Monitor bedrijfsonroerend goed Haaglanden

Transcriptie

1 Monitor bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2013 Een gedetailleerd overzicht in de veranderingen op de bedrijfsonroerendgoedmarkt in Haaglanden.

2 Monitor bedrijfsonroerend goed 2013 Inhoud Samenvatting 2 1. Voorwoord 4 2. Toelichting 5 5 Indeling in categorieën 5 Bedrijfsverzamelgebouwen 6 Doorstroming 6 3. kantoren 7 Planontwikkelingen kantoren 8 van grotere kantoorgebouwen 9 kantoren per gemeente 10 Doorstroming kantoren 18 percentage kantoren bedrijfsruimten 21 Planontwikkelingen bedrijfsruimten 22 van grote bedrijfsruimten 23 bedrijfsruimten per gemeente 23 Doorstroming bedrijfsruimten detailhandel 28 Planontwikkelingen detailhandel 28 detailhandel per gemeente 29 Doorstroming detailhandel 31 percentage detailhandel horecazaken agrarische objecten kavels bouwgrond Beleidskader Conclusie 42 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

3 Samenvatting Steenworp, onderdeel van de sector Economie van Stadsgewest Haaglanden, maakt jaarlijks de balans op van de veranderingen in beschikbaar bedrijfsonroerendgoed in het afgelopen jaar. Het aanbod van beschikbaar bedrijfsonroerend goed in de regio Haaglanden is in 2013 voor het vierde achtereenvolgende jaar toegenomen. Die toename was voor bedrijfsruimten en voor detailhandel minder groot dan in De toename van het aanbod van kantoorruimte lag op ongeveer hetzelfde niveau als in Op 1 januari 2013 bedroeg het kantooraanbod ruim Dit aanbod groeide naar ruim per 31 december Dit betekent een toename in 2013 van ongeveer , dat is ongeveer 7,2%. In 2012 was deze toename ongeveer 7,5%. Op 1 januari 2013 bedroeg het bedrijfsruimteaanbod bijna Dit aanbod groeide naar ruim per 31 december Dit betekent een toename in 2013 van ruim , dat is bijna 3,5%. In 2012 bedroeg deze toename nog 5%. Op 1 januari 2013 bedroeg het winkelruimteaanbod ruim Dit aanbod groeide naar bijna per 31 december Dit betekent een toename in 2012 van bijna 6.000, dat is ruim 5%. In 2012 bedroeg deze toename nog bijna 16%. De doorstroomsnelheid lag in 2013 voor zowel kantoren, bedrijfsruimten als winkelruimten op ongeveer hetzelfde niveau als in Dit betekent dat de vertraging in de doorstroming niet verder toeneemt. Voor alle drie de bestemmingscategorieën ligt de doostroomsnelheid nog wel beduidend lager dan in de periode Het aanbod van horecazaken is in 2013 gegroeid van 169 naar 177 objecten, een toename van 8. Deze groei was minder dan de toename van 19 zaken die in 2012 te zien was. Het aanbod van agrarische objecten, waaronder glastuinbouwbedrijven, is in 2013 gedaald van 43 naar 38. In 2012 was dit gestegen van 37 naar 43. Naast het inzicht in de feitelijke veranderingen biedt de balans in deze Monitor ook de mogelijkheid om na te gaan of de regionale afspraken over de ontwikkeling van bedrijfsonroerendgoed zijn nagekomen. Deze afspraken staan in de Kantorenstrategie Haaglanden, de Detailhandelvisie Haaglanden en de Bedrijventerreinenstrategie. Als gevolg van de economische crisis heeft de utiliteitsbouw in 2013 vrijwel stil gelegen: wat is gerealiseerd, ligt ruimschoots binnen de regionale afsprakenkaders uit de strategieën. Er is kortom te weinig beweging om enige sturende ontwikkeling van deze strategieën te kunnen waarnemen. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

4 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

5 1. Voorwoord Steenworp Vestigingsadviseurs Haaglanden adviseert bedrijven die van plan zijn te verhuizen naar een andere locatie binnen de regio Haaglanden. Ook startende bedrijven die zich in de regio willen vestigen kunnen rekenen op de ondersteuning van Steenworp. Met deze activiteiten wil Steenworp de werkgelegenheid in de regio behouden en waar mogelijk versterken. Voor u ligt de Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden Steenworp maakt deze monitor inmiddels voor het tiende jaar. Hiermee krijgt u een gedetailleerd inzicht in de veranderingen op de bedrijfsonroerendgoedmarkt in Haaglanden over het afgelopen jaar en de voorgaande tien jaren. Alle feiten en cijfers in deze monitor zijn afkomstig uit het Bedrijfs Informatie Systeem (BIS), de database van Steenworp. De analyse van de gegevens is uitgevoerd door Steenworp. Wanneer u vragen heeft over deze monitor, of behoefte heeft aan meer informatie, dan kunt u contact opnemen met Steenworp via of Voor actuele informatie over het huidige aanbod, zoals specifieke gegevens over bepaalde bedrijfs, kunt u ook zelf terecht in het BIS van Steenworp. Deze is toegankelijk via de website van Steenworp. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

6 2. Toelichting De gegevens in deze monitor zijn afkomstig uit het Bedrijfs Informatie Systeem (BIS) van Steenworp. Deze database bevat nagenoeg het totale aanbod van bedrijfsonroerend goed (BOG) in de regio Haaglanden. Steenworp onderhoudt contact met bijna vierhonderd makelaars en andere vastgoedaanbieders om de database continu up to date te houden. Bij de verwerking van de gegevens voor deze monitor heeft Steenworp de volgende uitgangspunten gehanteerd: Waar over aanbod gesproken wordt bedoelen we het BOG, dat beschikbaar is op de commerciële markt. BOG dat in opdracht is gebouwd van de gebruiker, bijvoorbeeld een ministerie, telt dus niet mee. Hetzelfde geldt voor leegstaande die door de eigenaren niet te huur of te koop zijn gezet. Andersom telt een aangeboden pand altijd mee als aanbod, ook als het nog niet leegstaat. Dit komt bijvoorbeeld voor als een ondernemer zijn huurcontract al heeft opgezegd maar zijn bedrijfspand nog niet heeft verlaten. Het aanbod is dus niet gelijk aan de leegstand, maar geeft er wel een indicatie van. Nieuwbouw wordt vaak al aangeboden als het gebouw alleen nog op papier bestaat. Steenworp registreert dit aanbod dan als planontwikkeling in BIS. In deze monitor tellen we het geplande BOG mee als nieuw aanbod als het binnen een jaar wordt opgeleverd. BOG dat pas op langere termijn beschikbaar komt wordt nog niet in het aanbod opgenomen. Wel besteedt deze monitor apart aandacht aan de planontwikkelingen in de regio. dat uit de markt is gehaald staat in de tabellen aangemerkt als vervallen aanbod. Het gaat dan namelijk niet alleen om de die opgenomen zijn (verhuurd dan wel verkocht) maar ook om die vanwege allerlei andere redenen niet meer beschikbaar zijn op de commerciële markt, bijvoorbeeld door sloop, renovatie of herbestemming. Indeling in categorieën Panden worden in BIS ingedeeld naar gelang hun hoofdbestemming. Een bedrijfsruimte met een eigen kantoor geldt als een bedrijfsruimte. De bij de bedrijfsruimte behorende kantoorruimte telt niet mee bij het aanbod kantoorruimte in deze monitor. Alleen als het kantoorgedeelte ook zelfstandig aangeboden wordt geldt het als een apart kantoor en wordt het bij het aanbod kantoorruimte meegerekend. Panden met een dubbele bestemming tellen mee bij het aanbod van beide categorieën. Een winkel-/kantoorruimte bijvoorbeeld telt een keer mee bij detailhandel en een keer bij kantoren. Daarnaast zijn er ook de kavels bouwgrond opgenomen in de monitor. De indeling in oppervlaktecategorieën is als volgt: Kantoren Bedrijfsruimten Detailhandel Kavels bouwgrond < > > > 800 > Verder is er ook het aanbod horecazaken en het aanbod van agrarische objecten, waaronder glastuinbouwbedrijven, in deze monitor opgenomen. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

7 Bedrijfsverzamelgebouwen Naast het aanbod waarover in deze monitor gerapporteerd wordt is er in het BIS van Steenworp ook aanbod aanwezig in bedrijfsverzamelgebouwen. Dit zijn ruimten die op flexibele basis met kortdurende contracten aan ondernemers worden aangeboden, bijvoorbeeld Business Centers en Nieuwe Werken Concepten. Hier wordt bijvoorbeeld kantoorruimte per maand, per dag of met een contract op basis van werkelijke gebruikte uren aangeboden. De ruimten die via deze weg worden aangeboden behoren, volgens de maatstaven van Steenworp, niet tot structureel aanbod omdat de faciliterende organisatie voor deze concepten zelf een huurcontract heeft met de eigenaar van het pand of zelf eigenaar is van het pand. Doorstroming Naast het absolute aanbod is ook de doorstroming van het BOG een belangrijke economische indicator. Een hoge opname betekent meer dynamiek in de economie dan een lage opname. Steenworp gebruikt in deze monitor het opnamepercentage (het deel van het oorspronkelijke aanbod dat opgenomen is) om aan te geven hoe hoog of laag de doorstroming is. Ter illustratie een voorbeeld: Het aanbod van kantoor daalt van op 1 januari 2013 tot op 31 december Stel dat dit veroorzaakt is door een opname van 1.000, zonder nieuw aanbod. Het doorstromingspercentage is dan 10%. Precies dezelfde daling van het aanbod had ook kunnen plaatsvinden door een opname van 6.000, terwijl er nieuw aanbod is bijgekomen in In dat geval is het opnamepercentage, of doorstromingspercentage, 60%. Zes keer zo hoog dus, wat duidt op meer beweging in de BOG-markt. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

8 3. kantoren In 2010 kwam het aanbod van kantoorruimte in Haaglanden voor het eerst boven de één miljoen vierkante meters uit. Hiermee lag het aanbod al ruimschoots boven de gewenste frictieleegstand van 5 à 6%. In de afgelopen jaren is er nog steeds een gestage groei gezien van tussen de 7,5 % en 8 %. In 2011 steeg het aanbod net iets boven de 1,1 miljoen. In 2012 groeide dit naar bijna 1,2 miljoen en eind 2013 staat de teller inmiddels op bijna 1,28 miljoen. In 2013 zette het beeld door wat we ook al in 2012 zagen, namelijk dat het aanbod van kleinschalige en middelgrote kantoorruimte juist daalt. In alle oppervlaktecategorieën tot is het aanbod min of meer gelijk gebleven. De toename van het aanbod komt dus alleen voor rekening van de grote kantoorruimtes van meer dan Dit zou kunnen betekenen dat een eventueel herstel in de economie zich als eerste manifesteert bij kleine en middelgrote ondernemingen. Het totale kantorenaanbod van Haaglanden in 2013: Kantoren Beschikbaar aanbod per Nieuw aanbod periode 2013 Vervallen aanbod periode 2013 Beschikbaar aanbod per Verschil in aanbod vanaf Verschil in percentage vanaf Oppervlaktecategorie ,6% -0,1% ,8% -1,8% ,2% 1,1% ,4% 8,8% > ,0% 9,2% Totaal ,6% 7,2% In de grafiek op de volgende bladzijde is de fluctuatie in het kantorenaanbod voor de regio te zien over de afgelopen tien jaar. De peildatum voor ieder jaar is 31 december: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

9 Planontwikkelingenn kantorenn Naast het bovenstaande aanbod stond er eind 2013 in totaal ongeveer kantoorruimte aangekondigd als planontwikkeling. Het gaat om zes projecten in Delft en Den Haag. De aangekondigde planontwikkelingen kantoren: Project Heertjeslaan 'DEP gebouw' Donau - terrein ADO-stadion Ypenburgse Stationsweg ' Plas van Reef' Monarch III: (naast CAK / Monarch I) * Monarch IV: (zijde JP Coenstraat) * Monarch Paviljoen * Vestigingsplaats Delft Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Opp. () * = deze planontwikkelingen zijn nieuw aangekondigd in 2013 Voor het project Donau - terrein ADO-stadion geldt dat de gemeente in 2014 het bestemmingsplan heeft aangepast en de kantoorbestemming er van af heeft gehaald. Dienstverlening is nog wel toegestaan. De volgende planontwikkeling is in 2013 definitief geschrapt: Project Zoetermeerse Rijweg 'Attacus' Vestigingsplaats Den Haag Opp. () Er zijn in 2013 in de hele regio geen projecten opgeleverd en als nieuw aanbod in het actuele aanbod opgenomen. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

10 van grotere kantoorgebouwen Eind 2013 werden er 67 kantoorgebouwen aangeboden met een oppervlakte van meer dan In totaal ging het hier om een aanbod van bijna (zie ook de tabel aan het begin van dit hoofdstuk). Van de 67 gebouwen in deze oppervlaktecategorie zijn er 5 gebouwen die de Rijkoverheid afstoot. Deze worden aangeboden door het Rijksvastgoed- enontwikkelingsbedrijf (RVOB). De gezamenlijke oppervlakte van deze gebouwen, die direct beschikbaar zijn, is ruim Adres Vestigingsplaats Opp. () Raamweg 47 'Europol' Den Haag Vuurtorenweg Den Haag Willem Witsenplein 6 Den Haag Steenvoordelaan 370 Rijswijk Prinses Beatrixlaan 428 'CBS' Voorburg Het pand Prinses Beatrixlaan 428 in Voorburg 'CBS' is in 2014 verkocht en zal worden gesloopt. Op deze locatie wordt woningbouw gerealiseerd. Naast de die in bovenstaande tabel genoemd worden zijn er door het RVOB ook nog grote kantoorgebouwen aangekondigd die op termijn beschikbaar zullen komen. Dit betreft voornamelijk nog een viertal ministeries met een gezamenlijke oppervlakte van meer dan : Adres Vestigingsplaats Opp. () Komt vrij in Anna van Hannoverstraat 4 'ministerie SZW' Den Haag Bezuidenhoutseweg 67 'ministerie BuZa' Den Haag Koningskade 4 Den Haag Plesmanweg 1-6 'ministerie I&M' Den Haag Buiten het RVOB zijn er 2 gebouwen geheel nieuw op de markt gekomen met een gezamenlijke oppervlakte van ruim Daarnaast zijn er 5 kantoor die reeds beschikbaar waren nieuw in de catogorie boven de doordat aan het bestaande beschikbare metrage in deze gebouwen nieuwe beschikbare gebouwdelen zijn toegevoegd. De toename in deze 5 gebouwen bedraagt ruim Een overzicht van alle kantoorgebouwen die nieuw zijn in deze oppervlaktecategorie volgt hieronder: Adres Vestigingsplaats Opp. () Schedeldoekshaven 101 'Terminal Zuid' Den Haag Schedeldoekshaven 131 'Terminal Noord' Den Haag Spaarneplein 2 * Den Haag Laan van Oversteen 20 'Wing Building' * Rijswijk Sir Winston Churchilllaan 366 * Rijswijk Bredewater 24 * Zoetermeer Louis Braillelaan 80 'Bolonga' * Zoetermeer * Bij deze was er uitbreiding van het beschikbare metrage waardoor zij in de categorie groter dan kwamen Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

11 In 2013 zijn er slechts vier, groter dan 5.000, die in zijn geheel niet meer tot het aanbod behoren. Adres Vestigingsplaats Opp. () Eisenhowerlaan (wordt getransformeerd naar woonbestemming) Den Haag Fruitweg Den Haag Prinses Beatrixlaan 'Zilveren Toren' Den Haag Turfmarkt / Schedeldoekshaven 'De Kroon' Den Haag Daarnaast is er in 10 sprake geweest van gedeeltelijke verhuur. In deze nam het beschikbare metrage met bijna af zonder dat deze volledig verhuurd werden. Adres Vestigingsplaats Vervallen in opp () Resterende opp () Poortweg 2-8 'Whitepark' Delft Anna van Buerenplein 39 'New Babylon' Den Haag Churchillplein 5-6 / Eisenhowerlaan 77 'The Statesman' Den Haag Johanna Westerdijkplein 1 Den Haag Schenkkade 50 'De Haagsche Zwaan' Den Haag Wilhelmina van Pruisenweg 104 'Head Quarter' Den Haag Lange Kleiweg 6-28 'Da Vinci' Rijswijk Sir Winston Churchilllaan 366 Rijswijk Verrijn Stuartlaan 1 'Office Park Rijswijk' Rijswijk Afrikaweg 'De Afrikaanse Leeuw' Zoetermeer kantoren per gemeente Naast Den Haag zijn Rijswijk, Zoetermeer, Leidschendam-Voorburg en Delft de gemeenten met de grootste kantorenvoorraad. Bij elk van deze gemeente is de voorraad kantoorruimte meer dan De andere regiogemeenten hebben ieder een kantorenvoorraad van minder dan Voor de gemeenten et een kantorenvoorraad van boven de heeft Steenworp aparte overzichten gemaakt. Delft Delft heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan Het aanbod in Delft is al een aantal jaren redelijk constant en schommelt rond de In 2013 was er een lichte daling te zien: Kantoren per per Verschil Verschil in percentage -3,2% -3,0% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

12 De fluctuaties in het kantorenaanbod in Delft over de afgelopen tien jaar: Als we een top 5 samenstellen in het aanbod van kantoren in Delft, dan ziet deze er uit zoals in onderstaande tabel is weergegeven. Deze vijf kantorenn zijn met hun gezamenlijke oppervlakte van goed voor 41,2% van het totale aanbod. Adres Poortweg 2-8 'Whitepark' Tanthofdreeff 3 Schoemakerstraat 97 C Rotterdamseweg 380 Delftechpark 9 Oppervlakte () Aangeboden sinds Leidschendam-Voorburg Leidschendam-Voorburg heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan Het aanbod is in 2013 sterk gestegen. Kantoren per per Verschil Verschil in percentage ,3% 53,5% De fluctuaties in het aanbod in Leidschendam-Voorburg over de afgelopen tien jaar: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

13 De grote toename in het aanbod wordt veroorzaakt door het op de markt komen van het voormalige CBS gebouw met een oppervlakte van De toename van het aanbod is echter ruim Dat betekent dat als we het CBS gebouw niet meerekenen er een afname in het aanbod zou zijn geweest van bijna De grootste zeven aangeboden kantoor zijn samen goed voor 7/8 van het aanbod (88,4%). Het gaat hier in totaal om : Adres Prinses Beatrixlaan 428 'CBS kantoor'; Voorburg Dokter van Zeelandstraat 1; Leidschendam Oosteinde 208 'Damsigt - hoogbouw'; Voorburg Duindoorn 30 'Leidsenhage'; Leidschendam Vlietweg 14-15; Leidschendam Stationspleinn 6, Kantoorgebouw 'Voorhaghe'; Voorburg Burgemeester Feithplein 11-16; Voorburg Oppervlakte () Aangeboden sinds multi tenant Van enkelee uit deze lijst loopt er momenteel een onderzoek om deze te transformeren naar een andere bestemming of om deze te slopen in kader van herontwikke eling van het gebied waar het betrokken gebouw staat. Het pand Prinses Beatrixlaan 428 in Voorburg 'CBS' is in 2014 verkocht en zal worden gesloopt zodat woningbouw op deze locatie mogelijk wordt. Multi tenant gebouwen zijn gebouwen waarin meerderee bedrijven gevestigd zijn. Deze gebouwen zijn vaak al langere tijd op de markt. Er zitten wel fluctuaties in het beschikbare metrage. Er worden regelmatig delen van het gebouw verhuurd maar er komen ook regelmatig nieuwe gedeelten voor verhuur beschikbaar. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

14 Zoetermeer Zoetermeer heeft een kantorenvoorraad van bijna Het aanbod schommelt al een aantal jaren tussen de en Het aantal beschikbare is in 2013 met 8,1% gedaald t.o.v. eind Het aanbod in is echter met slechts 2,7% gedaald. Ondanks de geringe afname in het aanbod blijft de verschuiving van het aanbod naar grotere kantoorgebouwen zichtbaar: Kantoren per per Verschil Verschil in percentage ,1% -2,7% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Zoetermeer over de afgelopen tien jaar: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

15 Van het totale aanbod in 181 bevindt zich bijna in slechts 13. Dit is ongeveer de helft van het beschikbare metrage. Adres Oppervlakte in Aangeboden sinds Louis Braillelaan 80 'Bolonga' * Boerhaavelaan 7 'Terra Nova' gebouw 'Azie' Bleiswijkseweg 37 A t/m T 'Leeuwenbrink' Bredewater Houtsingel 5 'Lightline' Afrikaweg 'De Afrikaanse Leeuw' * Louis Braillelaan 100 'Firenze' Boerhaavelaan 3 'Terra Nova' gebouw 'Afrika' Bredewater 24 * Ierlandlaan 45 'Ierse Poort' Italiëlaan Louis Braillelaan 'Strasbourg' * Buitenom Spazio Office Space * Bij enkele van de zijn er gedurende 2013 mutaties geweest in het aantal beschikbare vierkante meters: Louis Braillelaan 80 'Bolonga': oppervlakte nam met toe van naar Afrikaweg 'De Afrikaanse Leeuw': oppervlakte nam met af van naar Bredewater 24: oppervlakte nam met toe van naar Louis Braillelaan 42-60: gebouw 'Sorbonne' is verhuurd, gebouw 'Strasbourg' is nog beschikbaar, oppervlakte nam met af van naar Rijswijk Rijswijk heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan Het aanbod daarvan was al vrij groot. Het aantal beschikbare is in 2013 weliswaar met 3,1 % gedaald t.o.v. eind 2012, maar het aanbod in is echter met 10,7 % gestegen waarrmee ook hier de verschuiving van het aanbod naar grotere kantoorgebouwen zichtbaar wordt: Kantoren per per Verschil Verschil in percentage -3,1% 10,7% De grafiek op de volgende bladzijde laat zien dat er in Rijswijk voor het vierde achtereenvolgende jaar een toename in het aanbod is geweest van ongeveer 10 %. Ten opzichte van de periode is deze inmiddels ruimschoots verdubbeld. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

16 De fluctuaties in het kantorenaanbod in Rijswijk over de afgelopen tien jaar: De grootste tien aangeboden kantoor in Rijswijk maken samen 41,8% van het aanbod uit. Het gaat hier in totaal om : Adres Lange Kleiweg 6-28 'Da Vinci' * Steenvoordelaan 370 Van Benthemlaan 11 Voormalige 'Haagsche Courant' Laan van Vredenoord 'Corner Office' Laan van Zuid Hoorn 14 'Oversteen' Laan van Zuid Hoorn 70 'Chelsea Building' Verrijn Stuartlaan 1 'Office Park Rijswijk' Burgemeester Elsenlaan 329 'Elsencenter' hoogbouw Laan van Oversteen 20 'Wing Building' * Cobbenhagenstraat 7 /De Bruyn Kopsstraat 4 Oppervlakte () Aangeboden sinds multi tenant * Bij enkele van de zijn er gedurende 2013 mutaties geweest in het aantal beschikbare vierkante meters: Lange Kleiweg 6-28 'Da Vinci': oppervlakte nam met af van naar Laan van Oversteen 20 'Wing Building': oppervlakte nam met toe van naar Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

17 Den Haag Den Haag heeft de grootste kantorenvoorraad in de regio, in totaal meer dan 4,9 miljoen, dat is ongeveer 65% van de totaal voorraad kantoorruimte in de regio. In de periode is het aanbod van kantooruimte in de gemeente Den Haag ruim verdubbeld. In 2013 is het aanbod van beschikbare met 3,6% gestegen. In uitgedrukt is het aanbod met 2,5% toegenomen: Kantoren per per Verschil Verschil in percentage ,6% 2,5% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Den Haag over de afgelopen tien jaar: Er zijn 36 en complexen waarin een aanbod van meer dan kantooroppervlakte beschikbaar is. Deze maken meer dan de helft uit van het totale aanbod, uitgedrukt in vierkante meters, namelijk 51,9%. Het gaat in totaal om : Hiervan zijn er dertien en complexen waarin een aanbod van meer dan kantooroppervlakte beschikbaar is. Deze vormen 27,6% uit van het totale aanbod. Het gaat in totaal om ²: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

18 Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Maanplein, gebouw 1, 2, 3, 4, 8, 13 * Anna van Buerenplein 39, New Babylon * Willem Witsenplein 6 (Nieuw) Stationsplein 75 'Terminus' Groenhovenstraat 2 'Gebouw Berlage' Raamweg 47 (Nieuw) Kortenaerkade 1 'De Kortenaer' Regulusweg 11 'Haagse Veste II' Binckhorstlaan Spaarneplein 2 * Oude Middenweg Schedeldoekshaven 101 'Terminal Zuid' (Nieuw) Oostduinlaan 2 'O 2 Building' * Bij enkele van de zijn er gedurende 2013 mutaties geweest in het aantal beschikbare vierkante meters: Maanplein, gebouw 1, 2, 3, 4, 8, 13: oppervlakte nam met af van naar Anna van Buerenplein 39, New Babylon: oppervlakte nam met af van naar Spaarneplein 2: oppervlakte nam met naar schatting toe van naar ongeveer In 2013 zijn er geen kantoorgebouwen groter dan geweest die wat betreft aanbod zijn vervallen. Bij enkele grotere kantoorgebouwen zijn er wel gedeelten verhuurd waardoor de resterende oppervlakte daalde tot onder de Het zijn: Koningin Julianaplein 10 'Stichthage': oppervlakte nam met af van naar Regulusweg 5 'Haagse Veste III': oppervlakte nam met af van naar Johanna Westerdijkplein 1: oppervlakte nam met af van naar Schenkkade 50 'De Haagsche Zwaan': oppervlakte nam met af van naar Er zijn ook nog twee grotere kantoorgebouwen, in de categorie groter dan 5.000, geheel nieuw op de markt gekomen: Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Schedeldoekshaven 131 'Terminal Noord' Vuurtorenweg Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

19 Doorstroming kantoren De doorstroming op de kantorenmarkt is in 2013 op ongeveer hetzelfde niveau gebleven als in Een opnamepercentage van 23% is nog steeds lager in vergelijking met de topjaren 2006 en 2007 toen de gemiddelde opname rond de 50% lag. De doorstroomsnelheid is bij de grotere kantoorgebouwen lager dan bij de kleinere kantoorruimtes. Kantoren Opp. categorie Opname % 2004 Opname % 2005 Opname % 2006 Opname % 2007 Opname % 2008 Opname % 2009 Opname % 2010 Opname % 2011 Opname % 2012 Opname % % 85% 115% 118% 117% 88% 73% 82% 66% 56% % 72% 78% 84% 84% 50% 48% 41% 52% 38% % 49% 66% 70% 51% 35% 35% 31% 45% 36% % 31% 46% 46% 31% 28% 26% 22% 26% 19% > Totaal 17% 27% 24% 35% 38% 37% 30% 6% 49% 51% 41% 24% 15% 26% 5% 8% 19% 20% 24% 23% De totaalcijfers uit bovenstaandee tabel uitgedrukt in een grafiek: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

20 percentage kantoren Om een graadmeter te hebben hoeveel van de aanwezige kantorenvoorraad in de regio daadwerkelijk in gebruik is berekent Steenworp het aanbodpercentage. Hierbij wordt de hoeveelheid kantoorruimte dat op de commercieële markt wordt aangeboden afgezet tegen de totaal aanwezige kantorenvoorraad. Het betreft hierbij ruimten die te huur worden aangeboden en ruimten die in lege staat te koop worden aangeboden voor een eindgebruiker. Panden die in verhuurde staat te koop worden aangeboden, de zgn. beleggingsobjecten, worden hierin niet meegeteld. Het aanbodperentage is niet hetzelfde als het leegstandspercentage. Er is wel een hele grote overlap maar er zijn verschillen. Een pand kan al te huur worden aangeboden terwijl de vertrekkende huurder er nog gebruik van maakt. Dan is het wel aanbod maar geen leegstand. Het kan ook gebeuren dat een pand leeg staat maar dat het niet tot het aanbod behoort. Dit gebeurt als de eigenaar geen opdracht verstrekt aan een makelaarskantoor. Dan is het wel leegstand maar geen aanbod. Deze twee verschillen heffen elkaar in min of meerdere mate op zodat het aanbodpercentage een indicatie is voor de leegstand. Het percentage van de totale kantorenvoorraad dat aangeboden wordt op de markt is in 2013 licht gestegen. In 2012 was het aanbodpercentage nog 15,6%, dit jaar lag het op 16,8%. Een toename van 1,2%. percentage kantoren: Gemeente Kantorenvoorraad () () percentage Kantorenvoorraad () () percentage Verschil 2013 t.o.v Delft ,6% ,2% -0,4% Den Haag ,2% ,5% 0,3% Leidschendam-Voorburg ,7% ,8% 11,1% Midden Delfland ,0% ,4% -3,5% Pijnacker-Nootdorp ,7% ,6% 6,0% Rijswijk ,7% ,8% 3,1% Wassenaar ,4% ,8% 3,4% Westland ,8% ,9% 0,1% Zoetermeer ,5% ,0% -0,5% Totaal Haaglanden ,6% ,8% 1,2% Bij de afzonderlijke gemeenten zijn er grote verschillen te zien in het aanbodpercentage. Dit heeft te maken met het karakter van de kantorenmarkt binnen een bepaalde gemeente. Enkele gemeenten hebben een kleinere kantorenvoorraad, omdat de economische activiteiten meer gericht zijn op activiteiten die vanuit bedrijfsruimten plaats vinden. Als in gemeenten met een kleinere kantorenvoorraad enkele grotere op de markt komen dan kan dat grote invloed hebben op het aanbodpercentage. Hiermee dient rekening gehouden te worden bij het interpreteren van de cijfers uit de bovenstaande tabel. Omdat Pijnacker-Nootdorp het hoogste aanbodpercentage van de hele regio heeft is gekeken hoe dit aanbod is opgebouwd. Een deel van het aanbod is opgebouwd uit die meerdere bestemmingsdoeleinden hebben, bijvoorbeeld naast kantoor ook dienstverlening. Daarnaast vallen er ook zgn. winkel-/kantoorruimten onder het aanbod. In de praktijk moet men hieraan Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

21 denken aan een uitzendbureau, reisbureau, bank- of verzekeringskantoor met baliefunctie of aan een praktijkruimte. Verder wordt een gedeelte van het aanbod van kantoorruimte gevormd door kantoren die op de 1e verdieping van bedrijfs op bedrijventerreinen zijn gesitueerd. Het zelfstandig aanbieden van deze kantoorruimten valt echter niet binnen het bestemmingsplan van de gemeente. Makelaars bieden dit echter toch aan omdat het een vestigingsmogelijkheid biedt voor ondernemers en omdat leegstand van deze kantoorruimten wordt verminderd. Door de gemeente Pijnacker-Nootdorp is bepaald hoe groot het aanbod is van kantoorruimte dat geheel volgens bestemmingsplan ook zelfstandige kantoorruimte is. Dit wordt genoemd het juridisch aanbod. Hieronder een overzicht van aanbodpercentage volgens commercieel en volgens juridisch aanbod. volgens Steenworp 'Juridisch' aanbod Voorraad () () % 33,6% 9,1% Door deze ingreep zou het aanbodpercentage afnemen van 33,6% naar 9,1% en komen op een van de laagste in de regio. Dat een enkel pand een grote invloed kan hebben op het aanbodpercentage wordt zichtbaar als we kijken wat de invloed is van het voormalige CBS gebouw in Voorburg op de cijfers per 31 december 2013 van de betrokken gemeente. Zoals hiervoor aangegeven is dit pand in 2014 verkocht en zal het worden gesloopt. Hierdoor nemen zowel de voorraad als het aanbod met af. Met CBS gebouw Zonder CBS gebouw Voorraad () () % 31,8% 20,3% Door deze enkele mutatie neemt het aanbodpercentage met een derde af van 31,8% naar 20,3% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

22 4. bedrijfsruimten Het aanbod van beschikbare bedrijfsruimte is in 2013 gestegen van ongeveer naar ongeveer De toename van het aanbod in vierkante meters bedroeg 3,5%, in 2012 was deze toename nog 5,5%. In absolute aantallen gemeten is het aantal aangeboden bedrijfs gestegen van 612 tot 618, een stijging van 1,0%. Net als bij de kantoorgebouwen geldt ook voor bedrijfsruimten dat er een verschuiving is in het aanbod van kleinere naar grotere objecten. Ruim 29% van het aanbod werd gevormd door bedrijfsruimten groter dan Nog eens ruim 40% van het aanbod is afkomstig van berijfsruimten in de categorie Deze beide categorieën samen ongeveer 70% van het totale aantal vierkante meters bedrijfsruimten. Grotere bedrijfsruimten zijn vaak speciaal op maat gemaakt voor een specifieke onderneming. Des te groter en meer op maat gesneden de bedrijfsruimte is, des te lastiger wordt het om een nieuwe gebruiker te vinden als een dergelijk bedrijf vertrekt. Het totale bedrijfsruimteaanbod van Haaglanden in 2013: Bedrijfsruimten Oppervlaktecategorie Beschikbaar aanbod per Nieuw aanbod periode 2013 Vervallen aanbod periode 2013 Beschikbaar aanbod per Verschil in aanbod vanaf Verschil in percentage vanaf ,7% 2,1% ,6% 0,3% ,2% 3,7% ,9% 5,2% > ,6% 2,7% Totaal ,0% 3,5% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

23 De fluctuaties in het aanbod over de afgelopen tien jaar. De peildatum voor ieder jaar is 31 december: Planontwikkelingenn bedrijfsruimten Naast het bovenstaande aanbod stonden er eind 2013 vier planontwikkelingen aangekondigd die worden aangeboden op de commerciële markt. Bij alle vier de projecten gaat het om kleine bedrijfsunits, een aanbod dat aansluit op de vraag in de markt. Van het DEP gebouw is de indeling in bedrijfsunits nog niet bekend (n.t.b. = nader te bepalen). De gezamenlijke oppervlakte van de vier projecten bedraagt : Project Heertjeslaan 'DEP gebouw' Pottenbakkerstraat 'Delftparc' Bovendijk Project Heuldijk Fase 2 s-gravenweg 'De Formule van Heron' Vestigingsplaats Delft Delfgauw Kwintsheul Nootdorp units n.t.b Opp. () Er zijn in 2013 geen nieuwe planontwikkelingen bedrijfsruimte aangekondigd De volgende planontwikkelingen zijn in 2013 definitief geschrapt: Project Laan van Waalhaven 'Flight Park Ypenburg' s-gravenweg Heron 26 units Vrij Harnasch 'Harnasch Point' (kantoor- en bedrijfsruimte) Vestigingsplaats Den Haag Nootdorp Den Hoorn units n.t.b. Opp. () Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

24 De onderstaande ontwikkeling wordt gerealiseerd en is in 2013 als nieuw aanbod in het actuele aanbod opgenomen. Deze geldt dus niet meer als planontwikkeling. Project Vestigingsplaats units Opp. () Burgemeester G.J.F. Tijdmanstraat Nootdorp van grote bedrijfsruimten Eind 2013 werden er veertien bedrijfsruimten met een oppervlakte van meer dan aangeboden. De gezamenlijke oppervlakte hiervan is Vier van deze bedrijfsruimten zijn dat jaar nieuw op de markt gekomen, hun gezamenlijke oppervlakte bedraagt : Adres Vestigingsplaats Opp. () Schieweg 64 Delft Bovendijk 41 Kwintsheul Honderdland 70 Maasdijk Zuiderweg Rijswijk Naast de die in bovenstaande tabel genoemd worden wordt er door het RVOB ook nog een grote bedrijfsruimte aangekondigd die op termijn beschikbaar komt. : Adres Vestigingsplaats Opp. () Komt vrij in Van Alkemadelaan 85, vm. Koningin Beatrixkazerne Den Haag Er zijn ook nog zeven bedrijfsruimten in de categorie vanaf vervallen als aanbod. De gezamenlijke oppervlakte is : Adres Vestigingsplaats Opp. () Binckhorstlaan 215 Den Haag ABC Westland 248 Poeldijk ABC Westland 374 Poeldijk Verrijn Stuartlaan 32 Rijswijk Chroomstraat 140 Zoetermeer Edisonstraat 125 Zoetermeer Goudstraat 65 Zoetermeer bedrijfsruimten per gemeente Westland, Den Haag en Zoetermeer zijn de gemeenten met het grootste aanbod van bedrijfsruimte in de regio met respectievelijk 31,4%, 24,2% en 14,5% van het totale aanbod. Deze drie gemeenten vormen gezamenlijk al voor 70% van het totale aanbod in de regio Haaglanden. Voor deze drie gemeenten zijn daarom afzonderlijke overzichten opgenomen: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

25 Zoetermeer In Zoetermeer is het aanbod van bedrijfsruimte in 2013 uitgedruktt in met meer dan twintig procent afgenomen. Het aantal beschikbare nam af met ruim 16%. Bedrijfsruimten per per Verschil Verschil in percentage ,3% ,1% In de afgelopen jaren is er geen trendmatige toe- of afname geweest in het aanbod van bedrijfsruimten. De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Zoetermeer over de afgelopen tien jaar: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

26 Den Haag In Den Haag is het aantal vierkante meters beschikbaree bedrijfsruimte met ruim 3,1% toegenomen. De toename van het aantal objecten is 6,,7%: Bedrijfsruimten per per Verschil Verschil in percentage ,7% ,1% De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Den Haag over de afgelopen tien jaar: Westland In de gemeente Westland is het aanbod van bedrijfsruimte uitgedrukt in met bijna 11% toegenomen. Er was wel een teruggang te zien in het aantal van 2% %. De verschuiving in het aanbod van kleinere naar grotere objecten, die in 2012 zichtbaar was, manifesteert zich ook weer in 2013: Bedrijfsruimten per per Verschil Verschil in percentage ,1% ,9% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

27 De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Westland over de afgelopen tien jaar: Doorstroming bedrijfsruimten De doorstroming op de markt voor bedrijfsruimten is in 2013 op ongeveer hetzelfde niveau gebleven als in Net als bij kantoren zien we dat de doorstroming het laagst is bij de grotere bedrijfsruimten. De doorstroming van bedrijfsruimten boven de kan zijn beïnvloed door enkele grote transacties op een relatief kleine populatie: Bedrijfsruimten Opname % 2004 Opname % 2005 Opname % 2006 Opname % 2007 Opname % 2008 Opname % 2009 Opname % 2010 Opname % 2011 Opname % 2012 Opname % 2013 Opp. categorie % 92% 134% 156% 120% 92% 94% 98% 96% 70% % 66% 88% 111% 88% 69% 54% 61% 60% 59% % 63% 58% 90% 96% 60% 88% 52% 55% 48% % 36% 59% 49% 84% 74% 48% 37% 37% 39% > % 4% 56% 59% 34% 20% 45% 20% 29% 34% Totaal 40% 34% 66% 78% 80% 58% 58% 45% 45% 43% De totaalcijfers uit bovenstaandee tabel staan op de volgende bladzijde weergegeven in een grafiek: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

28 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

29 5. detailhandel Het aanbod van winkelruimte dat te huur of te koop wordt aangeboden steeg, in vierkante meters uitgedrukt, in 2013 met 5,2%. Dit was beduidend minder dan de groei in de voorafgaande twee jaar. In 2012 was dit 16,7%, in 2011 was dit 15,7%. Het aantal vierkante meters dat eind 2013 wordt aangeboden was Ten opzichte van 2008 is er sprake van meer dan een verdubbeling van het aanbod. De stijgingg in 2013 komt vooral voor rekening van middelgrote winkelruimten, van Bij de kleine winkel is het aanbod juist afgenomen. Het aanbod detailhandel in Haaglanden in 2013: Detailhandel Beschikbaar aanbod per Nieuw aanbod periode 2013 Vervallen aanbod periode 2013 Beschikbaar aanbod per Verschil in aanbod vanaf Verschil in percentage vanaf Oppervlaktecategorie ,6% -10,6% ,6% 3,7% ,8% 18,2% ,8% 13,1% > ,5% -2,4% Totaal ,8% 5,2% Het aanbod detailhandel in Haaglanden over de afgelopen tien jaar: Planontwikkelingenn detailhandel Momenteel zijn er vier grote winkelprojecten in aanbouw en/of oplevering, alle vier in de Haagse binnenstad: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

30 Adres Vestigingsplaats Opp. () Grote Marktstraat 'Nieuwe Haagse Passage' Den Haag Grote Marktstraat / Wagenstraat 'De Markies' Den Haag Grote Marktstraat Sijthoff City Den Haag Kalvermarkt / Spui 'Amadeus' Den Haag Het project Grote Marktstraat 'Nieuwe Haagse Passage' was in 2012 al als planontwikkeling in de database van Steenworp aanwezig en is in 2013 bij nieuw op de markt gekomen aanbod meegeteld. Hiervan is inmiddels ongeveer verhuurd zodat hier nog maar bij het aanbod per 31 december 2013 meegeteld wordt. De bouw van 'De Markies' aan de Grote Marktstraat / Wagenstraat is vanaf 2013 gestart maar dit complex is bij aanvang van de bouw al volledig verhuurd. In het project 'Amadeus' op de hoek van de Kalvermarkt en het Spui is nog slechts een kleine unit winkelruimte beschikbaar. detailhandel per gemeente De helft van het totale aanbod detailhandel in de regio Haaglanden bevindt zich in gemeente Den Haag. Daarom is voor deze gemeente een apart overzicht gemaakt. Het verschil met de rest van de regio is niet erg groot, ook in de stad Den Haag is het aanbod in vierkante meters toegenomen. Ook als we alleen naar het aanbod in de gemeente Den Haag kijken is er een verdubbeling te zien ten opzichte van 2008 Detailhandel per per Verschil Verschil in percentage 5,0% 3,0% De fluctuaties in het aanbod detailhandel in Den Haag over de afgelopen tien jaar: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

31 Eind 2013 werden er in Den Haag 11 detailhandelsobjecten in de oppervlaktecategorie van meer dan 800 aangeboden met een gezamenlijke oppervlakte van Hiervan zijn er twee in dit jaar nieuw op de markt gekomen. De gezamenlijke oppervlakte hiervan per 31 december 2013 is : Adres Boekhorststraat 107 * Grote Marktstraat, 'Nieuwee Haagse Passage' * Koningin Julianaplein 'New Babylon' Leyweg 912 Leyweg 922 J Oude Haagweg 598 E Palaceplein, 'Plaza Leonardo da Vinci' Rijswijkseweg 528 Turfmarkt / - Zwarteweg (plint van de JuBi-torens) Van der Kunstraat, MegaStores Ypenbugse Boslaan, 'Marco Polo' Vestigingsplaats Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Opp. () * = nieuw in 2013 De n Oude Haagweg 598 E en Rijswijkseweg 528 hebben naast een detailhandels- bestemming ook een kantoorbestemming. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

32 In dezelfde oppervlaktecategorie zijn er ook vier objecten geheel of gedeeltelijk verhuurd. Adres Vestigingsplaats Opp. () Dagelijkse Groenmarkt 29 Den Haag Grote Marktstraat, 'Nieuwe Haagse Passage' Den Haag Koningin Julianaplein, 'New Babylon' Den Haag Lange Poten A Den Haag 960 De Dagelijkse Groenmarkt 29 en de Lange Poten A zijn geheel verhuurd. In de Grote Marktstraat, 'Nieuwe Haagse Passage' ging de beschikbare oppervlakte van naar schatting omlaag naar In Koningin Julianaplein 'New Babylon' ging de beschikbare oppervlakte van naar Doorstroming detailhandel De doorstroming in de detailhandel is in 2013 op een ongeveer gelijk niveau gebleven als in Deze is het laagst bij de grotere winkelruimten, en het hoogst bij de kleinere ruimten. Bij detailhandel is de doorstroming nog steeds hoger dan bij kantoor of bedrijfsruimten. Detail-handel Opname % 2004 Opname % 2005 Opname % 2006 Opname % 2007 Opname % 2008 Opname % 2009 Opname % 2010 Opname % 2011 Opname % 2012 Opname % 2013 Opp. categorie % 113% 136% 160% 161% 123% 112% 99% 90% 93% % 100% 144% 142% 106% 86% 86% 86% 79% 73% % 74% 110% 105% 105% 71% 59% 58% 62% 57% % 64% 76% 52% 56% 46% 45% 56% 39% 23% > % 56% 70% 35% 105% 36% 78% 21% 37% 73% Totaal 70% 76% 99% 89% 102% 74% 76% 68% 62% 63% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

33 De fluctuaties in het opnamepercentage in een grafiek: percentage detailhandel Om een graadmeter te hebben hoeveel van de aanwezige winkelvoorraad in de regio te koop of te huur op de commerciële markt wordt aangeboden berekent Steenworp het aanbodpercentage. Deze hoeveelheid winkelruimte wordt afgezet tegen de totaal aanwezige winkelvoorraad. Het betreft bij het aanbod ruimten die te huur worden aangeboden en ruimten die in lege staat te koop worden aangeboden voor een eindgebruiker. Panden die in verhuurde staat te koop worden aangeboden, de zgn. beleggingsobjecten, worden hierin niet meegeteld. Het aanbodperentagee is niet hetzelfde als het leegstandspercentage. Er is wel een overlap maar er zijn verschillen. Een pand kan al te huur worden aangeboden terwijl de vertrekkende huurder er nog gebruik van maakt of dat er tijdelijk een pop-up-store is gevestigd. Dan is het wel aanbod maar geen leegstand. Ook kan het voorkomen dat een object nog in aanbouw is, bijvoorbeeld in de Grote Marktstraat. Ook dan is het wel aanbod, maar geen leegstand. Het kan ook gebeuren dat een pand leeg staat maar dat het niet tot het aanbod behoort. Dit gebeurt als de eigenaar geen opdracht verstrekt aan een makelaarskantoor. Dan is het wel leegstand maar geen aanbod. Deze twee verschillen heffen elkaar in min of meerdere mate op zodat het aanbodpercentage een indicatie is voor de leegstand. Het percentage van de totale winkelvoorraad dat aangeboden wordt op de markt is in 2013 licht gestegen. In 2012 was het aanbodpercentage nog 7,2% %, dit jaar lag het op 7,4 %. Een toename van 0,2%. Bij de afzonderlijke gemeenten zijn er grote verschillen te zien in het aanbodpercentage. Dit heeft alles te maken met het karakter en met de functie van de winkelvoorraad binnen een bepaalde Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

34 gemeente. Een aantal gemeenten hebben een kleinere winkelvoorraad omdat deze slechts een lokale functie vervult. In andere gemeenten vervult de winkelvoorraad ook een regionale of bovenregionale functie. Als in gemeenten met een kleinere winkelvoorraad enkele wat grotere op de markt komen dan kan het aanbodperentage omhoog schieten. Hiermee dient rekening gehouden te worden bij het interpreteren van de cijfers uit de onderstaande tabel. De bron voor de cijfers van de winkelvoorraad is Locatus. De cijfers van het aanbod zijn afkomstig uit BIS. percentage detailhandel: Gemeente Detailhandelvoorraad () () percentage Detailhandelvoorraad () () percentage Verschil 2013 t.o.v Delft ,6% ,9% -1,7% Den Haag ,1% ,2% 0,1% Leidschendam- Voorburg ,9% ,3% 1,4% Midden Delfland ,0% ,8% -24,2% Pijnacker-Nootdorp ,9% ,8% 2,9% Rijswijk ,6% ,6% 5,0% Wassenaar ,7% ,0% -1,6% Westland ,7% ,0% 1,3% Zoetermeer ,4% ,4% 0,0% Totaal Haaglanden ,2% ,4% 0,2% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

35 6. horecazaken Het aanbodd van horecazaken is gering in vergelijking met het aanbod van kantoren, bedrijfsruimten of detailhandel. Het is wel sterk gestegen de afgelopen jaren. Sinds Steenworp begon mett inventariseren is het aanbod van horecazaken in Haaglanden meer dan verdrievoudigd: van 55 zaken in 2003 tot 177 in De toename was in 2013 wel w lager dan in afgelopen jaren. Er was eenn toename van 8 objecten, dat is 4,7% Horecaruimten worden vaak inclusief een zaak aangeboden, vandaar dat het horeca-aanbod in BIS wordt bijgehouden als het aantal aangeboden horecazaken. Het komt wel eens voor dat een horecaruimte casco wordt aangeboden maar meestal is er naast het huur- of koopcontract sprake van een overnamesomm voor goodwill, inventaris, etcetera. Vaak is geen oppervlakte bekend omdat de aangeboden zaak belangrijkerr is dan de grootte van de ruimte. Daarom registreert Steenworp alleen het aantal aangeboden horecazaken, niet de vierkante meters. Hotels worden zelden aangeboden, de meeste horecazaken in het aanbod zijn cafés, cafetaria s, lunchrooms, brasserieën en restaurants. Sommige vormen van daghoreca, zoals een bakkerszaak waar een broodje met een kopje koffie genuttigd kan worden, tellen niet meee in het horeca- aanbod. Dit soort zaken staat vaak als detailhandel aangemerkt in de gemeentelijke bestemmingsplannen. Den Haag heeft het grootste aanbod van horecazaken. Niet minder dan 107 van de 177 objecten zijn binnenn deze gemeentegrenzen te vinden. Eind 2012 waren dit nog 88 objecten. Er is dus een toename van 19 objecten gedurende 2013 te zien geweest, een toename van 21,6%. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

36 Eind 2012 waren er twee horecazaken waarvan vanwege discretie de plaatsnaam niet is opgegeven door de aanbieder. Eind 2013 was dit bij geen enkel horecaobject het geval. De cijfers per gemeente in een tabel: Gemeente Beschikbaar Beschikbaar Delft Den Haag Leidschendam-Voorburg 8 12 Midden Delfland 2 1 Pijnacker-Nootdorp 10 6 Rijswijk 8 7 Wassenaar 4 6 Westland 10 9 Zoetermeer Plaatsnaam anoniem 2 0 Totaal Haaglanden Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

37 7. agrarische objecten Sinds 2004 inventariseert Steenworp het aanbod van agrarische objecten. Hierbij gaat het om glastuinbouwbedrijven of kavels grond met een agrarische bestemming die te huur (pacht) of te koop worden aangeboden. Net als bij de horeca worden hier niet de vierkante meters maar alleen het aanbod objecten geregistreerd. Er zijn twee gebieden in Haaglanden waar de agrarische sector geconcentreerd is: het Westland (gemeenten Westland en Midden-Delfland) en het Oostland (rondom Pijnacker-Nootdorp). In de afgelopen jaren is er geen trendmatige toe- of afname te zien geweest in het aantal aangeboden objecten. In 2013 nam het aanbod met 5 objecten af van 43 naar 38. Hiervan zijn er 30 glastuinbouwbedrijven en 8 kavels grond met een agrarisch bestemming, bijvoorbeeld een weiland. Het aanbod van agrarische objecten in Haaglanden sinds 2004: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

38 8. kavels bouwgrond Sinds 2010 inventariseert Steenworp ook de kavels bouwgrond die beschikbaar zijn voor bedrijfshuisvesting. Deze kavels liggen meestal op bedrijventerreinen. Het aanbod van het aantal kavels is in 2013 gestegen van 71 naar 77. De bijbehorende oppervlakte is gestegen van naar , een toename van , dit is 7,3%. Het aanbod van bouwgrond in de gehele regio Haaglanden in 2013: Kavels bouwgrond Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Oppervlaktecategorie kavels kavels < > Totaal Het aanbod van kavels bouwgrond is per gemeente als volgt verdeeld: Kavels bouwgrond Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Gemeente kavels kavels Delft Den Haag Leidschendam-Voorburg Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden De onevenredige spreiding over de gemeenten komt doordat het aanbod van bouwgrond zich concentreert op specifieke bedrijventerreinen. Midden-Delfland heeft nog kavels beschikbaar in de Harnaschpolder. Deze worden aangeboden door Businesspark Haaglanden. Dit is een samenwerking tussen de gemeenten Delft, Den Haag, Midden-Delfland, Pijnacker-Nootdorp en Rijswijk. Volgens het oospronkelijke plan is de beschikbare oppervlakte verdeeld in 28 van te voren afgekaderde kavels. Deze manier van aanbieding wordt momenteel herzien zodat er een meer flexibele indeling mogelijk is. De gemeente Pijnacker-Nootdorp biedt zestien kavels aan op bedrijventerrein Boezem 2 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

39 De tien kavels op het grondgebied van Delft en Den Haag werden aangeboden door commerciële marktpartijen (makelaars of projectontwikkelaars). Het aanbod van twaalf kavels in de gemeente Westland bevindt zich op een aantal verschillende bedrijventerreinen. Voor meer specifieke informatie over de bedrijventerreinen of de verschillende kavels bouwgrond verwijzen wij u naar de website van Steenworp of van de desbetreffende gemeente. In de vier jaar dat Steenworp het aanbod van kavels bouwgrond registreert is er wel een constante groei geweest van het aanbod. Dit komt tot uitdrukking in onderstaande grafiek waarvoor als peildatum geldt 31 december: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

40 9. Beleidskader Steenworp Vestigingsadviseurs Haaglanden behoort tot de sector Economie van het Stadsgewest Haaglanden. Deze sector houdt zich, naast de activiteiten van Steenworp, bezig met beleidsmatige ontwikkelingen op economisch gebied binnen de regio. Onderzocht is het raakvlak tussen het aanbod van bedrijfsonroerend goed per 1 januari 2014 en het ruimtelijke economisch beleid voor kantoren, bedrijventerreinen en detailhandel in de regio Haaglanden.. Kantorenstrategie in relatie met aanbod BOG De regio vormt met een hoeveelheid van circa kantoorvloeroppervlak de op één na grootste kantorenconcentratie in Nederland en is goed voor ruim banen, dat is 37% van de werkgelegenheid in Haaglanden. Het doel van de Kantorenstrategie is de ontwikkeling van nieuwe locaties en de versterking van bestaande locaties, en goede bereikbaarheid daarvan. De strategie is gericht op duurzame ontwikkeling, met eisen aan nieuwbouw, renovatie en locatiekeuze. Zo moet 75% van de nieuwbouw van kantoren zich concentreren rond spoorwegstations. In de kantorenstrategie worden zes Kantoorversterkingsgebieden genoemd: Den Haag World Forum / Internationale zone Den Haag Centrum / Beatrixkwartier Den Haag Cabellerofabriek / Maanplein / station Voorburg Rijswijk station / Plaspoelpolder zuid-west Station Delft Stationsomgeving Zoetermeer in kantoorversterkingsgebieden Ongeveer een kwart van het aanbod van kantoorruimte ligt binnen één van de genoemde kantoorversterkingsgebieden. Er is echter één kantoorverstekingsgebied dat in het geheel geen aanbod kent. Dat is het gebied rondom het Station Delft. Hier wordt (nog) geen kantoorruimte voor de commerciële markt gerealiseerd. Momenteel is daar wel het nieuwe stadskantoor in aanbouw. Deze wordt groot. In het gebied Den Haag Centrum / Beatrixkwartier is kantoorgebouw De Monarch - Fase II opgeleverd. Hiervan is per 1 januari 2014 nog ruim voor de verhuur beschikbaar. In hoofdstuk 3 van deze monitor zijn de planontwikkelingen voor kantoren genoemd. Hierin wordt wederom De Monarch genoemd. Het betreft de volgende fasen van dit project: Monarch III (naast CAK / Monarch I): Monarch IV (zijde JP Coenstraat): Monarch Paviljoen: De Monarch is de enige planontwikkeling in een kantoorversterkingsgebied, namelijk in het gebied Den Haag Centrum / Beatrixkwartier. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

41 Bedrijventerreinen In 2013 is Businesspark Haaglanden gestart. Dit is een samenwerking tussen de gemeenten Delft, Den Haag, Midden-Delfland, Pijnacker-Nootdorp en Rijswijk. Ondernemers kunnen hier o.a. terecht over advies over kavels grond op bestaande en nieuw te ontwikkelen bedrijventerreinen. De adviseurs van Businesspark Haaglanden werken intensief samen met Steenworp Businesspark Haaglanden is bij de ontwikkeling van de volgende bedrijventerreinen betrokken: Gemeente Bedrijventerrein Midden Delfland Hoog-Harnasch Vrij-Harnasch Woud-Harnasch Rijswijk Sion 't Haantje Pijnacker-Nootdorp Boezem II Heron Westland Wateringse Veld Detailhandel structuurvisie 2020 Eind 2013 is het nieuwe regionale detailhandelsbeleid vastgesteld. Deze heeft een looptijd tot Actueel zijn momenteel de volgende winkelcentra-ontwikkelingen. In Den Haag wordt gewerkt aan de versterking van het winkelgebied in de binnenstad. Deze concentreert zich vooral op de Grote Marktstraat. De 'Nieuwe Haagse Passage', 'De Markies' en 'Amadeus' zijn gebouwd en kantoorgebouw Sijthof City wordt gerenoveerd. In dit laatstgenoemde gebouw wordt het aantal kantoorruimte teruggebracht en het aantal winkelruimte, oorspronkelijk alleen aanwezig in de plint van het gebouw, wordt uitgebreid. In Leidschendam is het groene licht gegeven voor de renovatie en uitbreiding van winkelcentrum Leidsenhage. Deze uitbreiding levert aan nieuwe winkelruimte op ( nietdagelijks en dagelijks). Hierbij zullen ook de bovenliggende kantoren gesloopt gaan worden. Hier zal naar verwachting in een begin mee worden gemaakt. Het aanbod van winkelruimte in Leidsenhage heeft de afgelopen jaar een stabiel beeld te zien gegeven. Er zitten wel fluctaties in maar dat is op een dergelijke kleine populatie niet te vermijden. Er is echter geen trend voor toe- of afname te zien. In Rijswijk is toestemming verleend om de Sterpassage van winkelcentrum In De Bogaard uit te breiden met Er heeft zich voor dit project nog geen partij gemeld die dit plan wil realiseren. Het aanbod van bestaande winkelruimte in winkelcentrum In De Bogaard heeft de afgelopen jaren een trendmatige toename gekend. Het aanbod van winkelruimten in beide hiervoor genoemde winkelcentra worden nog eens weergegeven in de grafiek op de volgende bladzijde. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

42 Het Dagelijks Bestuur van het Stadsgewest Haaglandenn heeft in 2013 toestemming gegeven aan twee bouwmarkten om een vestiging te ontwikkelen op een bedrijventerrein. Hornbach mag een vestiging van bouwen aan de Poortweg in Leidschenveen. Bauhaus mag een vestiging van realiseren in Harnaschpolder. Daarnaast is ook toestemming gegeven aan Decathlon voor de ontwikkeling van een multifunctioneel complex van met sport, try-and-buy, zorg en therapie en met food & horeca. In dit complex is er bestemd voor detailhandel in sportartikelen. De locatie is nabij het bedrijventerrein Forepark en de N 14. De provincie Zuid-Holland in het provinciaal staat echter niet positief tegenover de plannenn van Decathon omdat zij niet passen beleid. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

43 10. Conclusie Een totaaloverzicht van de toename van het aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglandenn over de afgelopen tien jaar vindt u in de onderstaande tabel. (Een minteken in de tabel duidt op een afname). Soort pand Kantoren Bedrijfsruimten Detailhandel ,8% 17,6% 9,1% ,0% 8,4% 2,7% ,3% 0,2% 10,7% 18,2% -30,7% -4,4% -0,6% 25,4% -14,0% 0,2% -9,3% 32,5% ,0% 9,4% 7,7% 7,8% 16,8% 15,7% 7,4% 7,8% 16,7% 7,2% 3,5% 5,2% In de onderstaande figuur zijn de cijfers grafisch weergegeven: In de grafiek is duidelijk te zien dat het aanbod van de diverse soorten bedrijfsonroerend goed in de regio Haaglanden in 2013 voor het vijfde achtereenvolgende jaar is toegenomen. Voor zowel kantoren, bedrijfsruimten als detailhandel zit de gekleurde lijn boven de zwarte nul-lijn. Er is momenteel een over-aanbod. Gewenst is dat er een aantal jaren een afname zal zijn. Daarom heeft het vlak boven de nul-lijn een rode ondergrond en onder de nul-lijn een groene. Die toename zit voor kantoorruimte vanaf 2011 telkens op ongeveer hetzelfde niveau (blauwe lijn). Een toename die dus niet gewenst is, getuige de aanwezigheid van dezee lijn in het rode vlak. De toename in het aanbod van winkel (groene lijn) is in 2013 lager dan de toename in De toename van bedrijfsruimte (rode lijn) was in 2013 ook lager dan Voor deze beide laatste soorten geldt nog wel steeds dat zij in het vlak met de rode ondergrond zitten en niet de overstap hebben gemaakt naar het groene vlak, onder de nul-lijn. De doorstroomsnelheid lag in 2013 voor zowel kantoren, bedrijfsruimten als detailhandel op ongeveer hetzelfde niveau ten opzichte van Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden