je kunt er tijdens dit thema naast de gewone lessen aan werken. Doel van dit thema In les 1 van dit thema maak je
Nadere informatieEen snaar vertoont de bovenstaande staande trilling. Met welke toon hebben we hier te maken? 1. De grondtoon; 2. De vijfde boventoon; 3. De zesde bove
Een snaar vertoont de bovenstaande staande trilling. Met welke toon hebben we hier te maken? 1. De grondtoon; 2. De vijfde boventoon; 3. De zesde boventoon; 4. De zevende boventoon. Een snaar vertoont
Nadere informatieInhoud 1. Aardbevingen 3 2. Een kijkje in de aarde 3. Over scheuren en platen 4. Schuivende platen 6 5. Langs de breuklijnen 6.
Aardbevingen Inhoud 1. Aardbevingen 3 2. Een kijkje in de aarde 4 3. Over scheuren en platen 5 4. Schuivende platen 6 5. Langs de breuklijnen 9 6. Tsunami s 10 7. Het epicentrum 11 8. De seismograaf 12
Nadere informatie1. Zwaartekracht. Hoe groot is die zwaartekracht nu eigenlijk?
1. Zwaartekracht Als een appel van een boom valt, wat gebeurt er dan eigenlijk? Er is iets dat zorgt dat de appel begint te vallen. De geleerde Newton kwam er in 1684 achter wat dat iets was. Hij kwam
Nadere informatie2 Bemesting 44 2.1 Meststoffen 44 2.2 Soorten meststoffen 46 2.3 Grondonderzoek 49 2.4 Mestwetgeving 49
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Bodem en grond 9 1.1 Grond, bodem en grondsoorten 9 1.2 Eigenschappen van grond 20 1.3 Problemen met de grond 23 1.4 Verbeteren van landbouwgronden 30 1.5 Transport van
Nadere informatieThermochronologie en inversie van de Roerdalslenk
Samenvatting De temperatuur van de ondergrond speelt belangrijke rol in veel geologische processen. Temperatuur bepaalt de weerstand van de aardkorst bij deformatie en speelt een belangrijke rol bij de
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Systeem Aarde Hoofdstuk 1
Samenvatting Aardrijkskunde Systeem Aarde Hoofdstuk 1 Samenvatting door N. 1932 woorden 2 maart 2016 7,2 10 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Samenvatting Aardrijkskunde Systeem aarde Hoofdstuk
Nadere informatieZON, ZEE EN ZONDVLOED WAT HAWAÏ JE ALLEMAAL OVER DE VLOED KAN VERTELLEN
GEOLOGIE TEKST JAN REIN DE WIT ZON, ZEE EN ZONDVLOED WAT HAWAÏ JE ALLEMAAL OVER DE VLOED KAN VERTELLEN Vakantie! Wat een weelde dat je er af en toe even tussenuit mag. Waar de een lekker thuis tot rust
Nadere informatieCentrale vraagstelling Hoe organiseer je een expeditie naar de Zuidpool om het hitterecord van 55 miljoen jaar geleden te kunnen onderzoeken?
Pagina 1: Opdracht: Op expeditie naar de Zuidpool Leerlingenblad Introductie Je kruipt in de huid van een paleoklimaatonderzoeker die geïnteresseerd is in de warme tijdsperiode van ongeveer 55 miljoen
Nadere informatieinhoud 1. Vulkanen 2. Een kijkje in de aarde 3. Schuivende platen 4. Het ontstaan van vulkanen 5. Een kijkje in een vulkaan 6.
Vulkanen inhoud. Vulkanen 3 2. Een kijkje in de aarde 4 3. Schuivende platen 5 4. Het ontstaan van vulkanen 6 5. Een kijkje in een vulkaan 9 6. De uitbarsting 0 7. Soorten vulkanen 2 8. De supervulkaan
Nadere informatieinhoud blz. Inleiding 1. Wat is een berg? 2. Hoogte 3. Hoe ontstaan bergen? 4. Soorten gebergte 5. Beroemde bergen 6. Bergweetjes Pluskaarten
Bergen inhoud blz. Inleiding 3 1. Wat is een berg? 4 2. Hoogte 5 3. Hoe ontstaan bergen? 6 4. Soorten gebergte 9 5. Beroemde bergen 12 6. Bergweetjes 16 Pluskaarten 19 Bronnen en foto s 21 Colofon en voorwaarden
Nadere informatieZon, aarde en maan. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/87197
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 16 december 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/87197 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs
Nadere informatieKlimaatverandering en de landschapszones in het hooggebergte
Plus Casequest 2 Klimaatverandering en de landschapszones in het hooggebergte 1/5 Inleiding Van de evenaar naar de polen vinden we aan het aardoppervlak een opeenvolging van landschapszones. Opeenvolgend
Nadere informatieWerkstuk Aardrijkskunde Vulkanen
Werkstuk Aardrijkskunde Vulkanen Werkstuk door een scholier 2869 woorden 24 oktober 2003 5,1 64 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Inleiding: Vulkanen, we weten allemaal wat het zijn. De bekendste vulkanen
Nadere informatieInleiding Waarom dit onderwerp?
Inleiding Ik zou graag willen weten hoe vulkanen ontstaan. En wat de oorzaak kan zijn dat vulkanen uitbarsten. Waarom dit onderwerp? Ik heb dit onderwerp gekozen omdat ik laatst heel vaak de Etna op tv
Nadere informatie5,7. Praktische-opdracht door een scholier 2573 woorden 3 maart keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Praktische-opdracht door een scholier 2573 woorden 3 maart 2006 5,7 89 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Praktische opdracht Aardrijkskunde Aardbevingen in Pakistan Inleiding: De aardbevingen in Pakistan
Nadere informatiePracticum: Hoezo Zeespiegelstijging?
Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Op de Aarde wonen er ongeveer 6 446 131 400 mensen. In België wonen er 10 584 534. De meeste mensen wonen in de bergen / in de woestijn / in de nabijheid van water/
Nadere informatieManieren om een weersverwachting te maken Een weersverwachting kun je op verschillende manieren maken. Hieronder staan drie voorbeelden.
Weersverwachtingen Radio, tv en internet geven elke dag de weersverwachting. Maar hoe maken weerdeskundigen deze verwachting, en kun je dat niet zelf ook? Je meet een aantal weergegevens en maakt zelf
Nadere informatieAardrijkskunde Bewegende aarde Leerjaar 2ha HBAK Antwoordmodel
Aardrijkskunde Bewegende aarde Leerjaar 2ha HBAK Antwoordmodel ------------------------------------------------------------------------------------------ Let op: - Je bent zelf verantwoordelijk voor het
Nadere informatieDe Verborgen Attractie van de Aarde
De Verborgen Attractie van de Aarde Opzet van de cursus 1 - Magnetisme & Aardmagneetveld 2 Het Aardmagneetveld in het verleden 3 Drift der Continenten en Plaattektoniek (4 toepassingen) 5 Omkeringen van
Nadere informatieVulkanen hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 16 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/52471 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieNRC Artikel van 19 september 2011
NRC Artikel van 19 september 2011 http://www.nrc.nl/nieuws/2011/09/19/dodental-aardbeving-india-loopt-op/ Leerstofanalyse 1. belangrijke leerstof elementen feiten: van de buitenwereld afgesloten rampgebied,
Nadere informatieDutch summary. Nederlandse samenvatting. Een bijdrage aan de grijp-puzzel
Dutch summary Nederlandse samenvatting Een bijdrage aan de grijp-puzzel Mensen kunnen op allerlei manieren van elkaar verschillen. Sommige mensen hebben kleine handen, andere juist grote, sommige mensen
Nadere informatieEindexamen aardrijkskunde vwo 2008-I
Actieve aarde Opgave 7 De Zuidwalvulkaan Gebruik de bronnen 9 tot en met 11 van het bronnenboekje. 1p 25 Welke atlaskaart geeft het breukensysteem waarmee de ligging van de Zuidwalvulkaan is verbonden
Nadere informatieDE RUSTELOZE AARDE De aarde leeft... daar komen jullie in dit 'dossier' meer over te weten.
DE RUSTELOZE AARDE De aarde leeft... daar komen jullie in dit 'dossier' meer over te weten. Voortdurend vinden er aardbevingen plaats en ook vulkanen kunnen na een slaap van duizenden jaren 'opeens' wakker
Nadere informatieIJSLAND: EEN LAND VAN WATER EN VUUR
Naam: Klas : Nr: Datum: IJSLAND: EEN LAND VAN WATER EN VUUR A. Roegis & L. Van Eycken 2014-2015 BACHELORPROEF HOGENT Aardrijkskunde IJsland: een land van water en vuur Pagina 2 Deze werkbundel mag gebruikt
Nadere informatieWerkstuk Aardrijkskunde Platentektoniek en vulkanisme
Werkstuk Aardrijkskunde Platentektoniek en vul Werkstuk door een scholier 3207 woorden 6 december 2001 5,5 113 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Inleiding Sinds het ontstaan van de aarde, zo n 4,5 miljard
Nadere informatieIJsvossen Toets Groot/Zout, 28 november 2015, v10 Met dank aan Krister Valtonen en Johan Porsby voor inspiratie en foto s.
IJsvossen Toets Groot/Zout, 28 november 2015, v10 Met dank aan Krister Valtonen en Johan Porsby voor inspiratie en foto s. Vraag 1. Je staat met je groep in een archipelago aan de Oostkust in Zweden. Het
Nadere informatieEekhoutcentrum Vliebergh. Wegwijzers voor Aardrijkskunde
Eekhoutcentrum Vliebergh NASCHOLING AARDRIJKSKUNDE Wegwijzers voor Aardrijkskunde Geologie: - Opbouw en structuur van de aarde - Platentektoniek - Geologische geschiedenis Kulak 21/11/15 13h30-16h30 KUL
Nadere informatieExcursie Vesuvius. De uitbarsting van de Vesuvius in 79 na Christus
Excursie Vesuvius De uitbarsting van de Vesuvius in 79 na Christus Aan de voet van de Vesuvius lagen 2000 jaar geleden al verschillende steden zoals Pompeji en Herculaneum. Met een mogelijke uitbarsting
Nadere informatieKLIMAATVERANDERING. 20e eeuw
KLIMAATVERANDERING 20e eeuw Vraag De temperatuur op aarde is in de afgelopen honderd jaar gestegen met 0.2-0.5 C 0.6-0.9 C Antwoord De temperatuur op aarde is in de afgelopen honderd jaar gestegen met
Nadere informatiePracticum: Hoezo Zeespiegelstijging?
Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Op de Aarde wonen er ongeveer 6 446 131 400 mensen. In België wonen er 10 584 534. De meeste mensen wonen in de bergen / in de woestijn / in de nabijheid van water/
Nadere informatieOverzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014
Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 De aarde en de maan Boek: hoofdstuk 2.6 Overzicht Halley en de maan meting afstand van de Maan en verandering erin getijden: koppeling tussen lengte van
Nadere informatieWerkblad bij de geoquest Vulkanen
Naam: Werkblad bij de geoquest Vulkanen 1. Wat zijn vulkanen? Een vulkaan is een berg opgebouwd uit lava en as. 2. a)hoe ontstaan vulkanen? Vulkanen ontstaan door breuken in de aardkorst. Door de stromingen
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Systeem Aarde H1
Samenvatting Aardrijkskunde Systeem Aarde H1 Samenvatting door J. 3602 woorden 27 april 2014 6,3 11 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo 1.1 Het ontstaan en de opbouw van de aarde Hoe begrijp
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde 4.1 t/m 4.6
Samenvatting Aardrijkskunde 4.1 t/m 4.6 Samenvatting door een scholier 1392 woorden 15 januari 2014 5,9 5 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Wereldwijs AARDRIJKSKUNDE PW 4.1 T/M 4.6 H 4 1 *Reliëfkaart:
Nadere informatiePraktische opdracht Aardrijkskunde Opbouw van Reliëf door Vulkanisme
Praktische opdracht Aardrijkskunde Opbouw van Reliëf door Vulkanisme Praktische-opdracht door een scholier 2770 woorden 4 maart 2009 5,2 11 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Opbouw van reliëf door vulkanisme
Nadere informatieKlimaatmodellen. Projecties van een toekomstig klimaat. Wiskundige vergelijkingen
Klimaatmodellen Projecties van een toekomstig klimaat Aan de hand van klimaatmodellen kunnen we klimaatveranderingen in het verleden verklaren en een projectie maken van klimaatveranderingen in de toekomst,
Nadere informatieSamenvatting door een scholier 1361 woorden 6 februari keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Hoofdstuk 1:
Samenvatting door een scholier 1361 woorden 6 februari 2002 5 81 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Hoofdstuk 1: - 1569 Abraham Ortelius denkt dat Noord en Zuid-Amerika van Europa en Azië zijn losgerukt
Nadere informatieAardrijkskunde H2 Endogene en exogene processen
Aardrijkskunde H2 Endogene en exogene processen P2 Opbouw van de aarde Vroeger was de aarde een klont roodgloeiend gesteente, door de afstand tot de zon is dat afgekoeld en de buitenste laag gestold. De
Nadere informatie6.6. Samenvatting door een scholier 1458 woorden 15 augustus keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Samenvatting door een scholier 1458 woorden 15 augustus 2010 6.6 22 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Aardrijkskunde: Endogene en Exogene processen 1.2 t/m 1.9 en 1.11 t/m 1.13 1.2
Nadere informatieaan het water koeler is dan op het land langzamer afkoelt dan aarde
Het klimaat GROEP 3-4 27 45 minuten 1, 42 en 43 De leerling: aan het water koeler is dan op het land langzamer afkoelt dan aarde landklimaat en zeeklimaat blauwe kleurpotloden Zorg voor de activiteit De
Nadere informatieGEA Leiden 22 maart Plaattektoniek: Rond Over In Door. Dr Bernd Andeweg. Aardwetenschappen, Vrije Universiteit
GEA Leiden 22 maart 2011 Plaattektoniek: Rondjes Rond Over In Door de Aarde Dr Bernd Andeweg Outline Actualiteit 1: Aardbeving Nederland? Actualiteit 2: Japan Actualiteit 3: meer aardbevingen? Rondje 1:
Nadere informatieGeothermie als Energiebron
Geothermie als Energiebron Even voorstellen: Paul Mast -- Geoloog Johan de Bie --Technical Sales manager ESPs Ynze Salverda -- BD Analist Er zijn verschillende vormen van duurzame energie. Daarvan is geothermie
Nadere informatieExamen VWO. aardrijkskunde. tijdvak 1 vrijdag 28 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen VWO 2010 tijdvak 1 vrijdag 28 mei 9.00-12.00 uur oud programma aardrijkskunde Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 35 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 66 punten te behalen.
Nadere informatieOnderzoek naar aardbevingen en de relatie met activiteiten in de ondergrond
Onderzoek naar aardbevingen en de relatie met activiteiten in de ondergrond André Niemeijer Experimentele gesteentedeformatie /HPT Lab Faculteit Geowetenschappen Universiteit Utrecht Een aardbeving is
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/39638 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Pelt D.M. Title: Filter-based reconstruction methods for tomography Issue Date:
Nadere informatieEindexamen wiskunde B1-2 havo 2005-I
Modderstroom Er zijn vulkanen die geen lava uitspuwen, maar een constante stroom modder geven. De koude modder stroomt als een rivier langzaam de helling af (zie foto 1). Aan de rand van deze stroom droogt
Nadere informatieOpdrachten bij Weer en klimaat. (Tekstboek en de ELO) 3.1.1. Temperatuurverschillen op aarde.
Opdrachten bij Weer en klimaat. (Tekstboek en de ELO) 3.1.1. Temperatuurverschillen op aarde. 1-Maak een begrippenlijst van de rood gedrukte begrippen. 2-Wat zijn de drie elementen van weer en klimaat?
Nadere informatieEindexamen natuurkunde havo I
Beoordelingsmodel Opgave Eliica maximumscore uitkomst: De actieradius is 3, 0 km. de energie van de accu's De actieradius is gelijk aan. het energieverbruik per km 55 Hieruit volgt dat de actieradius 3,
Nadere informatieKernvraag: Hoe ziet een afkoelingsgrafiek eruit?
Kernvraag: Hoe ziet een afkoelingsgrafiek eruit? Naam leerling: Klas: http://www.cma-science.nl Activiteit 1 Een kopje thee Je hebt een kopje warme thee, maar je bent druk bezig een computerspel te spelen.
Nadere informatieOpdracht 1 en 2. Voorbeeld: Deze toets is dat wel moeilijk; maar het toen is erg belangrijk dat je laat hondje zien wat je kunt.
leestoets Opdracht 1 en 2 In de volgende teksten staan heel wat woorden te veel. Dat komt doordat er iets fout is gelopen bij het printen van de teksten: er zat een virus op de computer en daardoor zijn
Nadere informatieII. DE AARDE IN BEWEGING
VAN OERKNAL TOT MENS KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN Plate tectonics is, inherently, a simple beautiful concept, but its smaller-scale results are bewilderingly complicated. John F. Dewey, een van de grondleggers
Nadere informatie6.1. Boekverslag door K woorden 22 mei keer beoordeeld
Boekverslag door K. 1555 woorden 22 mei 2002 6.1 301 keer beoordeeld Vak ANW 1. Inleiding Ik doe mijn werkstuk over ons zonnestelsel, omdat het me boeit wat er verder is dan onze aarde. Ook doe ik mijn
Nadere informatieDe Alpen-natuurlandschap
Samenvatting door T. 1020 woorden 15 december 2012 5,6 36 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo De Alpen-natuurlandschap Het ontstaan Endogende krachten - breuken in aardkorst - aardkorst verdeelt
Nadere informatieHet weer. Expertgroep 4: Wind. Naam leerling:... Leden expertgroep:..
Expertgroep 4: Wind Naam leerling:...... Leden expertgroep:.. De voorbereiding In het weerbericht hoor je de weerman of weervrouw soms zeggen: Morgen is er kans op harde windstoten. Maar wat is wind eigenlijk?
Nadere informatieKoolstof wordt teruggevonden in alle levende materie en in sedimenten, gesteenten, de oceanen en de lucht die we inademen.
Koolstofcyclus Samenvatting Koolstof wordt teruggevonden in alle levende materie en in sedimenten, gesteenten, de oceanen en de lucht die we inademen. Er is een uitwisseling van koolstof tussen oceanen,
Nadere informatiee-book: gebonden versie: e-book: gebonden versie: Chris Oxlade
Chris Oxlade Chris Oxlade Anita Ganeri Anita Ganeri Boeken in deze serie e-book: 978-94-6175-825-5 gebonden versie: 978-90-5566-931-8 e-book: 978-94-6175-822-4 gebonden versie: 978-94-6175-285-7 e-book:
Nadere informatieAardbevingen hv123. banner. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/52470
banner Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 16 december 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/52470 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs
Nadere informatieAardbevingen hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 16 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/52470 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieSinds de jaren 70 zijn wetenschappers bezorgd om de vervuiling van onze oceanen door allerhande plastiek afval. De laatste 10 jaar loopt het echt uit
Sinds de jaren 70 zijn wetenschappers bezorgd om de vervuiling van onze oceanen door allerhande plastiek afval. De laatste 10 jaar loopt het echt uit de hand en wetenschappers schatten dat er jaarlijks
Nadere informatieHoe ongeschikt is het om deze planet Aarde te noemen, terwijl het duidelijk Oceaan is. schrijver Arthur C. Clarke
Hoe ongeschikt is het om deze planet Aarde te noemen, terwijl het duidelijk Oceaan is. schrijver Arthur C. Clarke Hoe ongeschikt is het om deze planet Aarde te noemen, terwijl het duidelijk Oceaan is.
Nadere informatiee-book: gebonden versie: e-book: gebonden versie: Chris Oxlade
Chris Oxlade Chris Oxlade Anita Ganeri Anita Ganeri Boeken in deze serie e-book: 978-94-6175-825-5 gebonden versie: 978-90-5566-931-8 e-book: 978-94-6175-822-4 gebonden versie: 978-94-6175-285-7 e-book:
Nadere informatie1 Binaire plaatjes en Japanse puzzels
Samenvatting Deze samenvatting is voor iedereen die graag wil weten waar mijn proefschrift over gaat, maar de wiskundige notatie in de andere hoofdstukken wat te veel van het goede vindt. Ga er even voor
Nadere informatieZeespiegelstijging door klimaatverandering
Zeespiegelstijging door klimaatverandering Wat weten we? En wat kunnen we verwachten? De stemming in de media Zeespiegel bij Nederlandse kust vorig jaar hoger dan ooit (NOS) Zeespiegel stijgt steeds sneller
Nadere informatieErosie en verwering hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 16 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/52472 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatie