Inhoud. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 1

Transcriptie

1 Inhoud Samenvatting Voorwoord Toelichting Indeling in categorieën... 5 Doorstroming kantoren... 7 Planontwikkelingen kantoren... 8 van grotere kantoorgebouwen... 8 Doorstroming kantoren percentage kantoren kantoren per gemeente bedrijfsruimten Planontwikkelingen bedrijfsruimten van grote bedrijfsruimten bedrijfsruimten per gemeente detailhandel detailhandel per gemeente Doorstroming detailhandel horecazaken agrarische objecten kavels bouwgrond Conclusie Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 1

2 Samenvatting Het aanbod van beschikbaar bedrijfsonroerend goed in de regio Haaglanden is in 2011 voor het derde achtereenvolgende jaar toegenomen. Die toename was voor kantoorruimte wel minder groot dan in Het aanbod van bedrijfsruimte en van winkel is juist sterker toegenomen. Op 1 januari 2011 bedroeg het kantooraanbod ruim Dit aanbod groeide naar ruim per 31 december Dit betekent een toename in 2011 van ongeveer oftewel ongeveer 8%. In 2010 was deze toename nog 14%. Op 1 januari 2011 bedroeg het bedrijfsruimteaanbod ongeveer Dit aanbod groeide naar ruim per 31 december Dit betekent een toename in 2011 van ruim oftewel bijna 17%. In 2010 bedroeg deze toename nog 9%. Op 1 januari 2011 bedroeg het winkelruimteaanbod ruim Dit aanbod groeide naar per 31 december Dit betekent een toename in 2011 van bijna oftewel bijna 16%. Dit is het dubbele ten opzichte van 2010, toen bedroeg deze toename nog 8%. De doorstroming van alle drie de bovengenoemde ruimtesoorten was lager dan in In 2010 lag de doorstroming nog op hetzelfde niveau als in Het aanbod van horecazaken is in 2011 gegroeid van 133 naar 150 objecten, een toename van 17. Deze groei was minder dan de toename van 21 zaken die in 2010 te zien was. Het aanbod van agrarische objecten, waaronder glastuinbouwbedrijven, is in 2011 gestegen van 35 naar 37. In 2010 was dit juist van 50 naar 35 gedaald. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2

3 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 3

4 1. Voorwoord Voor u ligt de Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden Steenworp maakt deze monitor inmiddels voor het achtste jaar. Hiermee krijgt u een gedetailleerd inzicht in de veranderingen op de bedrijfsonroerendgoedmarkt in Haaglanden over het afgelopen jaar en de voorgaande acht jaren. Alle feiten en cijfers in deze monitor zijn afkomstig uit het Bedrijfs Informatie Systeem (BIS), de database van Steenworp. De analyse van de gegevens is uitgevoerd door Steenworp. Wanneer u vragen heeft over deze monitor, of behoefte heeft aan meer informatie, dan kunt u contact opnemen met Steenworp via of Voor actuele informatie over het huidige aanbod, zoals specifieke gegevens over bepaalde bedrijfs, kunt u ook zelf terecht in het BIS van Steenworp. Deze is toegankelijk via de website van Steenworp. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 4

5 2. Toelichting De gegevens in deze monitor zijn afkomstig uit het Bedrijfs Informatie Systeem (BIS) van Steenworp. Deze database bevat nagenoeg het totale aanbod van bedrijfsonroerend goed (BOG) in de regio Haaglanden. Steenworp onderhoudt contact met bijna vierhonderd makelaars en andere vastgoedaanbieders om de database continu up to date te houden. Bij de verwerking van de gegevens voor deze monitor heeft Steenworp de volgende uitgangspunten gehanteerd: Waar over aanbod gesproken wordt bedoelen we het BOG dat beschikbaar is op de commerciële markt. BOG dat in opdracht is gebouwd van de gebruiker, bijvoorbeeld een ministerie, telt dus niet mee. Hetzelfde geldt voor leegstaande die door de eigenaren niet te huur of te koop zijn gezet. Andersom telt een aangeboden pand altijd mee als aanbod, ook als het nog niet leegstaat. Dit komt bijvoorbeeld voor als een ondernemer zijn huurcontract al heeft opgezegd maar zijn bedrijfspand nog niet heeft verlaten. Het aanbod is dus niet gelijk aan de leegstand, maar geeft er wel een indicatie van. Nieuwbouw wordt vaak al aangeboden als het gebouw alleen nog op papier bestaat. Steenworp registreert dit aanbod dan als planontwikkeling in BIS. In deze monitor tellen we het geplande BOG mee als nieuw aanbod als het binnen een jaar wordt opgeleverd. BOG dat pas op langere termijn beschikbaar komt wordt nog niet in het aanbod opgenomen. Wel besteedt deze monitor apart aandacht aan de planontwikkelingen in de regio. dat van de markt is genomen staat in de tabellen aangemerkt als vervallen aanbod. Het gaat dan namelijk niet alleen om de die opgenomen zijn (verhuurd dan wel verkocht) maar ook om die vanwege allerlei andere redenen niet meer beschikbaar zijn op de commerciële markt. Dan moet u denken aan plannen voor sloop, renovatie of herbestemming. Indeling in categorieën Panden worden in BIS ingedeeld naar gelang hun hoofdbestemming. Een bedrijfsruimte met een eigen kantoor geldt als een bedrijfsruimte. Alleen als het kantoorgedeelte ook zelfstandig aangeboden wordt geldt het als een apart kantoor. Panden met een dubbele bestemming tellen mee bij het aanbod van beide categorieën. Een winkel-/kantoorruimte bijvoorbeeld telt een keer mee bij detailhandel en een keer bij kantoren. Het BIS van Steenworp is in 2011 ingrijpend vernieuwd. Een van de verbeteringen voor deze monitor is dat de oppervlaktecategorieën flexibeler en daardoor meer accuraat zijn geworden. Een kantoor van bleef vroeger ingedeeld in de categorie > 5.000, ook als het voor de helft verhuurd werd. Dit jaar wordt een dergelijk kantoor verplaatst naar de categorie , omdat het daadwerkelijk aanbod dan nog maar bedraagt. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 5

6 Net als vorig jaar zijn ook de kavels bouwgrond opgenomen in de monitor. De indeling in oppervlaktecategorieën is als volgt: Kantoren Bedrijfsruimten Detailhandel Kavels bouwgrond < > > > 800 > Doorstroming Naast het absolute aanbod is ook de doorstroming van het BOG een belangrijke economische indicator. Veel aanbod, gekoppeld aan een hoge opname, betekent meer dynamiek in de economie dan weinig aanbod gekoppeld aan een lage opname. Steenworp gebruikt in deze monitor het opnamepercentage (het deel van het oorspronkelijke aanbod dat opgenomen is) om aan te geven hoe hoog of laag de doorstroming is. Ter illustratie een voorbeeld: Het aanbod van kantoor daalt van op 1 januari 2011 tot op 1 januari Stel dat dit veroorzaakt is door een opname van 1.000, zonder nieuw aanbod. Het doorstromingspercentage is dan 10%. Precies dezelfde daling van het aanbod had ook kunnen plaatsvinden door een opname van 6.000, terwijl er nieuw aanbod is bijgekomen in In dat geval is het opnamepercentage, of doorstromingspercentage, 60%. Zes keer zo hoog dus, wat duidt op meer beweging in de BOG-markt. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 6

7 3. kantoren In 2010 kwam het aanbod van kantoorruimte in Haaglanden voor het eerst boven de miljoen vierkante meters uit. In 2011 lag het aanbod weer hoger, net iets boven de 1,1 miljoen. Wel steeg het aanbod een stuk minder hard dan het jaar ervoor. In procenten uitgedrukt was de toename van het aanbod 7,8% over 2011, minder dus dan de 14,0% van Wat opvalt aan de cijfers van 2011 is dat het aanbod van kleinschalige kantoorruimte juist daalt met 3%. De toename van het aanbod komt dus alleen voor rekening van de grote en middelgrote kantoorruimtes van meer dan 200. Dit zou een lichtpuntje kunnen zijn voor de toekomst van de kantorenmarkt in Haaglanden. Starters en kleine ondernemingen hebben doorgroeimogelijkheden, misschien zijn zij in de komende jaren toe aan een grotere kantoorruimte. Het totale kantorenaanbod van Haaglanden in 2011: Kantoren Beschikbaar aanbod per Nieuw aanbod in 2011 Vervallen aanbod in 2011 Beschikbaar aanbod per Verschil Verschil in percentage Oppervlaktecategorie l ,0% -3,0% ,0% 15,0% ,7% 8,4% ,9% 6,3% > ,1% 8,9% Totaal ,0% 7,8% De fluctuaties in het kantorenaanbod voor de regio over de afgelopen acht jaar. De peildatum voor ieder jaar is 31 december: Jaar Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 7

8 Planontwikkelingen kantoren Naast het bovenstaande aanbod stond er eind 2011 in totaal ongeveer kantoorruimte aangekondigd als planontwikkeling. Het gaat om een negental projecten in Delft en Den Haag, die alle negen al aangeboden worden op de commerciële markt. Er zijn in 2011 geen nieuwe planontwikkelingen voor kantoren aangekondigd. De aangekondigde planontwikkelingen kantoren: Project Vestigingsplaats Opp. () Cyclotronweg 'Lawrence Center' Delft Heertjeslaan 'DEP gebouw' Delft Spoorzone Delft-Zuid 'Discovery' Delft Spoorzone Delft-Zuid 'Intercity' Delft Spoorzone Delft-Zuid 'Oriënt Express' Delft Donau - terrein ADO stadion Den Haag Waldorpstraat Den Haag Ypenburgse Stationsweg 'Plas van Reef' Den Haag Zoetermeerse Rijweg 'Attacus' Den Haag De volgende planontwikkelingen, met een gezamenlijk oppervlakte van iets meer dan , zijn in 2011 definitief geschrapt: Project Vestigingsplaats Opp. () Zoetermeerse Rijweg 's Gravendreef Den Haag Prins Clauslaan 'Grotius Toren' Den Haag Laan van Haamstede, Paviljoen Bleriot, Fokker, Lindbergh, Plesman, Wright Den Haag Het onderstaande project wordt op korte termijn opgeleverd en geldt dus niet meer als planontwikkeling. Het is in 2011 als nieuw aanbod in het actuele aanbod opgenomen: Project Vestigingsplaats Opp. () Laan van Deelen gebouw A tot en met E Den Haag van grotere kantoorgebouwen In 2011 werden er 48 kantoorgebouwen aangeboden met een oppervlakte van meer dan In totaal ging het hier om een aanbod van iets meer dan (zie ook de tabel aan het begin van dit hoofdstuk). Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 8

9 Acht van de 48 kantoren zijn voor een gedeelte verhuurd, het aanbod dat nog beschikbaar is in deze bedraagt Zes kantoren zijn in 2011 nieuw op de markt gekomen, deze noemen we hieronder: Adres Vestigingsplaats Opp. () Johanna Westerdijkplein 1 (uitbreiding beschikbare metrage) Den Haag Oude Middenweg Den Haag Floris Grijpstraat 2 (uitbreiding beschikbare metrage) Den Haag Lange Vijverberg 3 Den Haag Wassenaarseweg 220, ANWB complex, bouwdelen C, D, E, F Den Haag Wilhelmina van Pruisenweg 104 Den Haag 9.390! Het totale oppervlakte van dit nieuwe aanbod is Doorstroming kantoren De doorstroming op de kantorenmarkt is in 2011 verder afgenomen. Een opnamepercentage van 20% is laag, zeker vergeleken met de topjaren 2006 en 2007 dat de gemiddelde opname rond de 50% lag. De lage doorstroming doet zich vooral voor bij de kantoren groter dan (een opname van 5%). Ook bij de middelgrote kantoren daalde het opnamepercentage licht. Alleen bij de kantoorruimtes kleiner dan 200 zien we dat de doorstroming hoog blijft en zelfs weer iets toeneemt ten opzichte van Kantoren Opp. categorie % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2009 % 2010 % % 85% 115% 118% 117% 88% 73% 82% % 72% 78% 84% 84% 50% 48% 41% % 49% 66% 70% 51% 35% 35% 31% % 31% 46% 46% 31% 28% 26% 22% > % 24% 38% 37% 30% 6% 15% 5% Totaal 27% 35% 49% 51% 41% 24% 26% 20% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 9

10 De totaalcijfers uit bovenstaande tabel uitgedrukt in een grafiek: 60% 50% 49% 51% 40% 35% 41% 30% 27% 24% 26% 20% 20% 10% 0% Jaren Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 10

11 3.1 percentage kantoren Het percentage van de totale kantorenvoorraad dat aangeboden wordt op de markt is licht gestegen in In 2010 was het aanbodpercentage nog 15,0%, dit jaar lag het op 15,9 %. Binnen de regio Haaglanden zijn er grote verschillen als het gaat om het aanbodpercentage kantoorruimte. In Rijswijk werd een kwart van de kantorenvoorraad aangeboden op de markt, in Wassenaar is dat slechts drie procent. De kantorenvoorraad in Rijswijk is dan ook meer dan tien keer zo groot is als die in Wassenaar. Om een goede vergelijking te maken tussen de gemeenten onderling, ook in vergelijking met het voorgaande jaar, zie onderstaande tabel. De cijfers met betrekking tot de kantorenvoorraad zijn aangeleverd door de afzonderlijke gemeenten. De peildatum van deze cijfers is 1 januari, een geringe afwijking met het eind van het jaar is dus mogelijk. De aanbodcijfers zijn wel gemeten op 31 december. percentage kantoren: Gemeente Kantorenvoorraad () 2010 () 2010 percentage 2010 Kantorenvoorraad () 2011 () 2011 percentage 2011 Verschil 2011 t.o.v Delft ,8% ,7% -1,2% Den Haag ,5% ,9% 1,4% Leidschendam-Voorburg ,2% ,0% -0,2% Midden Delfland ,5% ,6% -0,9% Pijnacker-Nootdorp ,1% ,5% -8,6% Rijswijk ,6% ,1% 1,6% Wassenaar ,1% ,2% -0,9% Westland ,1% ,9% 1,8% Zoetermeer ,6% ,2% -0,5% Totaal Haaglanden ,0% ,9% 0,9% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 11

12 kantoren per gemeente Na Den Haag zijn Rijswijk, Zoetermeer, Leidschendam-Voorburg en Delft de gemeenten met de grootste kantorenvoorraad. De andere regiogemeenten hebben ieder een kantorenvoorraad van minder dan Voor de eerstgenoemde gemeenten heeft Steenworp daarom aparte overzichten gemaakt. Delft Delft heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan Tegen de regionale tendens in, is in Delft het aanbod van vierkante meters kantoorruimte juist met 5% gedaald: Kantoren per per Verschil Verschil in percentage -12,1% -5,1% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Delft over de afgelopen acht jaar: Jaar De grootste drie van de aangeboden kantoren zijn samen goed voor 37,6% van het aanbod. Het gaat hier in totaal om : Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Poortweg 2-8 'Whitepark' Tanthofdreef Kalfjeslaan Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 12

13 Leidschendam-Voorburg Leidschendam-Voorburg heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan Net als in Delft is het aanbod, tegen de regionale tendens in, licht gedaald in 2011: Kantoren per per Verschil Verschil in percentage -10,9% -1,0% De fluctuaties in het aanbod in Leidschendam-Voorburg over de afgelopen acht jaar: Jaar De grootste vijf van de aangeboden kantoor zijn samen goed voor 70,9% van het aanbod. Het gaat hier in totaal om : Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Dokter van Zeelandstraat 1; Leidschendam Oosteinde 208 'Damsigt - hoogbouw'; Voorburg Duindoorn 30 'Leidsenhage'; Leidschendam Stationsplein 6, Kantoorgebouw 'Voorhaghe'; Voorburg Veurse Achterweg 26; Leidschendam Nota bene: het voormalige CBS-gebouw, met een oppervlakte van , is niet in deze cijfers opgenomen. Deze kantoorruimte werd niet aangeboden op de markt, er wordt op dit moment nagedacht over een mogelijke herbestemming van het pand. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 13

14 Zoetermeer Zoetermeer heeft een kantorenvoorraad van bijna Het aanbod over 2011 is, tegen de regionale tendens in, licht gedaald: Kantoren per per Verschil Verschil in percentage -3,8% -1,9% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Zoetermeer over de afgelopen acht jaar: Jaar De grootste tien aangeboden kantoor maken samen 42,1% van het aanbod uit. Het gaat hier in totaal om : Adres Oppervlakte in Aangeboden sinds Bredewater Afrikaweg 'De Afrikaanse Leeuw' Louis Braillelaan 'Sorbonne' en 'Strasbourg' Boerhaavelaan 7 'Terra Nova' gebouw 'Azie' Houtsingel 5 'Lightline' Bredewater Boerhaavelaan 3 'Terra Nova' gebouw 'Afrika' Ierlandlaan 45 'Ierse Poort' Italiëlaan Buitenom Spazio Office Space Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 14

15 Rijswijk Rijswijk heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan Het aanbod daarvan was al vrij groot, en is verder gestegen met ruim 10% in 2011: Kantoren per per Verschil Verschil in percentage 13,7% 10,5% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Rijswijk over de afgelopen acht jaar: Jaar De grootste drie van de aangeboden kantoor maken samen 23,6% van het aanbod uit. Het gaat hier in totaal om : Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Lange Kleiweg 'Da Vinci' Van Benthemlaan 11, voormalige 'Haagsche Courant' Laan van Vredenoord Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 15

16 Den Haag Den Haag heeft de grootste kantorenvoorraad in de regio, in totaal meer dan 4,3 miljoen. In 2010 lag het aanbod daarvan nog net onder het half miljoen, dit jaar steeg het aanbod met daar ruim boven. In procenten uitgedrukt is het aanbod in Den Haag met 13,3% toegenomen: Kantoren per per Verschil Verschil in percentage 10,9% 13,3% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Den Haag over de afgelopen acht jaar: Jaar Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 16

17 De en complexen die meer dan kantooroppervlakte aanbieden maken 38,9% uit van het totale aanbod. Het gaat in totaal om : Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Maanplein, gebouw 1, 2, 3, 4, 8, Johanna Westerdijkplein Koningin Julianaplein, New Babylon (Nieuwbouw) Koningin Julianaplein 10 'Stichthage' Koningin Julianaplein, New Babylon (Renovatie) Stationsplein 75 'Terminus' Groenhovenstraat 2 'Gebouw Berlage' Kortenaerkade 1 'De Kortenaer' Regulusweg 5 'Haagse Veste III' Regulusweg 11 'Haagse Veste II' Binckhorstlaan Floris Grijpstraat 2 'De Parkkantoren' Oude Middenweg Schenkkade 50 'De Haagsche Zwaan' Oostduinlaan 2 'O 2 Building' Zuid-Hollandlaan 7 'De Rode Olifant'* * Zuid-Hollandlaan 7 De Rode Olifant is in januari 2012 in zijn geheel verhuurd. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 17

18 3.2 bedrijfsruimten Het aanbod van beschikbare bedrijfsruimte is in 2011 gestegen van ongeveer naar ongeveer De toename van het aanbod in vierkante meters bedroeg 16,8%, in 2010 was deze toename nog 9,4%. De grote toename komt vooral voor rekening van een klein aantal grote bedrijfsruimten in de regio. Veertig procent van het aanbod werd gevormd door bedrijfsruimten groter dan Dit soort bedrijfsruimte is vaak speciaal op maat gemaakt voor een specifieke onderneming. Als een dergelijk bedrijf dan vertrekt is een nieuwe gebruiker vinden lastig. Bij de kleinere bedrijfsruimten, van 200 tot 500, zien we in 2011 dat de vraag het aanbod juist overtreft. Het aantal aangeboden vierkante meters in die categorie daalde met 9,1%. In absolute aantallen gemeten is het aantal aangeboden bedrijfs gestegen van 631 tot 674. Een groot deel daarvan is nieuw aanbod, terwijl eerder aangeboden vaak opgenomen werden of om andere redenen van de markt gehaald zijn. Het totale bedrijfsruimteaanbod van Haaglanden in 2011: Bedrijfsruimten Beschikbaar aanbod per Nieuw aanbod periode 2011 Vervallen aanbod periode 2011 Beschikbaar aanbod per Verschil in aanbod vanaf Verschil in percentage vanaf Oppervlaktecategorie ,2 7, ,1-9, ,1 24, ,0 15,4 > ,3 39,9 Totaal ,8 16,8 De fluctuaties in het aanbod over de afgelopen acht jaar. De peildatum voor ieder jaar is 31 december: Oppervlakte () Jaar Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 18

19 Planontwikkelingen bedrijfsruimten Naast het bovenstaande aanbod stonden er in 2011 een viertal planontwikkelingen aangekondigd die werden aangeboden op de commerciële markt. Bij alle vier projecten gaat het om kleine bedrijfsunits, een aanbod dat aansluit op de vraag in de markt. Van het DEP gebouw is de indeling in bedrijfsunits nog niet bekend (n.t.b. = nader te bepalen). Flight Park Ypenburg is een planontwikkeling die in 2011 nieuw werd aangekondigd. Het gezamenlijke oppervlakte van de vier projecten bedraagt : Project Vestigingsplaats units Opp. () Heertjeslaan 'DEP gebouw' Delft n.t.b Laan van Waalhaven 'Flight Park Ypenburg' (nieuw) Den Haag Vrij Harnasch Fase II Den Hoorn Bovendijk Project Heuldijk Fase 2 Kwintsheul De volgende planontwikkeling is in 2011 definitief geschrapt: Project Vestigingsplaats units Opp. () Stoelmatter / Klopperman Kavel 54 Wateringen De onderstaande ontwikkelingen worden gerealiseerd en zijn in 2011 als nieuw aanbod in het actuele aanbod opgenomen. Zij gelden dus niet meer als planontwikkeling. Het gezamenlijke oppervlakte van deze projecten is Project Vestigingsplaats units Opp. () Laan van Deelen Den Haag Laan van Haamstede Het Platform Den Haag Lulofsstraat / Van der Kunstraat 'Keypoint' Den Haag van grote bedrijfsruimten Eind 2011 werden er veertien bedrijfsruimten met een oppervlakte van meer dan aangeboden. Zeven van deze bedrijfsruimten zijn dat jaar nieuw op de markt gekomen, hun gezamenlijke oppervlakte bedroeg : Adres Vestigingsplaats Opp. () Laan van Waalhaven 213 Den Haag Herenlaan 27 Maasland ABC Westland 374 Poeldijk Limpergstraat 8 Rijswijk Westlandseweg 11 Wateringen Goudstraat 65 Zoetermeer Stephensonstraat 39 Zoetermeer Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 19

20 De volgende vijf bedrijfsruimten zijn vervallen als aanbod (gezamenlijke oppervlakte ): Adres Vestigingsplaats Opp. () Nieuwe Tuinen De Lier Kerketuinenweg 70 Den Haag Aartsdijkweg 35 Maasdijk Westlandseweg 11 Wateringen Goudstraat 65 Zoetermeer bedrijfsruimten per gemeente Westland, Den Haag en Zoetermeer zijn de gemeenten met het grootste aanbod van bedrijfsruimte in de regio (tegen de 20% van het totale aanbod of meer). Voor deze drie gemeenten zijn daarom afzonderlijke overzichten opgenomen: Zoetermeer In Zoetermeer is het aanbod van bedrijfsruimte met meer dan een kwart toegenomen in 2011: Bedrijfsruimten per per Verschil Verschil in percentage 17,5% 27,4% De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Zoetermeer over de afgelopen acht jaar: Jaar Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 20

21 Den Haag In Den Haag is het aantal vierkante meters beschikbare bedrijfsruimte met ruim 14% toegenomen: Bedrijfsruimten per per Verschil Verschil in percentage 5,2% 14,2% De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Den Haag over de afgelopen acht jaar: Jaar Westland In de gemeente Westland is het aanbod van bedrijfsruimte eigenlijk nauwelijks veranderd: Bedrijfsruimten per per Verschil Verschil in percentage 0,0% 1,1% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 21

22 De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Westland over de afgelopen acht jaar: Jaar Doorstroming bedrijfsruimten De doorstroming op de markt voor bedrijfsruimten is gedaald van 58% in 2010 tot 45% in Toch ligt het opnamepercentage daarmee nog altijd hoger dan in 2004 en Net als bij kantoren zien we dat de doorstroming het sterkst afneemt bij de grotere bedrijfsruimten. De doorstroming van bedrijfsruimten tot 500 is juist met enkele procenten gestegen: Bedrijfsruimten % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2009 % 2010 % 2011 Opp. categorie % 92% 134% 156% 120% 92% 94% 98% % 66% 88% 111% 88% 69% 54% 61% % 63% 58% 90% 96% 60% 88% 52% % 36% 59% 49% 84% 74% 48% 37% > % 4% 56% 59% 34% 20% 45% 20% Totaal 40% 34% 66% 78% 80% 58% 58% 45% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 22

23 90% 80% 78% 80% 70% 66% 60% 58% 58% 50% 40% 40% 34% 45% 30% 20% 10% 0% Jaren 3.3 detailhandel Het aanbod van winkelruimte in vierkante meters steeg fors in 2011, met 15,7%. Die stijging komt vooral voor rekening van een klein aantal winkelruimten groter dan 800. Het aanbod van kleinere winkel is ook toegenomen, maar slechts met enkele procenten. De winkeldichtheid in de regio Haaglanden ligt lager dan in andere regio s, zo n 70 tot 80% van het landelijk gemiddelde. Een contrast met Rotterdam en omgeving, waar de winkeldichtheid juist hoger ligt dan in de rest van het land. Een landelijke trend is dat het winkelen via internet sterk aan het toenemen is. Dat heeft ook zijn weerslag op de regio Haaglanden. Het aanbod detailhandel in Haaglanden in 2011: Detailhandel Beschikbaar aanbod per Nieuw aanbod periode 2011 Vervallen aanbod periode 2011 Beschikbaar aanbod per Verschil in aanbod Verschil in percentage Oppervlaktecategorie pande n pande n pande n pande n pande n pande n ,6% 4,4% ,9% 3,5% ,3% 10,2% ,7% 17,5% > ,5% 72,4% Totaal ,5% 15,7% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 23

24 Het aanbod detailhandel in Haaglanden over de afgelopen acht jaar: Jaar detailhandel per gemeente De helft van het totale aanbod detailhandel in de regio Haaglanden bevindt zich in gemeente Den Haag. Daarom is voor deze gemeente een afzonderlijk overzicht gemaakt. Het verschil met de rest van de regio is niet erg groot, ook in de stad Den Haag is het aanbod in vierkante meters flink toegenomen. Detailhandel per per Verschil Verschil in percentage -1,4% 12,6% De fluctuaties in het aanbod detailhandel in Den Haag over de afgelopen acht jaar: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 24

25 Opperv Jaar Doorstroming detailhandel De doorstroming in de detailhandel is nog steeds hoger dan bij kantoor of bedrijfsruimten, maar wel met 8% gedaald ten opzichte van De doorstroming is het laagst bij de allergrootste winkelruimten, en het hoogst bij de kleinere ruimten. Detailhandel % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2009 % 2010 % 2011 Opp. categorie % 113% 136% 160% 161% 123% 112% 99% % 100% 144% 142% 106% 86% 86% 86% % 74% 110% 105% 105% 71% 59% 58% % 64% 76% 52% 56% 46% 45% 56% > % 56% 70% 35% 105% 36% 78% 21% Totaal 70% 76% 99% 89% 102% 74% 76% 68% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 25

26 De fluctuaties in het opnamepercentage in een grafiek: 120% 100% 99% 102% 89% 80% 70% 76% 74% 76% 68% 60% 40% 20% 0% Jaren 3.5 horecazaken Het aanbod van horecazaken is gering in vergelijking met het aanbod van kantoren, bedrijfsruimten of detailhandel. Het is wel sterk gestegen de afgelopen jaren. Sinds Steenworp begon met inventariseren is het aanbod van horecazaken in Haaglanden bijna verdrievoudigd: van 55 zaken in 2003 tot 150 in 2011 Horecaruimten worden vaak inclusief een zaak aangeboden, vandaar dat het horeca-aanbod in BIS wordt bijgehouden als het aantal aangeboden horecazaken. Het komt wel eens voor dat een horecaruimte casco wordt aangeboden maar meestal is er naast het huur- of koopcontract sprake van een overnamesom voor goodwill, inventaris, etcetera. Vaak is geen oppervlakte bekend omdat de aangeboden zaak belangrijker is dan de grootte van de ruimte. Daarom registreert Steenworp alleen het aantal aangeboden horecazaken, niet de vierkante meters. Hotels worden zelden aangeboden, de meeste horecazaken in het aanbod zijn cafés en restaurants. Sommige vormen van daghoreca, zoals een bakkerszaak waar een broodje met een kopje koffie genuttigd kan worden, tellen niet mee in het horeca-aanbod. Dit soort zaken staan vaak als detailhandel aangemerkt in de gemeentelijke bestemmingsplannen. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 26

27 Jaar Den Haag heeft het grootste aanbod van horecazaken, 91 van de 150. Dat is een toename van veertien aangeboden horecazaken ten opzichte van Gedeeltelijk is deze toename te verklaren doordat meer locaties in het havengebied van Den Haag een horecabestemming hebben gekregen. In Leidschendam-Voorburg is het aanbod gedaald met acht horecazaken. (Of dit een toevallige uitschieter in de opname is of dat de daling een andere oorzaak heeft, valt op basis van de huidige gegevens niet te zeggen.) Van één horecazaak is om redenen van discretie de plaatsnaam niet opgegeven door de aanbieder. De cijfers per gemeente in een tabel: Gemeente Beschikbaar Beschikbaar Delft Den Haag Leidschendam-Voorburg 15 7 Midden Delfland 1 1 Pijnacker-Nootdorp 3 4 Rijswijk 2 3 Wassenaar 5 4 Westland 4 7 Zoetermeer 2 11 Plaatsnaam onbekend 4 1 Totaal Haaglanden Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 27

28 3.6 agrarische objecten Sinds 2004 inventariseert Steenworp het aanbod van agrarische objecten in een aparte database. Hierbij gaat het om glastuinbouwbedrijven of kavels grond met een agrarische bestemming die te huur of te koop worden aangeboden. Er zijn twee gebieden in Haaglanden waar de agrarische sector geconcentreerd is: het Westland (gemeenten Westland en Midden-Delfland) en het Oostland (rondom Pijnacker-Nootdorp). Het aanbod van agrarische objecten in Haaglanden sinds 2004: Jaar 3.7 kavels bouwgrond Sinds 2010 inventariseert Steenworp ook de kavels bouwgrond die beschikbaar zijn voor bedrijfshuisvesting. Deze kavels liggen meestal op bedrijventerreinen. Het aanbod van bouwgrond is in 2011 gestegen van 64 kavels tot 71 kavels. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 28

29 Het aanbod van bouwgrond in de gehele regio Haaglanden in 2011: Kavels bouwgrond Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Oppervlaktecategorie kavels kavels < > Totaal Het aanbod per gemeente: Kavels bouwgrond Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Gemeente kavels kavels Delft Den Haag Leidschendam-V Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden De onevenredige spreiding over de gemeenten komt doordat het aanbod van bouwgrond zich concentreert op specifieke bedrijventerreinen. Midden-Delfland heeft 29 kavels beschikbaar in de Harnaschpolder. Deze worden aangeboden door het bedrijvenschap HarnaschPolder, een samenwerkingsverband van de gemeenten Midden-Delfland, Delft en Den Haag. De tien kavels op het grondgebied van Delft en Den Haag werden aangeboden door commerciële marktpartijen (makelaars of projectontwikkelaars). De gemeente Pijnacker-Nootdorp bood zestien kavels aan op bedrijventerrein Boezem 2. Het aanbod van twaalf kavels in de gemeente Westland bevindt zich op een aantal verschillende bedrijventerreinen. Voor meer specifieke informatie over de bedrijventerreinen of de verschillende kavels bouwgrond verwijzen wij u naar de website van Steenworp of van de desbetreffende gemeente. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 29

30 4. Conclusie Een totaaloverzicht van de toename van het aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden over de afgelopen acht jaar vindt u in de onderstaande tabel. (Een minteken in de tabel duidt op een afname). Soort pand Kantoren 8,8% 1,0% -11,3% 0,2% 10,7% 18,2% 14,0% 7,8% Bedrijfsruimten 17,6% 8,4% -30,7% -4,4% -0,6% 25,4% 9,4% 16,8% Detailhandel 9,1% 2,7% -14,0% 0,2% -9,3% 32,5% 7,7% 15,7% In de onderstaande figuur zijn de cijfers grafisch weergegeven: 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% -10,0% ,0% -30,0% -40,0% Jaren Kantoren Bedrijfsruimten Detailhandel In de grafiek is duidelijk te zien dat het aanbod van bedrijfsonroerend goed in de regio Haaglanden voor het derde achtereenvolgende jaar is toegenomen. Die toename was voor kantoorruimte wel minder groot (blauwe lijn), maar de toename in het aanbod van bedrijfsruimte (rood) en van winkel (groen) is juist weer hoger dan de toename in De doorstroming lag in 2011 voor alle drie de ruimtesoorten op een lager niveau dan in In 2010 was deze op hetzelfde niveau gebleven ten opzichte van Ook het aanbod van horecazaken, agrarische objecten en kavels bouwgrond is toegenomen in Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 30

31 Bijlage 1: kantoorruimte 2011 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Kantoren Beschikbaar aanbod per > Totaal Nieuw aanbod periode > Totaal Vervallen aanbod periode > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 31

32 Bijlage 2: Toe- en afname kantoorruimte 2011 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Kantoren Beschikbaar aanbod per > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Verschil in aanbod vanaf > Totaal Verschil in percentage va ,0% -16,5% 7,5% 5,7% -31,6% -26,2% -50,0% -13,9% 10,7% 8,3% 17,2% 8,6% 25,0% -6,2% 0,0% -7,4% -13,9% -11,8% -1,0% -3,0% ,1% -31,6% 17,3% 23,4% 11,1% 10,0% 0,0% 7,2% -50,0% -41,9% 40,7% 43,1% -40,0% -40,4% 20,0% 29,5% 8,3% 14,0% 11,0% 15,0% ,2% 19,7% 8,8% 18,7% 0,0% 0,0% -100,0% -100,0% -12,5% -5,0% -20,0% -11,4% 0,0% 1,6% 0,7% 8,4% ,1% -3,0% 11,0% 4,9% 0,0% -2,7% 0,0% 0,0% -75,0% -63,5% 15,2% 19,4% 0,0% -11,2% 25,0% 52,3% 14,3% 1,5% 9,9% 6,3% > ,0% -0,9% 19,0% 18,0% 0,0% 0,0% 10,0% 4,5% -12,5% -8,4% 9,1% 8,9% Totaal -12,1% -5,1% 10,9% 13,3% -10,9% -1,0% -28,6% -7,3% -7,9% -32,9% 13,7% 10,5% 0,0% -22,8% 3,8% 13,3% -3,8% -1,9% 4,0% 7,8% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 32

33 Bijlage 3: kantoorruimte vanaf 2006 per gemeente Oppervlakte () Delft Den Haag Leidschendam- V. Midden Delfland Pijnacker- Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer gemeente Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 33

34 Bijlage 4: kantoorruimte vanaf 2006 per oppervlaktecategorie Oppervlakte () > oppervlaktecategorie Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 34

35 Bijlage 5: bedrijfsruimte 2011 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Bedrijfsruimten Beschikbaar aanbod per > Totaal Nieuw aanbod periode > Totaal Vervallen aanbod periode > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 35

36 Bijlage 6: Toe- en afname bedrijfsruimte 2011 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Bedrijfsr. Beschikbaar aanbod per > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Verschil in aanbod vanaf > Totaal Verschil in percentage va ,0% 32,6% 3,6% 9,6% 600,0% 909,1% -33,3% -23,4% 33,3% 56,5% 66,7% 2,2% -33,3% -32,6% 1,9% -13,3% 27,3% 42,3% 11,2% 7,0% ,5% -53,5% -11,5% -11,4% 0,0% 0,0% 7,1% 14,6% -50,0% -54,1% 0,0% 18,6% -16,7% -34,0% 1,6% 1,1% 5,9% 2,1% -7,1% -9,1% ,0% 10,3% 81,3% 81,3% 100,0% 105,3% 0,0% 8,3% 20,0% 13,6% 0,0% 9,5% -8,0% -4,5% 10,0% 7,9% 22,1% 24,1% ,0% 109,4% -9,1% 7,8% 0,0% 0,0% 25,0% 13,7% 0,0% -7,0% 40,0% 40,5% -3,3% 5,0% 33,3% 38,6% 10,0% 15,4% > ,0% 0,0% 0,0% 5,1% 0,0% 0,0% 100,0% 97,1% 0,0% 3,8% 50,0% 32,4% 27,3% 39,9% Totaal 12,1% 3,1% 5,2% 14,2% 140,0% 23,3% 8,3% 133,5% 4,5% -4,5% 31,3% 49,1% -11,1% -0,3% 0,0% 1,1% 17,5% 27,4% 6,8% 16,8% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 36

37 Bijlage 7: bedrijfsruimte vanaf 2006 per gemeente Oppervlakte () Delft Den Haag Leidschendam- V. Midden Delfland Pijnacker- Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer gemeente Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 37

38 Bijlage 8: bedrijfsruimte vanaf 2006 per oppervlaktecategorie Oppervlakte () > oppervlaktecategorie Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 38

39 Bijlage 9: detailhandel 2011 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Detailhandel Beschikbaar aanbod per > Totaal Nieuw aanbod periode > Totaal Vervallen aanbod periode > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 39