Monitor bedrijfsonroerend goed 2012

Transcriptie

1 Monitor bedrijfsonroerend goed 2012 Inhoud Samenvatting 2 1. Voorwoord 4 2. Toelichting 5 5 Indeling in categorieën 5 Doorstroming 6 3. kantoren 7 Planontwikkelingen kantoren 8 van grotere kantoorgebouwen 9 kantoren per gemeente 10 Doorstroming kantoren 16 percentage kantoren bedrijfsruimten 19 Planontwikkelingen bedrijfsruimten 20 van grote bedrijfsruimten 21 bedrijfsruimten per gemeente 21 Doorstroming bedrijfsruimten detailhandel 26 Planontwikkelingen detailhandel 27 detailhandel per gemeente 27 Doorstroming detailhandel horecazaken agrarische objecten kavels bouwgrond Conclusie 33 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

2 Samenvatting Het aanbod van beschikbaar bedrijfsonroerend goed in de regio Haaglanden is in 2012 voor het vierde achtereenvolgende jaar toegenomen. Die toename was voor bedrijfsruimte minder groot dan in Het aanbod van kantoorruimte en van winkel lag op hetzelfde niveau als in Het kantooraanbod bedroeg op 1 januari 2012 ruim Dit groeide naar ruim per 31 december 2012: een toename in 2012 van ongeveer , ongeveer 7,5%. In 2011 was deze toename ongeveer 8%. Op 1 januari 2012 bedroeg het bedrijfsruimteaanbod bijna Dit aanbod groeide naar ruim per 31 december Dit betekent een toename in 2012 van ruim oftewel ruim 5%. In 2011 bedroeg deze toename nog 17%. Op 1 januari 2012 was er bijna winkelruimteaanbod. Het aanbod liet een groei zien naar ruim per 31 december Dat is een toename in 2012 van ruim , bijna 16%. De toename ligt hiermee op hetzelfde niveau als in De doorstroomsnelheid lag in 2012 voor kantoren en bedrijfsruimten op ongeveer hetzelfde niveau als in Voor winkelruimten lag deze in 2012 op een lager niveau dan in In 2011 lag de doorstoomsnelheid voor alle drie de bovengenoemde ruimtesoorten op een lager niveau ten opzichte van Het aanbod van horecazaken is in 2012 gegroeid van 150 naar 169 objecten, een toename van 19. Deze groei was meer dan de toename van 17 zaken die in 2011 te zien was. Het aanbod van agrarische objecten, waaronder glastuinbouwbedrijven, is in 2012 gestegen van 37 naar 43. In 2011 was dit gestegen van 35 naar 37. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

3 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

4 1. Voorwoord Voor u ligt de Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden Steenworp maakt deze monitor inmiddels voor het negende jaar. Hiermee krijgt u een gedetailleerd inzicht in de veranderingen op de bedrijfsonroerendgoedmarkt in Haaglanden over het afgelopen jaar en de voorgaande negen jaren. Alle feiten en cijfers in deze monitor zijn afkomstig uit het Bedrijfs Informatie Systeem (BIS), de database van Steenworp. De analyse van de gegevens is uitgevoerd door Steenworp. Wanneer u vragen heeft over deze monitor, of behoefte heeft aan meer informatie, dan kunt u contact opnemen met Steenworp via of Voor actuele informatie over het huidige aanbod, zoals specifieke gegevens over bepaalde bedrijfs, kunt u ook zelf terecht in het BIS van Steenworp. Deze is toegankelijk via de website van Steenworp. De informatie uit de monitor BOG van de afgelopen jaren was maatgevend bij de opstelling van de kantorenstrategie Haaglanden die het AB van Haaglanden op 28 november 2012 heeft vastgesteld. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

5 2. Toelichting De gegevens in deze monitor zijn afkomstig uit het Bedrijfs Informatie Systeem (BIS) van Steenworp. Deze database bevat nagenoeg het totale aanbod van bedrijfsonroerend goed (BOG) in de regio Haaglanden. Steenworp onderhoudt contact met bijna vierhonderd makelaars en andere vastgoedaanbieders om de database continu up to date te houden. Bij de verwerking van de gegevens voor deze monitor heeft Steenworp de volgende uitgangspunten gehanteerd: Waar over aanbod gesproken wordt bedoelen we het BOG dat beschikbaar is op de commerciële markt. BOG dat in opdracht is gebouwd van de gebruiker, bijvoorbeeld een ministerie, telt dus niet mee. Hetzelfde geldt voor leegstaande die door de eigenaren niet te huur of te koop zijn gezet. Andersom telt een aangeboden pand altijd mee als aanbod, ook als het nog niet leegstaat. Dit komt bijvoorbeeld voor als een ondernemer zijn huurcontract al heeft opgezegd maar zijn bedrijfspand nog niet heeft verlaten. Het aanbod is dus niet gelijk aan de leegstand, maar geeft er wel een indicatie van. Nieuwbouw wordt vaak al aangeboden als het gebouw alleen nog op papier bestaat. Steenworp registreert dit aanbod dan als planontwikkeling in BIS. In deze monitor tellen we het geplande BOG mee als nieuw aanbod als het binnen een jaar wordt opgeleverd. BOG dat pas op langere termijn beschikbaar komt wordt nog niet in het aanbod opgenomen. Wel besteedt deze monitor apart aandacht aan de planontwikkelingen in de regio. dat van de markt is genomen staat in de tabellen aangemerkt als vervallen aanbod. Het gaat dan namelijk niet alleen om de die opgenomen zijn (verhuurd dan wel verkocht) maar ook om die vanwege allerlei andere redenen niet meer beschikbaar zijn op de commerciële markt. Dan moet u denken aan plannen voor sloop, renovatie of herbestemming. Indeling in categorieën Panden worden in BIS ingedeeld naar gelang hun hoofdbestemming. Een bedrijfsruimte met een eigen kantoor geldt als een bedrijfsruimte. Alleen als het kantoorgedeelte ook zelfstandig aangeboden wordt geldt het als een apart kantoor. Panden met een dubbele bestemming tellen mee bij het aanbod van beide categorieën. Een winkel-/kantoorruimte bijvoorbeeld telt een keer mee bij detailhandel en een keer bij kantoren. Daarnaast zijn er ook de kavels bouwgrond opgenomen in de monitor. De indeling in oppervlaktecategorieën is als volgt: Kantoren Bedrijfsruimten Detailhandel Kavels bouwgrond < > > > 800 > Verder is er ook het aanbod horecazaken en het aanbod van agrarische objecten, waaronder glastuinbouw, in deze monitor opgenomen. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

6 Doorstroming Naast het absolute aanbod is ook de doorstroming van het BOG een belangrijke economische indicator. Een hoge opname, betekent meer dynamiek in de economie dan een lage opname. Steenworp gebruikt in deze monitor het opnamepercentage (het deel van het oorspronkelijke aanbod dat opgenomen is) om aan te geven hoe hoog of laag de doorstroming is. Ter illustratie een voorbeeld: Het aanbod van kantoor daalt van op 1 januari 2011 tot op 1 januari Stel dat dit veroorzaakt is door een opname van 1.000, zonder nieuw aanbod. Het doorstromingspercentage is dan 10%. Precies dezelfde daling van het aanbod had ook kunnen plaatsvinden door een opname van 6.000, terwijl er nieuw aanbod is bijgekomen in In dat geval is het opnamepercentage, of doorstromingspercentage, 60%. Zes keer zo hoog dus, wat duidt op meer beweging in de BOG-markt. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

7 3. kantoren In 2010 kwam het aanbod van kantoorruimte in Haaglanden voor het eerst boven de miljoen vierkante meters uit. In 2011 steeg het aanbod net iets boven de 1,1 miljoen. In 2012 groeide dit door naar bijna 1,2 miljoen. Het aanbod steeg ongeveer even hard als in het jaar ervoor. In procenten uitgedrukt was de toename van het aanbod 7,4% over 2012, ongeveer gelijk aan de 7,8% van Wat opvalt aan de cijfers van 2012 is dat het aanbod van kleinschalige en middelgrote kantoorruimte juist daalt. In alle oppervlaktecategorieën tot is het aanbod gelijk gebleven of is er een afname te zien. De toename van het aanbod komt dus alleen voor rekening van de grote kantoorruimtes van meer dan Dit zou kunnen betekenen dat een eventueel herstel in de economie zich als eerste manifesteert bij kleine en middelgrote ondernemingen. Het totale kantorenaanbod van Haaglanden in 2012: Kantoren Beschikbaar aanbod per Nieuw aanbod in 2012 Vervallen aanbod in 2012 Beschikbaar aanbod per Verschil in aanbod vanaf Verschil in percentage vanaf Oppervlaktecategorie l ,7% 0,0% ,6% -7,8% ,2% -6,0% ,1% -4,0% > ,6% 22,8% Totaal ,8% 7,4% De fluctuaties in het kantorenaanbod voor de regio over de afgelopen negen jaar. De peildatum voor ieder jaar is 31 december: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

8 Planontwikkelingenn kantorenn Naast het bovenstaande aanbod stond er eind 2012 in totaal ongeveer kantoorruimte aangekondigd als planontwikkeling. Het gaat om vier projecten in Delft en Den Haag, die alle vier al aangeboden worden op de commerciële markt. Van het project Ypenburgse Stationsweg 'Plas van Reef' is het metrage naar beneden bijgesteld. Het ging van naar Het geplande kantoormetrage in het project op het terrein van het ADO-stadion ging omlaag van ruim naar Er zijn in 2011 geen nieuwee planontwikkelingen voor kantoren aangekondigd. De aangekondigde planontwikkelingen kantoren: Project Heertjeslaan 'DEP gebouw' Donau - terrein ADO-stadion Ypenburgse Stationsweg ' Plas van Reef' Zoetermeerse Rijweg 'Attacus' Vestigingsplaats Delft Den Haag Den Haag Den Haag Opp. () De volgende planontwikkelingen, met een gezamenlijk oppervlaktee van iets meer dan , zijn in definitief geschrapt: Project Cyclotronweg 'Lawrence Center' Spoorzone Delft-Zuid 'Discovery' Spoorzone Delft-Zuid 'Intercity' Spoorzone Delft-Zuid 'Oriënt Express' Waldorpstraat Vestigingsplaats Delft Delft Delft Delft Den Haag Opp. () Er zijn in 2012 geen projecten opgeleverd en als nieuw aanbod in het actuelee aanbod opgenomen. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

9 van grotere kantoorgebouwen Eind 2012 werden er 67 kantoorgebouwen aangeboden met een oppervlakte van meer dan In totaal ging het hier om een aanbod van bijna (zie ook de tabel aan het begin van dit hoofdstuk). Van deze 67 gebouwen zijn er 12 geheel nieuw op de markt gekomen met een gezamenlijke oppervlakte van bijna Daarnaast zijn er 5 kantoor die reeds beschikbaar waren nieuw in de catogorie boven de doordat aan het bestaande beschikbare metrage in deze gebouwen nieuwe beschikbare gebouwdelen zijn toegevoegd. De toename in deze 5 gebouwen bedraagt ruim Een overzicht van alle kantoorgebouwen die nieuw zijn in deze oppervlaktecategorie volgt hieronder: Adres Vestigingsplaats Opp. () Benoordenhoutseweg 46 * Den Haag Eisenhowerlaan 'The Presidents' * Den Haag Fruitweg Den Haag Johan de Wittlaan 3, Bouwdeel A Den Haag Johanna Westerdijkplein 115 Den Haag Kalvermarkt 53 'Forum' (stadhuiscomplex) Den Haag Laan van Nieuw Oost-Indië 127 * Den Haag Laan van Nieuw Oost-Indië 131 Den Haag Oude Middenweg 75 'I-Building' Den Haag Prinses Beatrixlaan 'De Monarch' Fase II Den Haag Verheeskade 25 't Schip' Den Haag Waldorpstraat 15 'The Globe' * Den Haag Waldorpstraat 60 'Haagse Hoge Huis' Den Haag Laan van Zuid Hoorn 14 'Oversteen' Rijswijk Laan van Zuid Hoorn 70 'Chelsea Building' Rijswijk Verrijn Stuartlaan 1 'Office Park Rijswijk' * Rijswijk Louis Braillelaan 100 'Firenze' Zoetermeer * Bij deze was er uitbreiding van het beschikbare metrage waardoor zij in de categorie > kwamen In 2012 is er slechts één pand, groter dan 5.000, dat in zijn geheel verhuurd is. Dat is De Rode Olifant, Zuid-Hollandlaan 7 in Den Haag ( ). Daarnaast is er in 5 sprake geweest van gedeeltelijke verhuur. In deze nam het beschikbare metrage met ruim af zonder dat deze volledig verhuurd werden. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

10 kantoren per gemeente Na Den Haag zijn Rijswijk, Zoetermeer, Leidschendam-Voorburg hebben ieder een kantorenvoorraad van en Delft de gemeenten met de grootste kantorenvoorraad. De andere regiogemeentenn minder dann Voor de eerstgenoemde gemeenten heeft Steenworp daarom aparte overzichtenn gemaakt. Delft Delft heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan Het aanbod in Delft is na een lichte daling in 2011 in 2012 weer gestegen: Kantoren per per Verschil Verschil in percentage ,8% 6,8% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Delft over de afgelopen negen jaar: De grootste vier van de aangeboden kantoren zijn samen goed voor 34,5% van het aanbod. Het gaat hier in totaal om ²: Adres Poortweg 2-8 'Whitepark' Tanthofdreeff 3 Schoemakerstraat 97 C Delftechpark 9 Oppervlakte () Aangeboden sinds Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

11 Leidschendam-Voorburg Leidschendam-Voorburg heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan Net als in Delft is het aanbod na een lichte daling in 2011 in weer gestegen: Kantoren per per Verschil Verschil in percentage % 15,3% De fluctuaties in het aanbod in Leidschendam-Voorburg over de afgelopen negen jaar: De grootste zeven van de aangeboden kantoor zijn samen goed voor driekwart van het aanbod (75,8%). Het gaat hier in totaal om : Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Dokter van Zeelandstraat 1; Leidschendam Oosteinde 208 'Damsigt - hoogbouw'; Voorburg Duindoorn 30 'Leidsenhage'; Leidschendam Overgoo 2-6 'Fleetpark'; Leidschendam Stationspleinn 6, Kantoorgebouw 'Voorhaghe'; Voorburg Vlietweg 14-15; Leidschendam Veurse Achterweg 26; Leidschendam multi tenant 2009 multi tenant 2001 Multi tenant gebouwen zijn gebouwen waarin meerderee bedrijven gevestigd zijn. Deze gebouwen zijn vaak al langere tijd op de markt. Er zitten wel fluctuaties in het beschikbare metrage. Er Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

12 worden regelmatig delen van het gebouw verhuurd maar ook komen regelmatig nieuwe gedeelten voor verhuur beschikbaar. Nota bene: het voormalige CBS-gebouw, met een oppervlakte van ruim , is niet in deze cijfers opgenomen. Deze kantoorruimte werd niet aangeboden op de markt, er wordt op dit moment nagedacht over een mogelijke herbestemming van het pand. Zoetermeer Zoetermeer heeft een kantorenvoorraad van bijna Het aantal beschikbare is in 2012 met 2,0 % gedaald. Het aanbod in is echter met 3,8 % gestegen. Zoetermeer is hiermee één van de gemeenten waarbij de verschuiving van het aanbod naar grotere kantoorgebouwen zichtbaar wordt: Kantoren per per Verschil Verschil in percentage ,0% 3,8% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Zoetermeer over de afgelopen negenn jaar: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

13 De grootste tien aangeboden kantoor maken samen 40,1% van het aanbod uit. Het gaat hier in totaal om : Adres Oppervlakte in Aangeboden sinds Bredewater Afrikaweg 'De Afrikaanse Leeuw' * Louis Braillelaan 'Sorbonne' en 'Strasbourg' * Louis Braillelaan 100 'Firenze' Boerhaavelaan 7 'Terra Nova' gebouw 'Azie' Houtsingel 5 'Lightline' Bredewater Boerhaavelaan 3 'Terra Nova' gebouw 'Afrika' Ierlandlaan 45 'Ierse Poort' Italiëlaan * In het gebouw Afrikaweg is in februari 2013 een gedeelte van verhuurd. Er is nu nog beschikbaar. In het gebouw Louis Braillelaan is het gedeelte 'Sorbonne' in januari 2013 verhuurd. Er is nu nog beschikbaar. Rijswijk Rijswijk heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan Het aanbod daarvan was al vrij groot. Het aantal beschikbare is in 2012 weliswaar met 12 % gedaald, maar het aanbod in is echter met 9,8 % gestegen waarrmee ook hier de verschuiving van het aanbod naar grotere kantoorgebouwen zichtbaar wordt: Kantoren per per Verschil Verschil in percentage -12,1% 9,8% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

14 De fluctuaties in het kantorenaanbod in Rijswijk over de afgelopen negen jaar: Opvallend is dat sedert 2006 het aanbod van kantoorruimte in Rijswijk verdubbeld is. De grootste tien van de aangeboden kantoor maken samen 43,9% van het aanbod uit. Het gaat hier in totaal om : Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Lange Kleiweg 'Da Vinci' * Van Benthemlaan 11, voormalige 'Haagsche Courant' Laan van Vredenoord Verrijn Stuartlaan 1 'Office Park Rijswijk' * Laan van Zuid Hoorn 14 'Oversteen' Laan van Zuid Hoorn 70 'Chelsea Building' Burgemeester Elsenlaan 329 'Elsencenter' Cobbenhagenstraat 7 / De Bruyn Kopsstraat 4 Koopmansstraat 1 Handelskadee 49 'Mercurion' multi tenant * In het gebouw Lange Kleiweg 'Da Vinci' is in januari 2013 een gedeelte van verhuurd. Er is nu nog beschikbaar. In het gebouw Verrijn Stuartlaan 1 'Office Park Rijswijk' was er uitbreiding van het beschikbare metrage. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

15 Den Haag Den Haag heeft de grootste kantorenvoorraad in de regio, in totaal meer dan 4,3 miljoen. In 2010 lag het aanbod daarvan nog net onder het half miljoen. In twee jaar tijd steeg het aanbod naar boven de In is het aanbod in Den Haag met 7,2% toegenomen. Het aantal beschikbare is echter met 8,7 % gedaald. Ook hier is dus de verschuiving van het aanbod naar grotere kantoorgebouwen zichtbaar: Kantoren per per Verschil Verschil in percentage ,7% 7,2% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Den Haag over de afgelopen negen jaar: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

16 Er zijn veertien en complexen waarin een aanbod van meer dan kantooroppervlakte beschikbaar is. Deze maken 31,2% uit van het totale aanbod. Het gaat in totaal om : Adres Oppervlakte () Maanplein, gebouw 1, 2, 3, 4, 8, Koningin Julianaplein, New Babylon (Nieuwbouw) Koningin Julianaplein 10 'Stichthage' Koningin Julianaplein, New Babylon (Renovatie) Stationsplein 75 'Terminus' Groenhovenstraat 2 'Gebouw Berlage' Kortenaerkade 1 'De Kortenaer' Regulusweg 5 'Haagse Veste III' Regulusweg 11 'Haagse Veste II' Binckhorstlaan Johanna Westerdijkplein Oude Middenweg Schenkkade 50 'De Haagsche Zwaan' Oostduinlaan 2 'O 2 Building' Aangeboden sinds In 2012 is er slechts pand, groter dan , dat in zijn geheel verhuurd is. Dat is De Rode Olifant, Zuid-Hollandlaan 7 in Den Haag ( ). Doorstroming kantoren De doorstroming op de kantorenmarkt is in 2012 op ongeveer hetzelfde niveau gebleven als in Een opnamepercentage van 24% is nog steeds lager in vergelijking met de topjaren 2006 en 2007 toen de gemiddelde opname rond de 50% lag. De doorstroomsnelheid is bij de grotere kantoorgebouwen lager dan bij de kleinere kantoorruimtes. Kantoren Opp. categorie % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2009 % 2010 % % 85% 115% 118% 117% 88% 73% 82% 66% % 72% 78% 84% 84% 50% 48% 41% 52% % 49% 66% 70% 51% 35% 35% 31% 45% % 31% 46% 46% 31% 28% 26% 22% 26% > % 24% 38% 37% 30% 6% 15% 5% 8% % 2012 Totaal 27% 35% 49% 51% 41% 24% 26% 20% 24% De totaalcijfers uit bovenstaande tabel uitgedrukt in een grafiek: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

17 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

18 percentage kantoren Het percentage van de totale kantorenvoorraad dat aangeboden wordt op de markt is licht gestegen in In 2011 was het aanbodpercentage nog 15,9%, dit jaar lag het op 17,1 %. Binnen de regio Haaglanden zijn er grote verschillen als het gaat om het aanbodpercentage kantoorruimte. In Rijswijk en in Zoetermeer werd ruim een kwart van de kantorenvoorraad aangeboden op de markt, in Wassenaar is dat slechts 1,4 procent. De kantorenvoorraad in Rijswijk is dan ook meer dan tien keer zo groot is als die in Wassenaar, in Zoetermeer meer dan zeven keer zo groot. Om een goede vergelijking te maken tussen de gemeenten onderling, ook in vergelijking met het voorgaande jaar, zie onderstaande tabel. De cijfers met betrekking tot de kantorenvoorraad zijn aangeleverd door de afzonderlijke gemeenten. De peildatum van deze cijfers is 1 januari, een geringe afwijking met het eind van het jaar is dus mogelijk. De aanbodcijfers zijn wel gemeten op 31 december. percentage kantoren: Gemeente Kantorenvoorraad () 2011 () 2011 percentage 2011 Kantorenvoorraad () 2012 () 2012 percentage 2012 Verschil 2012 t.o.v Delft ,7% ,6% 0,9% Den Haag ,9% ,8% 0,9% Leidschendam-Voorburg ,0% ,7% 2,8% Midden Delfland ,6% ,0% -7,6% Pijnacker-Nootdorp ,5% ,8% 1,2% Rijswijk ,1% ,7% 2,6% Wassenaar ,2% ,4% -1,8% Westland ,9% ,8% 1,0% Zoetermeer ,2% ,0% 0,9% Totaal Haaglanden ,9% ,1% 1,2% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

19 4. bedrijfsruimten Het aanbod van beschikbare bedrijfsruimte is in 2012 gestegen van ongeveer naar ongeveer De toename van het aanbod in vierkante meters bedroeg 5,5%, in 2011 was deze toename nog 16,8%. In absolute aantallen gemeten is het aantal aangeboden bedrijfs juist gedaald van 633 tot 612, een daling van 3,3%. Net als bij de kantoorgebouwen geldt ook voor bedrijfsruimten dat er een verschuiving is in het aanbod van kleinere naar grotere objecten. Bijna 29% van het aanbod werd gevormd door bedrijfsruimten groter dan Dit soort bedrijfsruimte is vaak speciaal op maat gemaakt voor een specifieke onderneming. Als een dergelijk bedrijf dan vertrekt is een nieuwe gebruiker vinden lastig. Bij de middelgrote bedrijfsruimten, van 500 tot 1.000, zien we in 2012 dat de vraag het aanbod juist overtreft. Het aantal aangeboden vierkante meters in die categorie daalde met 6,5%. Het totale bedrijfsruimteaanbod van Haaglanden in 2012: Bedrijfsruimten Beschikbaar aanbod per Nieuw aanbod periode 2012 Vervallen aanbod periode 2012 Beschikbaar aanbod per Verschil in aanbod vanaf Verschil in percentage vanaf Oppervlaktecategorie ,3% -0,8% ,2% -2,3% ,6% -6,5% ,2% 13,0% > ,3% 6,4% Totaal ,3% 5,5% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

20 De fluctuaties in het aanbod over de afgelopen negen jaar. De peildatum voor ieder jaar is 31 december: Planontwikkelingenn bedrijfsruimten Naast het bovenstaande aanbod stonden er in 2012 een zestal planontwikkelingen aangekondigd die werden aangeboden op de commerciële markt. Bij alle zes projecten gaat het om kleine bedrijfsunits, een aanbod dat aansluit op de vraag in de markt. Van het DEP gebouw is de indeling in bedrijfsunits nog niet bekend (n.t.b. = nader te bepalen). De gezamenlijke oppervlakte van de vier projecten bedraagt : Project Heertjeslaan 'DEP gebouw' Laan van Waalhaven 'Flight Park Ypenburg' Bovendijk Project Heuldijk Fase 2 s-gravenweg Heron 26 units * s-gravenweg 'De Formule van Heron' * Burgemeester G.J.F. Tijdmanstraat * Vestigingsplaats Delft Den Haag Kwintsheul Nootdorp Nootdorp Nootdorp units n.t.b Opp. () * Deze planontwikkelingen zijn in 2012 nieuw aangekondigd De volgende planontwikkeling is in 2012 definitief geschrapt: Project Vrij Harnasch Fase II Vestigingsplaats Den Hoorn units 37 Opp. () Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

21 De onderstaande ontwikkeling wordt gerealiseerd en is in 2012 als nieuw aanbod in het actuele aanbod opgenomen. Deze geldt dus niet meer als planontwikkeling. Project Vestigingsplaats units Opp. () Bovendijk Project Heuldijk Fase 1 Kwintsheul van grote bedrijfsruimten Eind 2012 werden er zeventien bedrijfsruimten met een oppervlakte van meer dan aangeboden. Zeven van deze bedrijfsruimten zijn dat jaar nieuw op de markt gekomen, hun gezamenlijke oppervlakte bedraagt : Adres Vestigingsplaats Opp. () Buitenwatersloot 312 Delft Binckhorstlaan 120 Den Haag Binckhorstlaan 215 Den Haag ABC Westland 242 Poeldijk ABC Westland 248 Poeldijk Chroomstraat 140 Zoetermeer Goudstraat 65 Zoetermeer De volgende twee bedrijfsruimten in de categorie vanaf zijn vervallen als aanbod (gezamenlijke oppervlakte ): Adres Vestigingsplaats Opp. () Schieweg 80 Delft Ambachtsweg 3 Pijnacker bedrijfsruimten per gemeente Westland, Den Haag en Zoetermeer zijn de gemeenten met het grootste aanbod van bedrijfsruimte in de regio (tegen de 20% van het totale aanbod of meer). Voor deze drie gemeenten zijn daarom afzonderlijke overzichten opgenomen: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

22 Zoetermeer In Zoetermeer is het aanbod van bedrijfsruimte in uitgedruktt in met ruim tien procent toegenomen. Het aantal beschikbare bleef echter op ongeveer gelijk niveau. In Zoetermeer heeft er dus een verschuiving in het aanbod plaats gevonden van kleinere naar grotere objecten: Bedrijfsruimten per per Verschil Verschil in percentage ,1% 10,8% De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Zoetermeer over de afgelopen negen jaar: Den Haag In Den Haag is het aantal vierkante meters beschikbaree bedrijfsruimte met ruim 18% toegenomen. Daarbij is de grens van gepasseerd: Bedrijfsruimten per per Verschil Verschil in percentage ,2% 18,1% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

23 De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Den Haag over de afgelopen negen jaar: Westland In de gemeente Westland is het aanbod van bedrijfsruimte uitgedrukt in eigenlijk nauwelijks veranderd. Er was wel een teruggang te zien in het aantal n van 12,8% %. Ook hier is weer de verschuiving in het aanbod van kleinere naar grotere objecten zichtbaar: Bedrijfsruimten per per Verschil Verschil in percentage ,8% 0,9% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

24 De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Westland over de afgelopen negen jaar: Doorstroming bedrijfsruimten De doorstroming op de markt voor bedrijfsruimten is in 2012 op ongeveer hetzelfde niveau gebleven als in Net als bij kantoren zien we dat de doorstroming het laagst is bij de grotere bedrijfsruimten. De doorstroming van bedrijfsruimten boven de kan zijn beïnvloed door enkele grote transacties op een relatief kleine populatie: Bedrijfsruimten % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2009 % % 2011 % 2012 Opp. categorie > Totaal 72% 66% 62% 46% 15% 40% 92% 66% 63% 36% 4% 34% 134% 88% 58% 59% 56% 66% 156% 120% 92% 94% 111% 88% 69% 54% 90% 96% 60% 88% 49% 84% 74% 48% 59% 34% 20% 45% 78% 80% 58% 58% 98% 61% 52% 37% 20% 45% 96% 60% 55% 37% 37% 47% De totaalcijfers uit bovenstaandee tabel uitgedrukt in een grafiek: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

25 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

26 5. detailhandel Het aanbod van winkelruimte in vierkante meters steeg fors in 2012, met 16,7%. In 2011 was er ook al een forse stijging te zien van 15,7%. Het aanbod van winkelruimten in Haaglanden passeerde de grens van Ten opzichte van 2008 is er sprake van bijna een verdubbeling van het aanbod. De stijging in 2012 komt vooral voor rekening van een klein aantal winkelruimten groter dan 800. Ook in de middelgrote winkelruimten, van 200 tot 800 is er een toename te zien. Het aanbod van kleine winkel is niet toegenomen. De winkeldichtheid in de regio Haaglanden ligt lager dan in andere regio s, zo n 70 tot 80% van het landelijk gemiddelde. Een contrast met Rotterdam en omgeving, waar de winkeldichtheid juist hoger ligt dan in de rest van het land. Een landelijke trend is dat het winkelen via internet sterk aan het toenemen is. Dat heeft ook zijn weerslag op de regio Haaglanden. Het aanbod detailhandel in Haaglanden in 2012: Detailhandel Beschikbaar aanbod per Nieuw aanbod periode 2012 Vervallen aanbod periode 2012 Beschikbaar aanbod per Verschil in aanbod vanaf Verschil in percentage vanaf Oppervlaktecategorie ,4% -6,5% ,4% 0,0% ,9% 12,2% ,3% 7,9% 800 > ,5% 80,0% Totaal ,6% 16,7% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

27 Het aanbod detailhandel in Haaglanden over de afgelopen negen jaar: Planontwikkelingenn detailhandel Momenteel zijn er drie grote winkelprojecten in ontwikkeling, allen in de Haagse binnenstad: Adres Grote Marktstraat 'Nieuwee Haagse Passage' Grote Marktstraat / Wagenstraat 'De Markies' Kalvermarkt / Spui 'Amadeus' Vestigingsplaats Den Haag Den Haag Den Haag Opp. () Het project Grote Marktstraat 'Nieuwe Haagse Passage' is als planontwikkeling in de database van Steenworp aanwezig en zal in 2013 bij nieuw op de markt gekomen aanbod worden meegeteld. Van Kalvermarkt / Spui 'Amadeus' is nog geen objectinformatie beschikbaar. De bouw van 'De Markies' aan de Grote Marktstraat / Wagenstraat is vanaf 2013 gestart maar dit complex is inmiddels volledig verhuurd. detailhandel per gemeente De helft van het totale aanbod detailhandel in de regio Haaglanden bevindt zich in gemeente Den Haag. Daarom is voor deze gemeente een afzonderlijk overzicht gemaakt. Het verschil met de rest van de regio is niet erg groot, ook in de stad Den Haag is het aanbod in vierkante meters flink toegenomen. Detailhandel per per Verschil Verschil in percentage ,6% 29,1% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

28 De fluctuaties in het aanbod detailhandel in Den Haag over de afgelopen negen jaar: Eind 2012 werden er in Den Haag 11 detailhandelsobjecten met een oppervlakte van meer dan 800 aangeboden. Zeven van deze objecten zijn dat jaar nieuw op de markt gekomen, hun gezamenlijke oppervlakte bedraagt : Adres Dagelijkse Groenmarkt 29 Koningin Julianaplein 'New Babylon' Lange Poten A Palaceplein ' Leonardo da Vinci' Pletterijkadee Turfmarkt / Zwarteweg (plint van de JuBi-torens) Ypenbugse Boslaan 'Marco Polo' Vestigingsplaats Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Den Haag Opp. () Doorstroming detailhandel De doorstroming in de detailhandel is nog steeds hoger dan bij kantoor of bedrijfsruimten, maar wel met 6% gedaald ten opzichte van De doorstroming is het laagst bij de allergrootste winkelruimten, en het hoogst bij de kleinere ruimten. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

29 Detailhandel % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2009 % % 2011 % 2012 Opp. categorie > 800 Totaal 110% 119% 72% 48% 31% 70% 113% 100% 74% 64% 56% 76% 136% 144% 110% 76% 70% 99% 160% 161% 123% 112% 142% 106% 86% 86% 105% 105% 71% 59% 52% 56% 46% 45% 35% 105% 36% 78% 89% 102% 74% 76% 99% 86% 58% 56% 21% 68% 90% 79% 62% 39% 37% 62% De fluctuaties in het opnamepercentage in een grafiek: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

30 6. horecazaken Het aanbod van horecazaken is gering in vergelijking met het aanbod van kantoren, bedrijfsruimten of detailhandel. Het is wel sterk gestegen de afgelopen jaren. Sinds Steenworp begon met inventariseren is het aanbod van horecazaken in Haaglanden meer dan verdrievoudigd: van 55 zaken in 2003 tot 169 in 2012 Horecaruimten worden vaak inclusief een zaak aangeboden, vandaar dat het horeca-aanbod in BIS wordt bijgehouden als het aantal aangeboden horecazaken. Het komt wel eens voor dat een horecaruimte casco wordt aangeboden maar meestal is er naast het huur- of koopcontract sprake van een overnamesomm voor goodwill, inventaris, etcetera. Vaak is geen oppervlakte bekend omdat de aangeboden zaak belangrijkerr is dan de grootte van de ruimte. Daarom registreert Steenworp alleen het aantal aangeboden horecazaken, niet de vierkante meters. Hotels worden zelden aangeboden, de meeste horecazaken in het aanbod zijn cafés en restaurants. Sommige vormen van daghoreca, zoals een bakkerszaak waar een broodje met een kopje koffie genuttigd kan worden, tellen niet mee in het horeca-aanbod. Dit soort zaken staan vaak als detailhandel aangemerkt in de gemeentelijke bestemmingsplannen. Den Haag heeft het grootste aanbod van horecazaken, 88 van de 169. Toch is in deze gemeente een vermindering in aangeboden n horecazaken te zien van drie ten opzichte van Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

31 Van twee horecazaken is vanwege discretie de plaatsnaam niet opgegeven door de aanbieder. De cijfers per gemeente in een tabel: Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-Voorburg Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Plaatsnaam onbekend Totaal Haaglanden Beschikbaar Beschikbaar agrarische objecten Sinds 2004 inventariseert Steenworp het aanbod van agrarische objecten in een aparte database. Hierbij gaat het om glastuinbouwbedrijven of kavels grond met een agrarische bestemming die te huur of te koop worden aangeboden. Er zijn twee gebieden in Haaglanden waar de agrarische sector geconcentreerd is: het Westland (gemeenten Westland en Midden-Delfland) en het Oostland (rondom Pijnacker-Nootdorp). Het aanbod van agrarische objecten in Haaglanden sinds 2004: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

32 8. kavels bouwgrond Sinds 2010 inventariseert Steenworp ook de kavels bouwgrond die beschikbaar zijn voor bedrijfshuisvesting. Deze kavels liggen meestal op bedrijventerreinen. Het aanbod van het aantal kavels is in 2012 gelijk gebleven, namelijk 71. De bijbehorende oppervlakte is wel gestegen van naar Het aanbod van bouwgrond in de gehele regio Haaglanden in 2012: Kavels bouwgrond Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Oppervlaktecategorie kavels kavels < > Totaal Het aanbod per gemeente: Kavels bouwgrond Beschikbaar aanbod per Beschikbaar aanbod per Gemeente kavels kavels Delft Den Haag Leidschendam-V Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden De onevenredige spreiding over de gemeenten komt doordat het aanbod van bouwgrond zich concentreert op specifieke bedrijventerreinen. Midden-Delfland heeft nog 28 kavels beschikbaar in de Harnaschpolder. Deze worden aangeboden door het bedrijvenschap HarnaschPolder, een samenwerkingsverband van de gemeenten Midden-Delfland, Delft en Den Haag. De tien kavels op het grondgebied van Delft en Den Haag werden aangeboden door commerciële marktpartijen (makelaars of projectontwikkelaars). De gemeente Pijnacker-Nootdorp bood zestien kavels aan op bedrijventerrein Boezem 2. Het aanbod van twaalf kavels in de gemeente Westland bevindt zich op een aantal verschillende bedrijventerreinen. Voor meer specifieke informatie over de bedrijventerreinen of de verschillende kavels bouwgrond verwijzen wij u naar de website van Steenworp of van de desbetreffende gemeente. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

33 9. Conclusie Een totaaloverzicht van de toename van het aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglandenn over de afgelopen negen jaar vindt u in de onderstaande tabel. (Een minteken in de tabel duidt op een afname). Soort pand Kantoren 8,8% 1,0% -11,3% 0,2% 10,7% 18,2% 14,0% 7,8% 7,4% Bedrijfsruimten 17,6% 8,4% -30,7% -4,4% -0,6% 25,4% 9,4% 16,8% 5,5% Detailhandel 9,1% 2,7% -14,0% 0,2% -9,3% 32,5% 7,7% 15,7% 16,7% In de onderstaande figuur zijn de cijfers grafisch weergegeven: In de grafiek is duidelijk te zien dat het aanbod van bedrijfsonroerend goed in de regio Haaglanden in 2012 voor het vierde achtereenvolgendee jaar is toegenomen. Die toename was voor kantoorruimte op ongeveer hetzelfde niveau als in 2011 (blauwe lijn). De toename in het aanbod van winkel (groen) is juist weer een fractie hoger dan de toename in De toename van bedrijfsruimte (rood) was daarentegen lager. De doorstroming lag in 2012 voor kantoren en bedrijfsruimten op ongeveer hetzelfde niveau ten opzichte van Voor detailhandel lag dit in 2012 op een lager niveau dan in Ook het aanbod van horecazaken, agrarische objecten en kavels bouwgrond is toegenomen in Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

34 Bijlage 1: kantoorruimte 2012 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Kantoren Beschikbaar aanbod per > Totaal Nieuw aanbod periode > Totaal Vervallen aanbod periode > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

35 Bijlage 2: Toe- en afname kantoorruimte 2012 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Kantoren Beschikbaar aanbod per > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Verschil in aanbod vanaf > Totaal Verschil in percentage va ,5% 19,8% -12,6% -8,6% 46,2% 50,5% 200,0% 123,9% -6,5% -1,9% -20,6% -2,6% -10,0% -19,7% 21,7% 30,6% -7,5% -10,3% -3,7% 0,0% ,4% 37,6% -11,5% -8,3% -20,0% -30,8% -33,3% -40,7% 33,3% -0,8% -18,4% -16,2% -66,7% -54,2% -12,5% -9,9% -5,8% -6,4% -9,6% -7,8% ,7% 11,9% -10,8% -10,2% 50,0% 44,0% -28,6% -31,7% 0,0% 3,6% 11,8% 12,5% -6,2% -6,0% ,0% 17,7% -11,1% -11,3% -37,5% -16,8% 0,0% 0,0% 2,6% 3,9% -100,0% -100,0% 0,0% 4,8% 9,4% 5,4% -5,1% -4,0% > ,0% -37,0% 52,0% 27,0% 50,0% 25,7% 27,3% 26,0% 14,3% 6,0% 39,6% 22,8% Totaal 18,8% 6,8% -8,7% 7,2% 14,6% 15,3% 0,0% -65,7% 0,0% 9,2% -12,1% 9,8% -28,6% -55,6% 8,4% 5,7% -2,0% 3,8% -3,8% 7,4% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

36 Bijlage 3: kantoorruimte vanaf 2007 per gemeente Monitor aanbod bedrijfsonroerendd goed Haaglanden

37 Bijlage 4: kantoorruimte vanaf 2007 per oppervlaktecategorie Monitor aanbod bedrijfsonroerendd goed Haaglanden

38 Bijlage 5: bedrijfsruimte 2012 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Bedrijfsruimten Beschikbaar aanbod per > Totaal Nieuw aanbod periode > Totaal Vervallen aanbod periode > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

39 Bijlage 6: Toe- en afname bedrijfsruimte 2012 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Bedrijfsr. Beschikbaar aanbod per > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Verschil in aanbod vanaf > Totaal Verschil in percentage va ,0% 17,1% -3,7% 1,2% -28,6% 8,3% 50,0% 11,0% -21,4% -8,1% -40,0% -39,9% -50,0% -50,6% -15,0% -13,1% 14,3% 30,8% -7,3% -0,8% ,0% 94,7% 19,6% 18,1% 0,0% 33,3% -26,7% -35,5% 33,3% 50,9% 0,0% -0,9% -40,0% -31,0% -14,3% -18,1% -16,7% -6,7% -2,2% -2,3% ,3% 22,3% -17,2% -23,6% 0,0% 0,0% -33,3% -35,0% -16,7% -17,5% 40,0% 43,4% 0,0% -1,8% 18,2% 15,0% -3,6% -6,5% ,7% 94,1% 70,0% 68,1% 50,0% 72,2% -40,0% -29,0% -40,0% -25,5% 114,3% 106,2% -20,7% -11,8% -25,0% -15,3% 5,2% 13,0% > ,0% -46,8% 33,3% 7,1% -100,0% -100,0% -50,0% -49,3% 66,7% 64,0% 66,7% 56,2% 13,3% 6,4% Totaal 32,4% 0,8% 5,3% 18,1% -8,3% 49,4% -23,1% -14,7% -17,4% -41,4% 33,3% 39,2% -50,0% -56,2% -12,8% 0,9% -2,1% 10,8% -3,3% 5,5% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden

40 Bijlage 7: bedrijfsruimte vanaf 2007 per gemeente Monitor aanbod bedrijfsonroerendd goed Haaglanden

41 Bijlage 8: bedrijfsruimte vanaf 2007 per oppervlaktecategorie Monitor aanbod bedrijfsonroerendd goed Haaglanden

42 Bijlage 9: detailhandel 2012 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Detailhandel Beschikbaar aanbod per > Totaal Nieuw aanbod periode > Totaal Vervallen aanbod periode > Totaal Beschikbaar aanbod per > Totaal Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden