Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen. Analyse voor het beleidsplan SAB-V&V 2008

Transcriptie

1 Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen Analyse voor het beleidsplan SAB-V&V 2008 Stichting SAB-V&V, november 2007

2 Uitgave: Stichting Arbeidsmarktbeleid Branche Verpleeg- & Verzorgingshuizen (SAB-V&V) Bezoekadres: Lange Voorhout 13, 2514 EA Den Haag Postadres: Postbus 556, 2501 CN Den Haag Telefoon: Fax: ISBN november 2007, SAB-V&V Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

3 Inhoudsopgave Samenvatting 1 1. Inleiding 4 2. De branche verpleeg- en verzorgingshuizen 4 3. Vraag naar en gebruik van verpleeg- en verzorgingshuiszorg 5 4. Ontwikkelingen in verpleeg- en verzorgingshuizen 6 5. Werkgelegenheid 8 6. Mobiliteit en vacatures Opleidingen Arbeidsomstandigheden en verzuim Personeelsbeleid De arbeidsmarkt in de komende jaren Innovatie en arbeidsproductiviteit 18

4

5 Samenvatting Er komen veel ontwikkelingen op de branche verpleeg- en verzorgingshuizen (v&v) af. In het overheidsbeleid krijgt het verhogen en transparant maken van de kwaliteit van zorg veel aandacht, naast het verbeteren van de kwaliteit van het werk en het verhogen van de doelmatigheid en arbeidsproductiviteit. Het streven is om extra banen voor verzorgenden en verpleegkundigen te realiseren en de arbeidsproductiviteit jaarlijks met 1 procent te verhogen. Verder worden verpleeg- en verzorgingshuizen vanaf 2008 niet meer bekostigd op basis van hun capaciteit, maar op basis van de zorgzwaarte van hun bewoners. Dit kan gevolgen hebben voor de prioriteitstelling door de instellingen en invloed hebben op de inzet van het personeel. De invoering van de Wmo treft verpleeg- en verzorgingshuizen die extramurale huishoudelijke zorg leveren. Door de scherpe concurrentie staan de tarieven én de werkgelegenheid onder druk. Tot slot wil de overheid jongeren een maatschappelijke stage laten volgen, onder andere in verpleeg- en verzorgingshuizen. Er zijn bijna verpleeg- en verzorgingshuizen in Nederland. Bij verzorgingshuizen was in de afgelopen jaren sprake van een dalende trend in het aantal bewoners, bij verpleeghuizen een stijgende trend. Volgens ramingen neemt het aantal intramurale cliënten in de ouderenzorg tot 2020 met eenderde toe en stijgt dan ook het aantal bewoners van verzorgingshuizen weer. Naast wonen met zorg bieden instellingen ook transmurale en extramurale diensten aan. De afgelopen jaren zijn deze vormen van dienstverlening sterk gegroeid. Fusies en overnames van instellingen binnen de branche v&v, maar ook over zorgbranches heen, leiden tot concentratie en schaalvergroting. Er ontstaan steeds meer grote concerns, die meerdere organisatieonderdelen en locaties bevatten en verschillende vormen van zorg leveren, waaronder verpleeghuiszorg of verzorgingshuiszorg. Deze ontwikkeling heeft ertoe geleid dat er veel minder organisaties zijn overgebleven waar verpleeghuiszorg of verzorgingshuiszorg nog de hoofdactiviteit is. Voor de arbeidsmarkt is van belang dat steeds meer werknemers in grote organisaties werken, waardoor de interne doorstroommogelijkheden toenemen en werknemers meer loopbaanmogelijkheden hebben. Een en ander is mede afhankelijk van de wijze waarop de HRM-functie is georganiseerd. In de branche v&v werken , meestal vrouwelijke, werknemers, ondersteund door circa vrijwilligers en mantelzorgers. Circa werknemers beschikken over een verzorgende, verpleegkundige of agogische kwalificatie, waarvan tweederde een verzorgende kwalificatie op niveau 3 heeft. Verreweg het meeste personeel werkt in deeltijd. Het aantal volledige arbeidsplaatsen (bijna ) ligt hierdoor een stuk lager dan het aantal werknemers. Een kwart van het personeel is ouder dan 50 jaar, de gemiddelde leeftijd 41 jaar. De functiestructuur in verpleeghuizen is op hoofdlijnen weinig veranderd. Tweederde van het personeel houdt zich bezig met de verzorging en verpleging van bewoners. Bij verzorgingshuizen is het aandeel van het zorgpersoneel gestegen, maar zijn er relatief meer lagergekwalificeerde functies bijgekomen. De overhead in de branche v&v, opgevat als het aandeel medewerkers in algemene en administratieve functies, is licht toegenomen maar is nog steeds beperkt vergeleken met andere zorgbranches. In de afgelopen jaren zijn de arbeidsomstandigheden in verpleeg- en verzorgingshuizen verbeterd en het verzuim gedaald. Volgens de Arbeidsinspectie zijn verdere verbeteringen in de arbeidsomstandigheden mogelijk door meer aandacht te besteden aan de borging van het arbobeleid en de doorwerking van het beleid op de werkvloer. Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 1

6 Het personeelsverloop bij verpleeg- en verzorgingshuizen is tot en met 2005 zowel absoluut als relatief gedaald, maar begint sindsdien weer te stijgen. Van degenen die vertrokken bleven er relatief minder in de branche v&v en in de sector Zorg en Welzijn en maatschappelijke dienstverlening Jeugdzorg en Kinderopvang (WJK) werkzaam. Ze trokken zich vaker terug van de arbeidsmarkt. In 2004 ging slechts één op de zes uitstromers in een ander verpleeg- of verzorgingshuis werken. Volgens 60 procent van de vertrekkers was hun vertrek vermijdbaar, vooral als de werkdruk lager was geweest, er meer ontplooiingsmogelijkheden waren en de kwaliteit van zorg beter was geweest. Doordat in de afgelopen jaren minder mensen vertrokken bij hun werkgever waren er ook minder vacatures en minder problemen met het vervullen van vacatures. Sinds 2005 begint het aantal vacatures echter weer te stijgen en kunnen vacatures voor verzorgend personeel en in mindere mate ook voor verpleegkundig personeel en leidinggevenden soms moeilijker worden ingevuld. Verpleeg- en verzorgingshuizen verwachten dat het aantrekken van personeel in de komende jaren een belangrijk knelpunt gaat worden. Met de daling van het verloop en het aantal vacatures is ook de instroom van nieuw personeel afgenomen. Iets minder dan éénderde van de instroom had voorheen een andere baan binnen Zorg en WJK en ruim een kwart was afkomstig uit andere bedrijfstakken. De instroom van herintreedsters is gedaald. Daarentegen is het aandeel schoolverlaters toegenomen en relatief hoog vergeleken met andere zorgbranches. In de komende jaren dreigen er tekorten aan verzorgend personeel op niveau 3, niet alleen in verpleeg- en verzorgingshuizen, maar ook in andere zorgbranches. Bij een sterke groei van de werkgelegenheid en hoger verloop ontstaan er binnen de verzorging en verpleging ook tekorten op de andere kwalificatieniveaus. Er wordt een verscheidenheid aan maatregelen genoemd om deze problemen op te lossen. Deze maatregelen zijn gericht op het vergroten van de instroom van schoolverlaters, herintreedsters en zij-instromers, het behoud van personeel, het opscholen van zittend personeel, het vergroten van de deeltijdfactor en het bevorderen van de arbeidsproductiviteit. Het onderwijs is een belangrijke leverancier van nieuw personeel. Op dit moment vindt een omslag plaats naar competentiegericht onderwijs met als doel voortijdige uitval te verminderen en de aansluiting met de beroepspraktijk te verbeteren. Jaarlijks volgen tussen de en deelnemers een verpleegkundige of verzorgende opleiding en behalen tot personen hun diploma. Al enige jaren staat de instroom in de opleiding tot verzorgende onder druk, mede doordat de uitstroom uit het vmbo afneemt. Deze trend zal ook de komende jaren doorgaan en na 2010 ook gelden voor vwo en havo. De deelname aan de zorgopleidingen is nu onvoldoende om aan de vraag op de arbeidsmarkt te voldoen. Om het tij te keren is het van belang dat de populariteit van de zorgopleidingen toeneemt, minder leerlingen voortijdig uitvallen en meer gediplomeerden in verpleeg- en verzorgingshuizen gaan werken. Binnen verpleeg- en verzorgingshuizen zijn meer beroepspraktijkvormingsplaatsen (bpv-plaatsen) nodig om die uitdaging te kunnen realiseren. De EVV-opleiding is door verzorgenden gevolgd en daarmee een groot succes. Sociale partners onderzoeken of er behoefte is aan meer branche-erkende vervolgopleidingen. Eén van de manieren om personeelstekorten te verminderen is het verhogen van de arbeidsproductiviteit. Er zijn in de branche v&v verschillende voorbeelden van instellingen die op dit terrein resultaten hebben geboekt, zonder dat dit ten koste ging van de kwaliteit van zorg of het werkplezier van het personeel. Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 2

7 Succesfactoren in deze instellingen zijn (het communiceren van het belang van) ondernemerschap, draagvlak onder het personeel, trekkers binnen alle geledingen van de organisatie, goede managementinformatie en kwantificeerbare doelen en resultaten. Andere punten die experts noemen zijn aandacht voor het afleren van verouderde (niet bewezen) werkmethoden, prestatiemeting op individueel niveau, het versterken van de kwaliteit van het bestuur van instellingen, het versterken van ondernemerschap en management, en het ontwikkelen en breder benutten van nieuwe technologieën. Daarnaast kan arbeidsproductiviteit worden gestimuleerd door slimmer werken vanuit de werkvloer te organiseren. De overheid kan verbeteringen stimuleren door in het financieringsstelsel positieve prikkels in te bouwen voor instellingen die zich inspannen om hun doelmatigheid en arbeidsproductiviteit te verhogen en door administratieve verplichtingen zoveel mogelijk te beperken. Branche-organisaties en O&O-fondsen kunnen een rol spelen in de behoefte van instellingen aan informatie, (bedrijfskundige) kennis en om van elkaar te leren. In het personeelsbeleid van verpleeg- en verzorgingshuizen hebben de thema s arbeidsomstandigheden, werving van personeel, bij- en nascholing, personeelsplanning en behoud van personeel op dit moment de hoogste prioriteit. Werkgevers zijn relatief het minst tevreden over hun beleid ten aanzien van personeelsplanning en behoud van personeel. De belangrijkste knelpunten hebben betrekking op de werving van nieuw personeel, de vergrijzing van het personeelsbestand en beheersing van de werkdruk. De meest gewenste arbeidsmarktmaatregelen zijn het verminderen van de administrative lastendruk, meer overheidsinvesteringen in scholing en training, meer ondersteuning van vrijwilligerswerk en mantelzorg, een stagefonds en meer leer- en/of werkplaatsen. Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 3

8 1. Inleiding Deze notitie beschrijft de huidige en toekomstige arbeidsmarktontwikkelingen voor verpleegen verzorgingshuizen. Het doel is om te kijken welke ontwikkelingen en knelpunten er spelen en hoe daar door het arbeidsmarktfonds voor de verpleeg- en verzorgingshuizen, de Stichting Arbeidsmarktbeleid Branche Verpleeg- & Verzorgingshuizen (SAB-V&V), op kan worden ingespeeld. Eerst volgt een korte typering van de branche verpleeg- en verzorgingshuizen, de mate waarin deze voorzieningen worden gebruikt en een beschrijving van recente (beleidsmatige) ontwikkelingen. Daarna komt de huidige stand van zaken op de arbeidsmarkt aan de orde. We geven een beeld van de omvang en structuur van de werkgelegenheid, de dynamiek op de arbeidsmarkt, het aanbod van schoolverlaters uit het verpleegkundig en verzorgend onderwijs, de ontwikkelingen op het gebied van arbeidsomstandigheden en ziekteverzuim, en de personele knelpunten die werkgevers in deze branche ervaren. Vervolgens staan we stil bij de ontwikkelingen in vraag en aanbod in de periode en komt het thema innovatie en arbeidsproductiviteit aan de orde. 2. De branche verpleeg- en verzorgingshuizen Verpleeghuizen en verzorgingshuizen zijn bestemd voor ouderen die niet meer zelfstandig thuis kunnen wonen en verzorging en verpleging nodig hebben. Er wonen bijna mensen in een verzorgingshuis 1 en in een verpleeghuis 2. Sinds 2003 wordt officieel niet meer gesproken van verpleeg- en verzorgingshuizen, maar van aanbieders van zorg mét verblijf, waarbij onderscheid gemaakt wordt tussen verblijf met verzorging en verblijf met verpleging. Verpleeg- en verzorgingshuizen worden grotendeels bekostigd uit de AWBZ. Bewoners betalen daarnaast altijd een eigen bijdrage. In de afgelopen jaren is door aanscherping van de indicatiestelling de cliëntenpopulatie sterk veranderd. De bewoners van vandaag hebben een veel complexere zorgbehoefte dan de bewoners 25 jaar geleden. Het overheidsbeleid is erop gericht dat mensen zolang mogelijk zelfstandig blijven wonen. Het aantal plaatsen in verzorgingshuizen is mede daardoor de laatste jaren afgenomen. In tegenstelling tot vroeger hebben verpleeg- en verzorgingshuizen geen eenduidige rol meer. In veel verzorgingshuizen kunnen mensen ook verpleeghuiszorg krijgen en in verpleeghuizen kunnen ze terecht voor reactivering of kortdurende zorg. Ook wordt vaak transmurale en extramurale dienstverlening aangeboden. Zo kunnen bijvoorbeeld ouderen in de wijk meedoen aan de activiteitenbesteding en maaltijdvoorziening die door verzorgingshuizen worden aangeboden en kunnen verpleeg- en verzorgingshuizen sinds 2003 ook zorg in de thuissituatie aanbieden. Aantal verpleeg- en verzorgingshuizen Ontwikkelingen als marktwerking, modernisering van de AWBZ, vraaggericht werken en ketenvorming hebben in de afgelopen jaren geleid tot veel fusies en overnames in de zorgsector. Dit heeft ook gevolgen gehad voor het aantal zelfstandige verpleeg- en verzorgingshuizen in Nederland. Er zijn bijvoorbeeld ziekenhuizen die gefuseerd zijn met verpleeghuizen, verzorgingshuizen en thuiszorgaanbieders. Of verpleeghuizen die zijn samengegaan met verzorgingshuizen. Er ontstaan daardoor steeds vaker grote concerns, die meerdere organisatieonderdelen bevatten en verschillende vormen van zorg leveren, waaronder verpleeghuiszorg of verzorgingshuiszorg. Door deze ontwikkeling zijn er veel minder organisaties overgebleven waar verpleeghuiszorg of verzorgingshuiszorg nog de hoofdactiviteit is, zoals Figuur 1 op de volgende bladzijde laat zien. Vooral het aantal organisaties waar verzorgingshuiszorg de hoofdactiviteit is, is hierdoor afgenomen. Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 4

9 Figuur 1 zegt weinig over het aantal vestigingen waar verpleeg- en/of verzorgingshuiszorg wordt geleverd, aangezien dergelijke zorg ook nog steeds geleverd wordt door concerns waar verpleging en verzorging niet (meer) de hoofdactiviteiten zijn van de organisatie. Er zijn op dit moment bijna verpleeg- en verzorgingshuizen die krachtens de Zorgverzekeringswet of AWBZ verblijf met verpleging en/of verblijf met verzorging leveren. Het gaat om circa 350 verpleeghuizen en 1350 verzorgingshuizen. 3 Figuur 1: Ontwikkeling van het aantal organisaties met als hoofdactiviteit het verlenen van verpleeghuis- of verzorgingshuiszorg in de periode Bron: CBS, Statline De fusies en overnames in de ouderenzorg gaan ook nu nog door. Uit een werkge-versenquête die in het najaar van 2006 is gehouden onder leden van de werkgeversorganisatie ActiZ bleek dat 23 procent van de instellingen te maken had met een fusie, 14 procent met een reorganisatie en 35 procent met een ingrijpende gebeurtenis (helaas niet nader omschreven). 4 Omvang van verpleeg- en verzorgingshuizen De fusies en overnames in de ouderenzorg hebben geleid tot een aanzienlijke schaalvergroting. Bij organisaties met als hoofdactiviteit verpleeghuiszorg is de gemiddelde bedrijfsomvang tussen 1995 en 2004 toegenomen van 410 naar 710 banen. 5 Van de organisaties met als hoofdactiviteit verzorgingshuiszorg is het gemiddelde omvang gestegen van 80 naar 190 banen. De schaalvergroting kan een positieve invloed hebben op de interne doorstroommogelijkheden van het personeel, zowel binnen de eigen werksoort als tussen werksoorten. Van belang daarvoor is dat het personeelsbeleid op centraal niveau wordt georganiseerd. In hoeverre dat reeds gebeurt, is onbekend. 3. Vraag naar en gebruik van verpleeg- en verzorgingshuiszorg In de afgelopen jaren is het aantal personen opgenomen in een verpleeghuis en het aantal verpleegdagen gestegen. In 2003 verbleven er personen in een verpleeghuis, ruim 3 procent meer dan in Daarnaast bieden verpleeghuizen ook vaker dagbehandeling aan. Het aantal dagbehandelingsdagen is tussen 1998 en 2005 met maar liefst 70 procent gestegen. 7 Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 5

10 In tegenstelling tot verpleeghuizen is bij verzorgingshuizen het aantal bewoners sinds 1998 met 9 procent gedaald naar in Daardoor daalde ook het aantal verzorgingsdagen voor langdurig verblijf. Groei zat er vooral bij de andere diensten. Er werd meer gebruik gemaakt van kortdurende opnames, dag- en nachtopvang en maaltijdverstrekkingen. Verzorgingshuizen bieden sinds enige jaren ook extramurale verzorging, verpleging en begeleiding en begeven zich daarmee op de thuiszorgmarkt. Verzorgingshuizen hadden in 2003 een aandeel van 7,5 procent in het totaal aantal uren extramurale verzorging en verpleging dat door de thuiszorg en verzorgingshuizen werd geleverd (exclusief alphahulpverlening). 9 De groei van het aantal personen in een verpleeghuis kan deels worden verklaard door de vergrijzing en deels door het wegwerken van de wachtlijsten. 10 Bij verzorgingshuizen speelt de extramuralisering een belangrijke rol in de daling van het aantal bewoners. Op basis van de vergrijzing zou het aantal personen in een verzorgingshuis met 10 procent moeten zijn gestegen, terwijl het aantal bewoners jaarlijks is gedaald en de wachtlijsten korter zijn geworden. In de komende jaren zal de vraag naar verzorging en verpleging verder stijgen als gevolg van demografische, epidemiologische, technologische en sociaalculturele ontwikkelingen. Volgens het Sociaal en Cultureel Planbureau zal de potentiële vraag naar verpleging en verzorging in een intramurale instelling in de periode met 42 procent toenemen. 11 Dit betekent in de praktijk niet dat het aantal bewoners ook met 42 procent zal stijgen, omdat een deel van de mensen met aanpassingen in de woonsituatie toch thuis zal blijven wonen. Het daadwerkelijke gebruik van verpleeg- en verzorgingshuizen zal daardoor met 34 procent stijgen. Voor verpleeghuizen bedraagt de geraamde groei 39 procent, voor verzorgingshuizen 32 procent. De groei van het aantal personen in verzorgingshuizen is opmerkelijk gezien de daling sinds de jaren tachtig. 4. Ontwikkelingen in verpleeg- en verzorgingshuizen Hieronder volgt een overzicht van de belangrijkste ontwikkelingen die relevant zijn voor de branche verpleeg- en verzorgingshuizen (v&v). Transparantie en kwaliteit Voor de zorgsector als geheel is het overheidsbeleid in de komende jaren sterk gericht op het verhogen en transparant maken van de kwaliteit van zorginstellingen. 12 Het streven is dat in procent van de zorgaanbieders in de AWBZ van hun cliënten een voldoende krijgen voor de kwaliteit van zorg. Verder wil het kabinet dat in 2010 van alle AWBZ-branches de kwaliteitsinformatie op kiesbeter.nl verschijnt. Wat betreft de ouderenzorg wil de overheid extra investeren in het realiseren van kleinschalig groepswonen voor dementerenden en in meer éénpersoonskamers in verpleeghuizen, nieuwe concepten voor (kleinschalig) wonen en zorg laten ontwikkelen, de toepassing van ICT en domotica stimuleren, ketenzorg en netwerkzorg bevorderen en streven naar een geïntegreerde eerstelijn waarbij een verbinding wordt gelegd met kleinschalige woonvormen in de wijk. 13 Kwaliteit van arbeid Het kabinet wil ook de kwaliteit van werk in de ouderenzorg verbeteren. Het streven is om extra banen te realiseren voor verzorgenden en verpleegkundigen, de aansluiting tussen de opleidingen en de beroepspraktijk te verbeteren, de professionalisering van verpleegkundigen en verzorgenden te stimuleren en de administratieve lasten voor uitvoerend personeel terug te dringen. Aan de extra banen wordt de voorwaarde gesteld dat verpleeg- en verzorgingshuizen elk jaar één procent meer handen aan het bed Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 6

11 realiseren. 14 Het ministerie van VWS wil dat de arbeidsproductiviteit van verpleeghuizen toeneemt van 56,3 procent in 2007 tot 60,3 procent in Om dit te stimuleren zullen goede voorbeelden worden verspreid gericht op het vergroten van de contacturen tussen cliënt en verzorgende/verpleegkundige. Maatschappelijke stages In het coalitieakkoord van het kabinet is afgesproken dat jongeren een maatschappelijke stage moeten lopen. De overheid streeft ernaar dat 25 procent van de scholen in 2007 een maatschappelijke stage aanbieden aan hun leerlingen. 15 Dit betekent dat ook stageplekken gewenst zijn in verpleeg- en verzorgingshuizen. Zorgzwaartepakketten Vanaf 2008 verandert de financiering van verpleeg- en verzorgingshuizen. Instellingen worden nu nog gefinancierd op basis van hun capaciteit, straks is hun budget volledig afgestemd op de zorgzwaarte van hun bewoners. 16 De hoogte van het bedrag is afhankelijk van de hoeveelheid zorg die een cliënt nodig heeft. Bewoners van verpleeg- en verzorgingshuizen ontvangen een pakket AWBZ-zorg: een zorgzwaartepakket. Een zorgzwaartepakket (ZZP) omvat het wonen, de zorg, diensten, en/of als dat aan de orde is dagbesteding en/ of behandeling. Voor de intramurale ouderenzorg worden 10 zorgzwaartepakketten onderscheiden. De nieuwe financiering heeft onder andere gevolgen voor de prioriteitstelling door de instellingen en kan van invloed zijn op de inzet van het personeel in verpleeg- en verzorgingshuizen. Branchevervaging Zoals eerder aangegeven zijn er in de afgelopen jaren veel fusies en overnames geweest. Een gevolg daarvan is dat de grenzen tussen de thuiszorg en intramurale ouderenzorg vervagen. Vanuit veel verpleeg- en verzorgingshuizen wordt inmiddels zorg thuis geleverd. 17 Daarmee vervalt het onderscheid met de traditionele thuiszorg. Er komen steeds meer geïntegreerde instellingen voor verpleging, verzorging en thuiszorg. Dit heeft er toe geleid dat de twee grootste werkgeversorganisaties voor de verpleging en verzorging (Arcares) en voor de thuiszorg (Z-org) zijn gefuseerd tot een nieuwe werkgeversorganisatie voor de ouderenzorg (ActiZ). Op termijn zal dit er ook toe leiden dat er een gezamenlijke CAO komt. Wet Maatschappelijke Ondersteuning De invoering van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo) per 1 januari 2007 heeft consequenties voor verzorgings- en verpleeghuizen die extramurale huishoudelijke hulp aanbieden. Met de komst van de Wmo is de huishoudelijke verzorging overgeheveld van de AWBZ naar de Wmo en zijn gemeenten verantwoordelijk geworden voor de organisatie van de huishoudelijke zorg voor hun inwoners. Gemeenten zijn in 2006 gestart met het aanbesteden van de huishoudelijke verzorging. Uit onderzoek in opdracht van Stichting FAOT blijkt dat hierdoor de tarieven gemiddeld 10 procent lager liggen dan vorig jaar, dat de kwaliteit van arbeid voor het zittend personeel is verslechterd en dat er een verschuiving plaatsvindt van medewerkers in loondienst naar goedkopere alphahelpenden. 18 Uit een inventarisatie van het ministerie van VWS blijkt dat in 2007 bij 24 thuiszorginstellingen collectief ontslag dreigt en dat werknemers die onder de CAO Thuiszorg vallen (gedwongen) uitstromen. 19 In hoeverre er ook negatieve gevolgen zijn voor verpleeg- en verzorgingshuizen is onbekend. De overheid heeft voor miljoen euro beschikbaar gesteld om eventuele negatieve personele gevolgen als gevolg van de invoering van de Wmo te beperken. 20 Branche-organisaties, bonden, VNG en de overheid voeren overleg over een structurele oplossing vanaf Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 7

12 Taakherschikking Een toenemend deel van de verpleeghuizen is bezig met met het thema taakherschikking waarbij taken van verpleeghuisartsen naar nurse practitioners en (gespecialiseerd) verpleegkundigen verschuiven. 21 Aanleiding zijn de werkdruk van verpleeghuisartsen en het verbeteren van de efficiency en kwaliteit van zorg. Vaak wordt taakherschikking overwogen als verpleeghuisgeneeskundige zorg wordt aangeboden buiten de muren van het verpleeghuis: in een verzorgingshuis of in de thuissituatie. Er bestaat dan behoefte aan personen die de vragen van verzorgenden aan de verpleeghuisarts kunnen filteren. Ook ontstaat er door ketenzorg meer behoefte aan case managers. Competentiegericht onderwijs Binnen het Mbo is een omslag gaande naar een competentiegerichte kwalificatiestructuur. 22 Het doel van competentiegericht onderwijs is om het Mbo beter te laten aansluiten op de eisen van het werkveld en de samenleving en om voortijdig schoolverlaten te voorkomen. Vanaf het schooljaar vinden er experimenten plaats met het competentiegerichte onderwijs. De brede invoering van de nieuwe kwalificatiestructuur zal in 2010 van start gaan. De omslag heeft ook consequenties voor de invulling van de initiële zorgopleidingen in het Mbo en kan de aansluiting van die opleidingen op de beroepspraktijk in de zorgsector beïnvloeden. 5. Werkgelegenheid In de verpleeg- en verzorgingshuizen waren eind mensen werkzaam, waarvan in verpleeghuizen en in verzorgingshuizen. 23 Daarnaast zijn er in de branche ook nog circa vrijwilligers en mantelzorgers actief. 24 Deze mensen blijven verder buiten beschouwing, hoewel ze een belangrijke functie hebben in het tijdelijk en gedeeltelijk verhelpen van arbeidsmarkttekorten. Figuur 2 laat zien hoe het aantal werkzame personen en arbeidsplaatsen (fte) zich heeft ontwikkeld. In de verpleeghuizen is het aantal werkenden en het aantal arbeidsplaatsen tussen 1998 en 2005 met 19 procent gegroeid. In de verzorgingshuizen steeg het aantal werkzame personen met 29 procent en het aantal arbeidsplaatsen met 23 procent. Die stijging is opvallend aangezien het aantal bewoners van verzorgingshuizen met bijna 10 procent is gedaald. Het is mogelijk dat er per bewoner meer zorg wordt geleverd en/of dat de personeelsstijging kan worden toegeschreven aan de toename van transmurale en extramurale activiteiten. Hoewel de werkgelegenheid als geheel dus is gestegen, zijn er ook verpleeg- en verzorgingshuizen waar banen moeten verdwijnen. In het najaar van 2006 voerde één op de 10 verpleeg- en verzorgingshuizen beleid gericht op inkrimping van het personeelsbestand. 25 De meest gebruikte maatregelen om inkrimping te realiseren is het niet verlengen van tijdelijke contracten, een vacaturestop, outplacement en overplaatsing en het verkorten van de dienstomvang. Bij een paar instellingen vielen gedwongen ontslagen. Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 8

13 Figuur 2: Ontwikkeling van de werkgelegenheid in verpleeg- en verzorgingshuizen in de periode Bron: CBS, Statline. Cijfers verzorgingshuizen zijn exclusief oproepkrachten. Verreweg de meeste werknemers in de branche v&v zijn vrouw (90 procent). 26 Ruim een kwart van het personeel is ouder dan 50 jaar en de gemiddelde leeftijd bedraagt 41 jaar. Het aandeel niet-westerse allochtonen in verpleeg- en verzorgingshuizen bedraagt 6,9 procent en is hoog vergeleken met de sector Zorg en WJK 27 als geheel (6,0 procent). 28 Werknemers in verpleeg- en verzorgingshuizen werken gemiddeld 7,7 jaar bij hun huidige werkgever. Werkweekomvang In de zorgsector wordt veel in deeltijd gewerkt, ook in verpleeg- en verzorgingshuizen. Werknemers in verpleeghuizen werken bijna 67 procent van een volledige werkweek van 36 uur: de gemiddelde werkweekomvang bedraagt 24 uur per week. 29 In verzorgingshuizen zijn de arbeidscontracten over het algemeen wat kleiner. Men werkt daar gemiddeld 58 procent van een volledige werkweek, wat neer komt op een gemiddelde werkweek van bijna 21 uur per week. Slechts 14 procent van het personeel in verpleeg- en verzorgingshuizen werkt fulltime. 30 Functiestructuur verpleeghuizen In verpleeghuizen houdt tweederde van het personeel zich bezig met de verpleging, verzorging of begeleiding van cliënten (zie Tabel 1). Dit aandeel is in de afgelopen jaren niet veranderd. Eenvijfde van het personeel heeft een hotelfunctie. Daarbij gaat het om functies in de keuken, het restaurant, magazijn, transport, linnenkamer, wasserij en schoonmaak. Tabel 1: Samenstelling van de werkgelegenheid in verpleeghuizen naar functiecategorieën in 1998 en 2003 Functies Aantal % Aantal % Algemene en administratieve functies , ,4 Hotelfuncties , ,1 Patiënt- en bewonergebonden functies , ,9 Leerling VOV-personeel , ,6 Terrein- en gebouwgebonden personeel , ,1 Stagiaires 430 0, ,9 Totaal Bron: CBS Statline, tabel Verpleeghuizen; personeel, exclusief overige werkzame personen Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 9

14 Zorgpersoneel verzorgingshuizen De personeelsstatistiek van verzorgingshuizen wijkt helaas af van die van verpleeghuizen, waardoor niet dezelfde functiecategorieën kunnen worden gehanteerd. In verzorgingshuizen is het aandeel werknemers dat zich met de verzorging van cliënten bezig houdt gestegen van 56 procent naar 62 procent. De rest van het personeel heeft functies op het gebied van beheer, geestelijke en culturele zorg, huishouding, voedselvoorziening en tuin, techniek en onderhoud. Hoewel meer mensen zich met de verzorging van cliënten zijn gaan bezighouden, is het kwalificatieniveau van het verzorgend en verpleegkundig personeel gedaald (zie Tabel 2). De grootste groep werknemers heeft een functie als bejaardenverzorgende, maar het aandeel van deze groep is afgenomen, evenals dat van verpleegkundigen. Daarentegen is het aandeel van bejaardenhelpenden en verzorgingshulpen in de afgelopen jaren gegroeid. Dit is opmerkelijk omdat de zorgbehoefte van de bewoners in de loop der jaren is gestegen. Tabel 2: Aantal en aandeel verpleegkundige en verzorgende functies in verzorgingshuizen in 1998 en 2005 Functies Kwalificatie niveau Aantal % Aantal % Verpleegkundigen 4 of , ,2 Ziekenverzorgenden , ,9 Bejaardenverzorgenden , ,6 Bejaardenhelpenden I , ,0 Bejaardenhelpenden II , ,8 Verzorgingshulpen , ,3 Personeel in opleiding , ,3 Overig personeel , ,9 Totaal V&V-functies Bron: CBS Statline, tabel Verzorgingshuizen; personeel in loondienst naar werksoort Verpleegkundige, verzorgende of agogische kwalificaties Terwijl Tabel 1 en 2 de functie-opbouw laten zien in verpleeg- en verzorgingshuizen, bevat Tabel 3 een raming van het aantal werkzame personen in verpleeg- en verzorgingshuizen met een verpleegkundige, verzorgende of agogische kwalificatie. 32 Naar schatting bestaat deze groep uit bijna personen. Verreweg de grootste groep (64 procent) heeft de kwalificatie van verzorgende; 17 procent heeft een kwalificatie op niveau 1 en 2 en 10 procent heeft een verpleegkundige kwalificatie. Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 10

15 Tabel 3: Raming van het aantal personen met een verpleegkundige, verzorgende en sociaal-agogische kwalificatie, werkzaam in verpleeg- en verzorgingshuizen in 2006 Kwalificatie Niveau Aantal % Verpleging Verpleging ,1 Verpleging ,8 Helpende ,7 Zorghulp ,8 Sociaal-pedagogische hulpverlening ,3 Sociaal-pedagogisch werk ,9 Sociaal-pedagogisch werk ,0 Andere kwalificatie ,6 Totaal Bron: RegioMarge 2007 Overhead In de berichtgeving over de zorgsector wordt vaak gesproken over de bureaucratisering van de zorg en de administratieve lastendruk. Een indicatie hiervan is het aantal medewerkers dat een algemene of administratieve functie vervult. Tussen 2002 en 2006 is in verpleeg- en verzorgingshuizen het aandeel personeel in dergelijke functies gestegen van 6,4 procent naar 7,4 procent. 33 Er is weliswaar sprake van een lichte toename, maar vergeleken met andere zorgbranches is de omvang van deze personeelscategorie nog aanzienlijk kleiner. 6. Mobiliteit en vacatures De werkgelegenheid in verpleeg- en verzorgingshuizen is in de afgelopen jaren met gemiddeld 2,6 procent per jaar gegroeid. 34 Achter die groei gaat een grote dynamiek van in- en uitstroom schuil. Er is nieuw personeel bijgekomen, er zijn baanwisselaars en er zijn mensen die, al dan niet tijdelijk, zijn gestopt met werken. Uitstroom Het aandeel werknemers dat bij een verpleeg- of verzorgingshuis vertrekt (het brutoverloop) is in de afgelopen jaren gedaald, maar stijgt weer sinds Het brutoverloop daalde tussen 2001 en 2005 van 17,2 procent naar 11,3 procent 35 en steeg in 2006 naar 13,8 procent. 36 Ook het aandeel medewerkers dat de sector Zorg en WJK helemaal verlaat (het netto-verloop) vertoont een omslag. Het nettoverloop is voor het eerst in 2005 weer licht toegenomen en stijgt in 2006 verder naar 5,8 procent. Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 11

16 Figuur 3: Ontwikkeling personeelsverloop in verpleeg- en verzorgingshuizen, Bron: Tabel 4 laat zien waar de uitstromers naar toe gaan. In 2004 bleef nog maar één op de zes uitstromers in de intramurale ouderenzorg werken. 37 Ook daalde na 2002 het aantal uitstromers dat actief bleef in andere branches van de sector Zorg en WJK. Tegelijkertijd daalde de uitstroom naar andere bedrijfstakken en namen de bestemmingen naar een uitkering, inactiviteit, pensioen en school in belang toe. Dit laat zien dat de arbeidsmarktsituatie tussen 2001 en 2004 is verslechterd en dat ook binnen Zorg en WJK het aantal baanopeningen is afgenomen. Tabel 4: De bestemming van uitgestroomde werknemers bij verpleeg- en verzorgingshuizen in de periode Bestemming Uitkering 10,0 % 9,4 % 9,7 % 11,7 % 12,2 % Inactief 11,5 % 9,2 % 9,5 % 9,8 % 12,4 % Pensioen 4,7 % 4,0 % 4,5 % 6,1 % 7,7 % School 5,4 % 5,3 % 6,5 % 8,4 % 9,5 % Naar eigen branche 21,5 % 23,1 % 20,6 % 19,0 % 16,1 % Naar baan overig ZW 19,2 % 23,5 % 25,5 % 23,4 % 18,7 % Naar baan niet-zw 24,9 % 22,9 % 21,0 % 18,7 % 19,8 % Overig 2,8 % 2,8 % 2,6 % 2,9 % 3,6 % Totaal (=100%) , Bron: RegioMarge 2007, bewerking op Sociaal Statistisch Bestand van het CBS De belangrijkste vertrekredenen van het verpleegkundig en verzorgend personeel in verpleeg- en verzorgingshuizen zijn: behoefte aan een andere werkkring, te hoge werkdruk, onvoldoende ontplooiingsmogelijkheden, ontevredenheid met de geboden zorg en ongunstige werktijden en roosters. 38 Zes van de 10 vertrekkers geeft aan dat hun vertrek vermijdbaar was geweest, vooral als de werkdruk minder hoog was geweest, er meer ontplooiingsmogelijkheden waren geweest en als de geboden zorg beter was geweest. Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 12

17 Vacatures Door het vertrek van mensen en door groei van de werkgelegenheid ontstaan er vacatures. De daling van het personeelsverloop en de economische malaise in de periode hebben ertoe bijgedragen dat er minder vacatures waren en dat de vacatures die er waren gemakkelijk konden worden vervuld. In de zorgsector is de vacaturegraad (het aantal vacatures per 1000 banen) dan ook gedaald van 23 vacatures per 1000 banen in 2001 naar 13 in Pas sinds 2005 is er weer sprake van een stijgende lijn naar 18 vacatures per 1000 banen in De ontwikkeling van de vacaturegraad volgt daarmee het conjuncturele patroon van de economie, hoewel iets vertraagd en in afgezwakte vorm. De verpleeg- en verzorgingshuizen die in het najaar van 2006 aan de werkgeversenquête Zorg en Welzijn hebben meegewerkt geven aan dat zij op dat moment gemiddeld 11 vacatures per 1000 banen hadden, vergelijkbaar met het niveau in de zorgsector als geheel. 40 Eénderde van deze vacatures is moeilijk vervulbaar. Dat is bijvoorbeeld een stuk minder dan in de thuiszorg waar de helft van de vacatures moeilijk vervulbaar is, maar toch iets hoger dan gemiddeld. De moeilijk vervulbare vacatures hebben vooral betrekking op verzorgenden op niveau 3 en in mindere mate op verpleegkundigen en leidinggevenden. Uit de werkgeversenquête die in het voorjaar van 2007 is gehouden blijkt dat het aantrekken van nieuw personeel inmiddels één van de meest genoemde knelpunten is. 41 Instroom De daling van het personeelsverloop en van het aantal vacatures hebben ook gevolgen gehad voor de instroom van nieuw personeel. De instroom is gedaald van in 2001 naar in In 2004 was de instroom vrijwel gelijk aan de uitstroom. 42 Tabel 5 laat zien waar de nieuwe personeelsleden vandaan kwamen. Tabel 5: De herkomst van nieuwe medewerkers van verpleeg- en verzorgingshuizen in de periode Herkomst Uitkering 8,0 % 6,8 % 6,8 % 5,8 % 7,1 % Inactief 17,6 % 16,6 % 14,9 % 14,2 % 12,5 % School 16,9 % 18,0 % 18,3 % 18,7 % 20,1 % Uit eigen branche 17,6 % 17,1 % 15,7 % 15,3 % 15,8 % Uit baan overig ZW 11,9 % 12,3 % 12,8 % 13,6 % 15,4 % Uit baan niet-zw 25,7 % 26,3 % 28,7 % 29,3 % 26,7 % Overig 2,3 % 2,9 % 2,7 % 3,1 % 2,5 % Totaal (=100%) Bron: RegioMarge 2007, bewerking op Sociaal Statistisch Bestand van het CBS De meeste instromers zijn afkomstig uit andere bedrijfstakken. Hun belang is in de afgelopen jaren toegenomen, het jaar 2004 uitgezonderd. Zo n 30 procent van de instroom is afkomstig uit de sector Zorg en WJK zelf, waarvan de helft voorheen ook al in een verpleeg- of verzorgingshuis had gewerkt. Het aandeel van schoolverlaters in de instroom is toegenomen van 17 procent naar 20 procent en is vergeleken met andere zorgbranches relatief hoog. Het aandeel inactieven en uitkeringsgerechtigden is daarentegen in de afgelopen jaren gedaald van 25 procent naar 20 procent. In overeenstemming daarmee is het aandeel jongeren tot 25 jaar in de instroom sterk gestegen, ten koste van de instroom van oudere leeftijdsgroepen. Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 13

18 7. Opleidingen Meer dan 60 procent van het personeel van verpleeg- en verzorgingshuizen heeft een verzorgende of verpleegkundige functie. Voor de beroepsuitoefening in de ouderenzorg zijn daarom vooral de verzorgende en verpleegkundige beroepsopleidingen in het Mbo en Hbo van belang. In de afgelopen vijf jaar schommelde het aantal deelnemers aan de verzorgende of verpleegkundige opleiding in het Mbo of Hbo tussen de en per jaar en het aantal gediplomeerden tussen de en per jaar. 43 In deze periode koos een groter deel van de uitstroom uit het voortgezet onderwijs voor verzorgende opleidingen op niveau 1 en 2, terwijl de interesse voor de verzorgende en verpleegkundige opleidingen op niveau 3 en 5 daalde. De verpleegkundige opleiding op niveau 4 handhaafde zich goed. De agogische opleidingen mogen zich verheugen in een stijgende populariteit. Bij allochtone leerlingen is vooral de helpende opleiding op niveau 2 populair; nog relatief weinig allochtonen kiezen voor een van de verzorgende en verpleegkundige beroepsopleidingen op niveau 3, 4 en 5. Voor de komende twee, drie jaar is de verwachting dat de instroom in het verzorgend en verpleegkundig beroepsonderwijs relatief stabiel zal blijven, waarbij een dalende instroom in de BeroepsOpleidende Leerweg (BOL) gecompenseerd zal worden door een stijgende instroom in de BeroepsBegeleidende Leerweg (BBL). Op de langere termijn is de instroom afhankelijk van de uitstroom uit het voortgezet onderwijs. Bij de vmbo-tl is al sprake van een dalende uitstroom, die de komende jaren zal doorzetten. Dit geldt in minder sterke mate ook voor de andere leerwegen in hetv mbo. De uitstroom uit vwo en havo neemt nog toe tot 2010 en zal daarna ook dalen. Hierdoor komt de instroom in de v&v-opleidingen onder druk te staan. Figuur 4: Ontwikkeling van het aantal deelnemers aan de verpleegkundige en verzorgende beroepsopleidingen Bron: Beroepspraktijkvorming (BPV) Om de instroom en kwalificering van jongeren te bevorderen is het belangrijk dat verpleeg- en verzorgingshuizen een bijdrage leveren aan de beroepspraktijkvorming door leerarbeidsplaatsen en stageplaatsen beschikbaar te stellen. Het aandeel leerlingen in het personeelsbestand (BOL én BBL) in verpleeghuizen is gestegen van 5,9 procent in 1998 naar 6,5 procent in Het gaat daarbij vooral om BBL-leerlingen. Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 14

19 Van verzorgingshuizen is alleen bekend hoeveel BBL-leerlingen er worden opgeleid. Het aantal leerlingen in het personeelsbestand bedroeg in ,7 procent en was in ,4 procent. Deze cijfers geven aan dat verpleeghuizen veel meer gebruik maken van BBLleerlingen dan verzorgingshuizen. Eind 2006 leidde ruim 90 procent van de verpleeg- en verzorgingshuizen BBL- en BOL-leerlingen op. 45 Uit het bedrijvenregister van de OVDB blijkt dat verpleeg- en verzorgingshuizen in 2006 in totaal bijna bpv-plaatsen beschikbaar hadden voor de verzorgende en verpleegkundige mbo-opleidingen, waarvan plaatsen gereserveerd waren voor leerlingverzorgenden op niveau Gezien het (verwachte) aantal mbo-onderwijsdeelnemers is dat voldoende. Als echter wordt uitgegaan van de vraagontwikkeling op de arbeidsmarkt dan is er een tekort aan BPV-plaatsen voor BBLleerlingen die de mbo-opleiding tot verzorgende en verpleegkundige volgen. Eén van de mogelijke belemmeringen voor het beschikbaar stellen van bpv-plaatsen zijn de kosten. Uit onderzoek van een paar jaar geleden bleek dat de kosten van bpv-plaatsen de baten overtroffen. 47 Op dit moment wordt dit onderzoek herhaald. Instellingen in de sector Zorg en WJK zijn van mening dat de overheid meer moet investeren in scholing en training en drie van de vier werkgevers vindt het belangrijk dat er een stagefonds komt. 48 Sectorrendement Hoeveel van de gediplomeerden van de initiële beroepsopleidingen gaan in verpleeg- en verzorgingshuizen werken? Van de BBL-gediplomeerden zal het grootste deel binnen de branche blijven waar de beroepspraktijkvorming is gedaan. Voor BOL-gediplomeerden is dit veel minder vanzelfsprekend. Voor hen zal dit afhangen van het aantal baanopeningen en de attractiviteit van de branche in termen van arbeidsvoorwaarden, arbeidsomstandigheden, arbeidsverhoudingen en arbeidsinhoud. Uit Tabel 5 kan worden afgeleid dat de instroom van schoolverlaters in verpleeg- en verzorgingshuizen in de afgelopen periode tussen de en per jaar lag. Opleiding Eerst Verantwoordelijk Verzorgende Om de doorstroom- en carrièremogelijkheden van verzorgend personeel te vergroten hebben sociale partners in 2004 het initatief genomen om te komen tot een brancheerkende opleiding Eerst Verantwoordelijk Verzorgende (EVV). Dit initiatief is zeer succesvol. Tot en met 2006 hebben circa verzorgenden hun branche-erkende EVV diploma behaald. 49 Sociale partners verkennen of er ook behoefte is aan andere branche-erkende vervolgopleidingen. 8. Arbeidsomstandigheden en verzuim De belangrijkste arbeidsrisico s in verpleeg- en verzorgingshuizen zijn fysieke belasting, gevaarlijke stoffen, werkdruk, en agressie en geweld. Sociale partners hebben in de afgelopen jaren initiatieven ondernomen om deze arbeidsrisico s te verminderen. Zij hebben een cao Arbeid en Gezondheid ( ) afgesloten en in aansluiting daarop een hoofdstuk Arbeid en Gezondheid opgenomen in de cao V&V (2006). In de cao Arbeid en Gezondheid waren streefcijfers geformuleerd voor het terugdringen van de fysieke belasting en werkdruk en daarnaast afspraken gemaakt over onderwerpen als agressie en geweld, integraal AVR-beleid en specifiek beleid omtrent vroegtijdige reïntegratie. Ter verbetering van de arbeidsomstandigheden zijn informatiepakketten, richtlijnen en instrumenten ontwikkeld. Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 15

20 In 2006 heeft de Arbeidsinspectie een inspectieproject uitgevoerd bij verpleeg- en verzorgingshuizen, gericht op fysieke belasting, gevaarlijke stoffen, agressie en geweld en bedrijfshulpverlening. 50 De belangrijkste conclusie uit dat project is dat de arbeidsomstandigheden in de afgelopen jaren zijn verbeterd. Volgens de Arbeidsinspectie is het bij een kwart van de verpleeg- en verzorgingshuizen nog niet goed gesteld is met het naleven van de arbo-regels. De Inspectie vindt dat er veel materiaal voorhanden is om de arbeidsomstandigheden te verbeteren, maar dat meer aandacht nodig is voor de borging van het arbo-beleid en de doorwerking van het beleid naar de werkvloer. Een arbeidsrisico dat niet door de Arbeidsinspectie is onderzocht is de werkdruk. Er zijn helaas geen recente gegevens bekend over de ontwikkeling van de werkdruk. Uit de eerder genoemde werkgeversenquête 51 blijkt dat eind 2006 bijna de helft van de verpleeg- en verzorgingshuizen de werkdruk in hun instelling als hoog typeert, even vaak als gemiddeld in de zorgsector. Zeven op de 10 werkgevers zegt maatregelen te nemen om de werkdruk te verminderen. De meest succesvolle maatregelen zijn het herinrichten van de werkprocessen en het aantrekken van extra personeel. Volgens de werkgeversenquête die in het voorjaar van 2007 plaats heeft gevonden is de werkdruk één van de meest genoemde knelpunten in het personeelsbeleid. 52 Het is ook één van de meest genoemde vertrekredenen van personeel. 53 Ziekteverzuim De verbetering van de arbeidsomstandigheden komt tot uiting in de ontwikkeling van het ziekteverzuim (Figuur 5). In de afgelopen jaren is het verzuim gedaald van 8,4 procent in 2000 naar 5,4 procent in 2006 en ook het eerste kwartaal in 2007 laat met een verzuim van 6,1 procent nog een daling zien ten opzichte van het eerste kwartaal in 2006 (6,5 procent). In het tweede kwartaal van 2007 is het verzuim overigens gelijk gebleven met een jaar eerder (5,2 procent). 54 Figuur 5: Ontwikkeling ziekteverzuim in verpleeg- en verzorgingshuizen in de periode , exclusief zwangerschaps- en bevallingsverlof Bron: en CBS, Statline (Nationale Verzuim Statistiek) Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 16

21 9. Personeelsbeleid In het najaar van 2006 is in de werkgeversenquête Zorg en Welzijn aan werkgevers een aantal onderwerpen op HRM-gebied voorgelegd, met de vraag welke van die onderwerpen op dit moment een knelpunt vormen in het personeelsbeleid. 55 In het voorjaar van 2007 is dezelfde vraag opnieuw gesteld, maar dan voor knelpunten die de komende twee jaar spelen. 56 De drie vaakst genoemde onderwerpen die nu en in de komende twee jaar een knelpunt vormen zijn het aantrekken van personeel, de vergrijzing van het personeel en beheersing. 10. De arbeidsmarkt in de komende jaren Ruim de helft van de verpleeg- en verzorgingshuizen verwacht dat de werkgelegenheid in hun organisatie de komende twee jaar zal groeien. Eenderde gaat uit van stabilisatie en circa 10 procent verwacht een daling. 57 Volgens veel werkgevers die in 2006 aan de werkgeversenquête hebben meegedaan krijgt het personeel de komende twee jaar met veranderingen te maken, vooral als gevolg van externe ontwikkelingen. Verpleeg- en verzorgingshuizen noemen vaak om- en bijscholing, herplaatsing van personeel en veranderingen in de personeelsbezetting (zie Tabel 6). Bij één op de zes organisaties zal het personeelsbestand moeten inkrimpen en bij 20 procent daarvan zal dat gepaard gaan met gedwongen ontslag. Tabel 6: Ontwikkelingen die verpleeg- en verzorgingshuizen in de komende twee jaar verwachten met betrekking tot het personeel V&V % Zorgsector % Andere kwalificatieniveaus Herplaatsing personeel Om- en bijscholing Uitbreiding personeelsbestand Inkrimping personeelsbestand waarvan gedwongen ontslag Bron: Werkgeversenquête 2006 In het rapport Regiomarge 2007 worden ramingen gepresenteerd van de arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen in de periode In het meest gematigde scenario groeit de werkgelegenheid in de branche met 1,8 procent in 2007 oplopend tot 3,4 procent in Hierbij is rekening gehouden met de extra middelen die de overheid aan de branche beschikbaar wil stellen. Bij dit scenario ontstaat een tekort aan verzorgenden op niveau 3 dat oploopt tot ruim personen in In de scenario s met een sterkere groei van de werkgelegenheid en een hoger verloop lopen de tekorten op tot 9,5 procent en ontstaan er op alle niveaus tekorten. Om tekorten aan verzorgend personeel te voorkomen, moet de instroom in de opleiding tot verzorgende sterk groeien. Dit zal echter problematisch zijn omdat de uitstroom uit het voortgezet onderwijs de komende jaren zal afnemen. Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 17

22 Het beleid zal er daarom op gericht moeten zijn om werknemers op niveau 1 en 2 door te scholen naar niveau 3 en naast inactieven en uitkeringsgerechtigden ook mensen werkzaam in andere bedrijfstakken te interesseren voor een baan in de ouderenzorg. Daarnaast wijzen de onderzoekers op de huidige regionale verschillen in de populariteit van de verpleegkundige en verzorgende opleidingen, de verschillen in studierendement tussen ROC s en de verschillen tussen instellingen in de gemiddelde deeltijdfactor en arbeidsproductiviteit. De geraamde tekorten kunnen volgens hen aanzienlijk worden verkleind als de onder het gemiddelde scorende regio s, roc s en instellingen door verbeteringsprojecten op het landelijk gemiddelde gaan uitkomen. 11. Innovatie en arbeidsproductiviteit Eén van de manieren om de vraag naar personeel terug te dringen en tekorten te voorkomen is het verhogen van de arbeidsproductiviteit. Dat wil zeggen met dezelfde mensen meer en/of betere zorg verlenen of met minder personeel dezelfde zorg leveren. Hoewel de ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit zich moeilijk laat meten, zijn er aanwijzingen dat de arbeidsproductiviteit in de zorgsector minder snel toeneemt dan in de marktsector. Volgens het CBS is de arbeidsproductiviteit in de zorgsector in de afgelopen 25 jaar met gemiddeld 0,3 procent per jaar toegenomen en in de marktsector met 2 procent. 59 Ook zijn er signalen dat de arbeidsproductiviteit in verpleeg- en verzorgingshuizen in de afgelopen jaren is gedaald. 60 Dat hoeft geen negatieve ontwikkeling te zijn. Verbeteringen in de kwaliteit van zorg vergen bijvoorbeeld vaak meer personele inzet (extra handen aan het bed) en hebben daardoor een negatieve invloed op de arbeidsproductiviteit, zeker als die kwaliteitsverbetering niet in de productie tot uiting komt. 61 Uit de inventarisatie van een aantal succesvolle trajecten in care-instellingen gericht op het verhogen van de doelmatigheid en arbeidsproductiviteit concludeert Bureau Bartels dat er tot nu toe nog slechts beperkte, maar groeiende aandacht is voor doelmatigheidsprojecten. 62 Bestuurders zien niet per definitie de noodzaak om verbeteringen op dit vlak na te streven en er is de nodige argwaan omdat doelmatigheidsverbetering vaak geassocieerd wordt met bezuinigingen. Uit de beschreven voorbeelden blijkt overigens dat het wel mogelijk is om tegelijkertijd doelmatigheid, arbeidsproductiviteit en kwaliteit van zorg te verbeteren, maar dat het veel inspanningen kost om de beoogde resultaten te bereiken. Succesfactoren zijn (het communiceren van het belang van) ondernemerschap, draagvlak onder het personeel, trekkers binnen alle geledingen van de organisatie, goede managementinformatie en kwantificeerbare doelen en resultaten. Ook een goede borging en verankering van de verworvenheden is van belang, aangezien veel trajecten op dit vlak persoonsgebonden lijken te zijn. De onderzoekers doen het ministerie van VWS de aanbeveling om bij aanpassing van het financieringsstelsel positieve prikkels in te bouwen voor instellingen die hun doelmatigheid en arbeidsproductiviteit verbeteren. Dit is in overeenstemming met andere adviezen. 63 Branche-organisaties en arbeidsmarktfondsen worden geadviseerd een rol te spelen in de behoefte van instellingen aan informatie, (bedrijfskundige) kennis en om van elkaar te leren. De Interdepartementale Commissie Marktordening (commissie Keuzenkamp) heeft de vraag hoe de arbeidsproductiviteit en innovatie in de zorg kan worden verhoogd, voorgelegd aan organisatie- en adviesbureaus die op dit terrein in de zorg actief zijn geweest. 64 Punten die bijvoorbeeld worden genoemd zijn aandacht voor het afleren van verouderde (niet bewezen) werkmethoden, prestatiemeting op individueel niveau, het versterken van de kwaliteit van het bestuur van instellingen, het versterken van ondernemerschap en management, en het ontwikkelen en breder benutten van nieuwe technologieën. Arbeidsmarktontwikkelingen in de verpleeg- en verzorgingshuizen 18