Hoofdstuk 5 Samenvattende reflecties

Transcriptie

1 Hoofdstuk 5 Samenvattende reflecties Hoe is het om je kinderen groot te brengen als je een hard leven hebt, en als je voortdurend moet vechten om de eindjes aan elkaar te knopen? Als je in armoede leeft, ben je dan een arme ouder? Hoe kleuren armoede en uitsluiting de ervaring van de relatie tussen ouders en kinderen? Hoe begrijpen mensen in armoede hun levensgeschiedenis? Het zijn dergelijke vragen die ons bezighielden tijdens de studies die hier voorliggen. We verenigden zo een maatschappelijke bekommernis omtrent armoede en marginalisering met een psychologische vraagstelling over gunstige en schadelijke invloeden op de geestelijke gezondheid. We deden een verkennende studie naar de ervaring van en subjectieve betekenisverlening aan het ouderschap bij kansarme en voornamelijk generatiearme mensen in België. We kozen hierbij voor een focus op het insiderperspectief en voor een kwalitatieve methodologie. Dit onderzoeksproces leverde een levensnabije beschrijving op van de leefwereld van ouders in armoede. Zowel aspecten van de actuele leefsituatie kwamen aan bod, als ervaringen uit het verleden en verwachtingen voor de toekomst. De ouders duidden aan wat hen en hun gezin verhindert in hun evolutie, en wat zij ervaren als hulpbronnen. Op die manier kregen risico en veerkracht, basisconcepten waarrond de resilience-literatuur opgebouwd is, invulling door de betrokkenen zelf expertvisies worden gecomplementeerd door experiëntiële kennis (Masten & Powell, 2003). Zowel ons eigen onderzoek als de bredere onderzoeksliteratuur laten zien dat armoede, a fortiori generatiearmoede, een ervaring van persoonlijk lijden meebrengt die krachtig doorspeelt in de domeinen van ouderschap en opvoeding. Om ondersteuning, preventie en interventie te organiseren, is begrip nodig van beschermende en fragiliserende processen, die werkzaam zijn binnen een bepaalde groep. Ons onderzoeksproject suggereert enkele mogelijkheden om proactief versterkende invloeden te organiseren. Psychologen hebben niet de geëigende positie om armoede op macroniveau, op een structurele manier te bestrijden, maar kunnen zich wel engageren op het microniveau (de relaties binnen het gezin en tussen de generaties) en op het niveau van de gemeenschap (de relatie tussen ouders en de school, ondersteunende groepswerkingen, sociale steun). 137

2 Onderzoek doen naar mentaal welzijn en naar psychologische ontwikkeling in de context van armoede, betekent overigens niet dat men armoede individualiseert of psychologiseert. Dit onderzoek sluit maatschappelijke sensibilisering en collectieve actie niet uit, integendeel. De vaststelling van fundamenteel onwelzijn dat samenhangt met het leven in armoede, is een krachtig argument voor een strijd tegen sociale ongelijkheid en onrecht op alle niveaus. De relationele dimensie van armoede Als men over armoede spreekt, dan gaat het niét over een homogene groep mensen. Socio-economische indicatoren betreffende verschillende maatschappelijke levensdomeinen (de arbeidsmarkt, onderwijs, huisvesting, gezondheid, ) proberen de heterogeniteit van armoede en sociale uitsluiting in kaart te brengen. Daarnaast is er toenemende aandacht voor verschillende levenslooptrajecten en biografische betekenissen die schuilgaan onder deze brede term, en voor individueel verschillende psychologische en relationele ervaringen. Kwalitatief onderzoek kan hiertoe een bijdrage leveren. Eén onderscheid dat gemaakt kan worden is dat tussen transgenerationele armoede (of generatiearmoede) en intragenerationele armoede (Vanhee, Corveleyn, & Demeyer, 2003). Mensen in generatiearmoede zijn voortdurend geconfronteerd met armoede als een onontkoombaar netwerk van tekort en sociale uitsluitingen op meerdere gebieden van het individuele en collectieve bestaan (Vranken et al., 2000), en bovendien is dit niet het gevolg van specifieke levensomstandigheden of levensgebeurtenissen, maar gaat het om een langdurige en voortdurende leef- en ontwikkelingscontext, die gekenmerkt is door materieeleconomisch, sociaal, psychologisch en cultureel tekort. Onderzoek bevestigt steeds opnieuw dat deze vorm van chronische armoede de grootste bedreiging betekent voor de ontwikkeling van kinderen en jongeren. Deze problematiek vergt dus de volgehouden aandacht vanwege beleidsmakers op alle niveaus. In antwoord op de vraag wat armoede betékent voor de levensloop van generatiearme mensen, staat één existentiële ervaring op de voorgrond: niet iemand mogen zijn, er als individu niet toe doen, niets betekenen - van jongs af aan en steeds opnieuw hierin 138

3 bevestigd worden. Ons onderzoek leert dat armoede zo op indringende manier de levensgeschiedenis kleurt; het ouderschap staat vaak in het teken van zin- en betekenisgeving aan die lotgeschiedenis. Een kernaspect van ervaren armoede is dat van sociale overbodigheid, en van niet te verhelpen lijden, en precies deze ervaringen vallen buiten de traditionele academische armoededefinities (Baart, 2003, pp ). Een poging om deze betekenis van armoede op zijnsniveau te expliciteren, kan gevonden worden in de theorie van de presentie (Baart, 2001), waarin tegelijk erkenning gegeven wordt aan de cruciale rol van presentiebeoefenaren. Ouders en sleutelinformanten in ons onderzoeksproject benadrukken dat het noodzakelijk is om deze dimensie telkens mee in beschouwing te nemen, als men iets wil begrijpen van de situatie van generatiearmen. Besef van het in die zin getekend zijn, maakt een verschil in de relatie tussen armen en niet-armen, zowel in de professionele context als in de context van vrijwilligerswerk. Dit is zeker zo wanneer het gaat om het correct inschatten van de rol en de betekenis van het ouderschap. De term armoede schiet zodoende tekort om de leefwereld van de onderzoeksdeelnemers te beschrijven, het gaat hier niet alleen over materieeleconomische deprivatie. Er kan gesteld worden dat generatiearmoede in hoge mate ook een relationele aangelegenheid is: de ervaren tegenspoed situeert zich ook in kwetsuren opgedaan in contact met de samenleving, én in contact met de directe ontwikkelings- en leefomgeving. Kwetsende confrontaties met vooroordelen, stigmatisering en uitsluiting in de relatie met maatschappelijke voorzieningen en dienstverleners zijn legio. Ook het domein van het ouderschap ontkomt hier niet aan. Het al dan niet succesvol kunnen realiseren van de opvoeding is een centraal element in de manier waarop generatiearme ouders zich door de maatschappij getaxeerd weten. Opvallend toch: het spreken over het opvoedingsproces wordt voortdurend doorkruist door verwijzingen naar ervaring met hulpverlening en toezicht houdende instanties. Daarnaast, in de reconstructiepogingen van de eigen levensgeschiedenis nemen herinneringen aan affectieve deprivatie een centrale plaats in. Diverse ervaringen van scheiding en verlies, gevoelens van verwaarlozing, van verraden en in de steek gelaten zijn, zijn grote kwetsuren. Deze gekwetstheid is een rode draad in de verhalen over de gehele ontwikkelingscontext de relatie met de ouders, het gezin of de vervangende gezinsmilieus waarin men opgroeide. Een specifieke en markerende 139

4 levensgebeurtenis bij generatiearmen is de (herhaalde) scheiding van hun ouder- en zorgfiguren, meestal in de context van uithuisplaatsing. Aan deze affectieve deprivatie wordt een onmiddellijke, grote invloed toegeschreven op de vorming van identiteit en zelfwaardering. Dit is bijvoorbeeld merkbaar in een blijvend gevoel van tekort en van geen thuis te hebben en in de ervaring dat men een innerlijke leidraad mist om een goede ouder te zijn. Herhaalde breuken in nabije relaties vormen een psychosociale kwetsbaarheidfactor. Het levenstraject dat erop volgt, wordt vaak gekenmerkt door een steeds verdergaande ontankering en door een verlies van opportuniteiten om, in relatie met anderen, een basis op te bouwen om veerkrachtig in het leven te staan (zie ook de biografische studie rond thuisloosheid door Van Regenmortel, Demeyer, Vandenbempt, & Van Damme, 2006). Gevoelens van ontheemding vormen de motor voor alle latere, intense pogingen om de affectieve leemte ongedaan te maken en eindelijk een betrouwbare plek te vinden om te mogen blijven. Plaatsing en de resulterende onbekendheid met een normale gezinssituatie leiden tot veel onzekerheid over de eigen ouderrol, terwijl deze rol tegelijk voor een belangrijk deel de volwassen identiteit bepaalt. Het is evenwel niet zo dat een specifieke levensgebeurtenis, zoals uithuisplaatsing, altijd een negatieve betekenis heeft voor de ontwikkeling van het individu. De relationele context voor, tijdens, en na het gebeuren moet mee in beschouwing genomen worden om de impact ervan te begrijpen. Zulk een gebeurtenis kan dan ook een positieve betekenis hebben, dat laten onze gegevens ook zien. Als de plaatsing bijvoorbeeld positief gekaderd en ge(her)formuleerd wordt, en indien het individu de kans krijgt om tijdens en na de plaatsing gebruik te maken van relationele ankerfiguren, kan het een constructieve levenservaring worden. Het is belangrijk om verder inzicht te krijgen in de manier waarop dit kan gebeuren. Een vraag voor verder onderzoek is bijvoorbeeld of de manier waarop uithuisplaatsing actueel vorm krijgt, minder ontwrichtend is voor de betrokken ouders en kinderen, en werkelijk een positieve kans inhoudt voor sociale mobiliteit en psychisch welzijn. 140

5 De transgenerationele overerving stoppen Een manier om de kwetsuren van de vroegere jaren te hanteren, is ze aan te wenden als een uitdaging tot weerbaarheid: de restauratieve invulling van ouderschap en opvoeding is een belangrijke manier om het verleden een betekenis te geven. De kinderen zijn het allerbelangrijkste dat men heeft, en men is bereid ze alle warmte en liefde te geven. Dé centrale bekommernis van generatiearme ouders is hoe zij het beeld van zichzelf kunnen vrijwaren als diegenen die er alles voor doen om hun kinderen een beter leven te bieden, en dit in een context die vaak weinig verschilt van diegene waarin zij zelf zijn opgegroeid. Om aan dit verlangen en aan de verwachtingen van de maatschappij te voldoen, moeten kansarme ouders over competenties beschikken waarvan ze niet zeker zijn of ze deze op de goede manier gebruiken, en of ze deze überhaupt wel ontwikkeld hebben. Generatiearme ouders ervaren dat hun verleden ook een belangrijke functie toebedeeld krijgt in het contact met hulpverlening. Ze verzetten zich echter tegen een bepaalde manier waarop de georganiseerde hulpverlening deze geschiedenis duidt. Wanneer een moeilijk verleden hoofdzakelijk vanuit een risicoperspectief wordt begrepen en hulpverlenende interventies legitimeert, voelen generatiearme ouders zich als het ware onteigend en voortdurend bedreigd. De betekenis die het verleden voor hen heeft - van vroege kwetsuur, maar ook van motief om een andere toekomst te creëren - wordt dan aan de kant geschoven ten voordele van de professionele perceptie, die hen a priori met dit verleden identificeert en hen er in opsluit. De zo ontstane negatieve beeldvorming omtrent hun ouderschap wordt ervaren als een voortdurende opdracht om te weerleggen dat zij, als generatiearmen, niet anders kùnnen dan een negatieve erfenis door te geven aan hun kinderen. In reactie hierop wordt het verleden dan soms ontkend als belangrijke invloed op hun ouderschap. Indien echter een betrouwbare gesprekscontext wordt gecreëerd, ontstaat er meer ruimte om ook ambivalente belevingen ter sprake te brengen, en wordt het verleden ook aangeduid als een mogelijke hinderpaal voor het kunnen realiseren van zijn ouderlijke verlangens. Mede door een verruimend veerkrachtperspectief, worden zowel professionelen als mensen in armoede uitgedaagd om aan de vroegere ontwikkelingsgeschiedenis zijn gepaste rol te geven, en om een risicodiscours aan te 141

6 vullen met een denken in termen van weerbaarheid, bescherming, partnerschap en empowerment. De strijd die voortdurend met ervaren maatschappelijke inmenging en controle omtrent het opvoedingsgebeuren wordt geleverd, en het ouderschap als de markering van een keerpunt in de levensgeschiedenis, zijn dominante betekenislijnen in ons verzameld materiaal. Het is duidelijk dat het ouderschap met diepe affectieve en motivationele betekenissen verbonden is. De emotionele lading die woorden als opvoeding, plaatsing, of gezin evoceren, draagt bij tot beter begrip van bepaalde denk- en handelswijzen van ouders. Bijvoorbeeld is de diepgewortelde schrik voor uithuisplaatsing een element dat het wantrouwen ten opzichte van medewerkers van Kind en Gezin inzichtelijker maakt. Uit het onderzoeksmateriaal lichten zo alvast twee betekenissen op van veerkracht of sterkten. Één betekenis van sterkte is de weg die ouders afleggen om eigen negatieve opvoedingservaringen niét met hun kinderen te herhalen. Een andere betekenis is de strijdbaarheid die ze nodig achten in contact met een wantrouwende samenleving (waaronder hulpverlening) om erkend te worden als ouder met deze intentie, en om hierbij hulp en nabijheid te krijgen. Het gevecht dat hier gevoerd wordt, is een proces dat veel energie opslorpt. Ten allen prijze zorgen dat de kinderen niét geplaatst worden, wordt soms als een bewijs van een geslaagde strijd gezien. Het maatschappelijk opgelegde of zelf gekozen ideaal om een betere ouder te zijn dan de ouderfiguur die men zich herinnert, wordt bij wijlen echter een strenge norm. Gezien de moeilijk te bedwingen overmacht van de gehele armoedecontext, kan de ouder moeilijk aan deze eis beantwoorden, en bestaat de kans dat hij zich opnieuw weet falen. Dit kan bijdragen tot gevoelens van persoonlijke incompetentie, schuld en schaamte. Ouderschap en armoede De veerkrachtliteratuur bevestigt dat de kwaliteit van de nabije ontwikkelingsomgeving, waaronder de (vroege) relatie tussen kind en ouderfiguur, een beschermende invloed heeft op de ontwikkeling van individuen in een context van chronische stress en armoede van tekort en risico in het algemeen. Ondanks een 142

7 besef van ouderlijke verantwoordelijkheid (Van der Pas, 2003), vormt precies het creëren van een dergelijke adaptieve omgeving een moeilijke opgave voor generatiearme ouders. De verwachtingen zijn extra hoog gespannen, en de hulpbronnen (resources) zijn beperkt. Het realiseren van gewone opvoedingstaken is dan geen evidentie. Er is in het algemeen een evolutie in het denken over ondersteuning aan ouders bij de opvoeding. Vragen hebben bij de opvoeding wordt niet begrepen als blijk van incompetentie, maar wordt geherformuleerd als blijk van de ouderlijke intentie om de opvoeding zo goed mogelijk uit te voeren. Opvoeding wordt actueel meer beschouwd als een gebeuren dat an sich onzekerheid bij de ouder(s) teweegbrengt, en dat dermate veel inspanning, kunde en toewijding vergt, dat ondersteuning beschouwd wordt als een aanbod waar ouders recht op hebben (Colpin & Vandemeulebroecke, 2002; Bouverne-De Bie, 2002). Ook de opvoedingsvragen van generatiearme ouders worden beschouwd als universele vragen, en dus niet eigen aan een bepaalde of afwijkende groep (zie Nys, Wouters, & Vandemeulebroucke, 2002). Hoewel deze visie maatschappelijk een belangrijk deculpabiliserend effect heeft, dient opvoedingsondersteuning hier toch met specifieke aspecten rekening te houden. De veranderende visie op opvoedingsondersteuning als recht van de ouder, lijkt vooreerst (nog) niet overeen te komen met de ervaring van gezinnen in armoede. Ondersteuning en hulpverlening vinden moeilijk aansluiting bij gezinnen in armoede: zij zijn niet bekend met het bestaande aanbod, de hulp komt te laat of is niet afgestemd op de ups en downs die gezinnen in armoede meemaken, of de beschikbare hulp is te weinig een antwoord dat in overleg en op maat van de nood ontworpen wordt. De relationele context waarin de hulp plaatsvindt, wordt eerder gepercipieerd als wantrouwend ten opzichte van hun ouderlijke competentie. Het onderkennen van de ouderlijke intentie om het zo goed mogelijk te doen lijkt veel minder een evidentie. Nochtans is het gezinsproject en de wil om een intergenerationele buffer te zijn een belangrijk element in het betekenis- en waardesysteem dat de gezinsveerkracht schraagt (Walsh, 1998). Verder, de concrete vragen omtrent opvoeding en ouderschap mogen dan wel vragen zijn die door alle ouders gedeeld worden, ongeacht hun sociale positie, maar de opvoedingsonzekerheid kent bij mensen in generatiearmoede een specifieke kwaliteit. Daarom is besef van de intergenerationeel restauratieve betekenis die het ouderschap 143

8 draagt, en van de kernbetekenis van armoede er niet toe doen, niemand zijn - een noodzakelijke voorwaarde om een helpende relatie aan te gaan. De onderzoeksdeelnemers vragen bovendien dat besef zou groeien van de zwaarte van hun concrete leefsituatie. Armoede heeft een ingrijpende invloed op de voorwaarden waaronder een gezin de zorg voor al zijn leden kan opnemen, voor de kinderen in het bijzonder. Voor de praktijk van elke dag wil dit zeggen dat zij moeten omgaan met de nefaste gevolgen van onder andere te krappe en ongezonde huisvesting in een verpauperde buurt, van afgesloten nutsvoorzieningen, van werkloosheid of wisselende niet-gewaardeerde jobs - de vorm die armoede aanneemt in een westers land. Vanuit psychologisch perspectief betekent een dergelijk kluwen van levensomstandigheden een situatie van chronische stress. Vaardigheden en inspanningen die de zelfwaardering en het gevoel van self-efficacy kunnen versterken, worden in dergelijke omstandigheden steeds weer ondermijnd. Tegelijk is authentieke, werkelijke en nabije ondersteuning door anderen vaak afwezig. Een sociaal netwerk ontbreekt of, vaker, het is niet toereikend om ademruimte, emotionele en praktische steun te bieden bij de opvoeding. Bovendien is het gebruiken van aangeboden formele steun niet altijd vanzelf de meest zinvolle copingstrategie, onder andere omdat ze vaak niet echt als steun kan gepercipieerd worden, maar bijvoorbeeld veeleer als een betuttelende controle, of als een ambtelijke bemoeienis. Daardoor ontbreekt echter een dialoog met hulpverleners en andere geëngageerde anderen, waarin ook ervaringen van goede ouder zijn geïdentificeerd en geïntegreerd kunnen worden, wat zeer helpend zou zijn om te groeien in de ouderrol (Van der Pas, 2003). Verschillende factoren zorgen er dus voor dat gezinnen niet de ruimte hebben om hun capaciteiten effectief te kunnen gebruiken of te kunnen ontplooien. De ontwikkeling van opvoedingsvaardigheden, en het kunnen aangaan van een dragende en zorgende relatie met het kind worden als problematisch ervaren, omdat men de eigen geschiedenis niet als een toereikend richtsnoer ervaart voor het eigen ouderschap. De onderzoeksdeelnemers spraken hier bijvoorbeeld over een gebrek aan kennis en aan voorbeelden van goede opvoedingspraktijken. Hierdoor is er twijfel over het eigen handelen. Zij schrijven dit toe aan hun opvoedingsgeschiedenis, waarbij ze niet in een gezin maar in een institutionele context zijn opgegroeid, of waarbij ze vooral met negatieve beoudering te maken hadden. Dit betekent echter niet dat hét antwoord op 144

9 deze nood te vinden is in een vorm van opvoedingsondersteuning, die vooral bestaat uit het aanbieden van algemene informatie of van een geheel van praktijkregels, die cognitief kunnen aangeleerd worden. Innerlijke beelden van de ouder-kind relatie Tijdens het spreken over de relatie met hun kinderen verwezen generatiearme onderzoeksdeelnemers met name veelvuldig naar emotioneel beladen herinneringen, die het hen moeilijk maken om als ouder een relatie met hun kind(eren) te hebben of op te bouwen zoals ze zich dat als doel gesteld hebben. Dit is onder meer zo indien ze niet kunnen steunen op een (verinnerlijkte) ervaring van hoe het is om als kind onvoorwaardelijk geliefd te worden. Herinneringen aan warme affectieve interacties staan veel minder op de voorgrond. Het is dan een moeilijke opgave om het juiste midden te vinden tussen bijvoorbeeld begrenzing en het uiten van affectie. Een innerlijke leidraad uit eigen levenservaring is afwezig. De stappen die kinderen in hun ontwikkeling zetten, hebben ze zelf vaak zonder adequate steun of in een institutionele opvoedingscontext moeten doormaken. Dit suggereert dat de mentale voorstelling die men van zijn relationele geschiedenis heeft, een hindernis kan zijn om in vrijheid de huidige relatie met zijn kind op te bouwen. Om de kinderen nabij te kunnen zijn in hun ontwikkeling, moeten ouders een manier vinden om met hun eigen pijn om te gaan zodat ze deze niet aan hun kinderen doorgeven. Bestaand onderzoek over de samenhang van deze innerlijke beelden met de actuele interactie met zijn kind, zoals dat gebeurt vanuit de gehechtheidstheorie, kan ongetwijfeld een bijdrage leveren in de context van generatiearmoede (zie bijv. het doctoraatsonderzoek van G. Geenen, 2007). Over ouders met een gepreoccupeerde gehechtheidsstijl bijvoorbeeld schrijft van Ijzendoorn (2001) dat zij nog zo sterk geïnvolveerd zijn in de eigen jeugdervaringen en in de boosheid die deze ervaringen oproepen, dat ze minder ongedwongen staan tegenover hun eigen kinderen die koste wat het kost een betere opvoeding dienen te krijgen. De geforceerde interacties kunnen leiden tot overbetrokkenheid op de verkeerde momenten en in reactie op de verkeerde signalen van het kind (p. 189). Het is waarschijnlijk dat de frase koste wat het kost een betere opvoeding voor veel ouders uit onze onderzoeksgroep geldt. 145

10 Behalve na te gaan hoe groot het risico op geforceerde interacties is, is het even belangrijk om te zoeken naar interventies die ouders helpen in het adequaat interageren met hun kind. Er kan hier bijvoorbeeld verwezen worden naar interventies die gericht zijn op het verhogen van de sensitiviteit van de ouderfiguur tegenover het jonge kind. Verondersteld wordt dat sensitiviteit een mediërende factor is in de overdracht van gehechtheid. Ook het innerlijke proces dat leidt tot de mentale representatie van vroege relationele ervaringen, speelt een rol in de ontwikkeling en overdracht van veilige gehechtheid en veerkracht. De levendige, en vaak voortdurend kwetsende aanwezigheid van het verleden in het heden maakt een therapeutisch aanbod voor generatiearme mensen aangewezen. Bijvoorbeeld de opeenvolging van zorgfiguren en leefmilieus, vaak binnen de context van onpersoonlijke geïnstitutionaliseerde opvangtehuizen, wordt ervaren als een hindernis om een samenhangend levensverhaal op te bouwen. Er is de ervaring van veel leemten en veel vragen die niet beantwoord kunnen worden. Hoe moet men zich verhouden tot zijn ouders, en tot het kind dat men was? Wie is verantwoordelijk voor zijn levenslot? Deze groep moet de kans krijgen om, met steun van een deskundige hulpverlener, een levensverhaal te reconstrueren dat opbouwend is voor het zelfbeeld. Indien dit in de context van een veilige, respectvolle werkrelatie kan gebeuren, is dit bovendien een kans op het meemaken van een correctief relationele ervaring. Begeleiding op dit niveau is bovendien ook nodig om hen werkelijk voort te helpen in het uitbouwen van hun ouderrol. Ouders hebben recht op hulp om de verwarrende invloed van het verleden op hun ouderschap te hanteren, én om relationele hulpbronnen en manifestaties van veerkracht in hun ontwikkelingsgeschiedenis te onderkennen. Hiertoe moet met zorg een betrouwbare helpende context gecreëerd worden. Binnen een veilige en niet oordelende, ondersteunende relationele ruimte kan het kind in de ouder - deze innerlijke wereld van spoken, van boze en goede feeën - beluisterd, verkend en bewust gemaakt worden. De sector van de geestelijke gezondheidszorg heeft hier met andere woorden nog een opdracht te vervullen, door een toegankelijk aanbod uit te bouwen voor generatiearme ouders. Een psychotherapeutische hulpaanbod, met focus op de affectieve relatie tussen de generaties, is even noodzakelijk als een meer pedagogisch georiënteerde insteek (bijv. Reynolds, 2003). Een programma van opvoedingsondersteuning kan 146

11 verrijkt worden door er de inzichten in te integreren uit de gehechtheidstheoretische en psychodynamische onderzoeksliteratuur, die zich op deze relationele dynamiek concentreert en die geleid heeft tot het formuleren van best practices op dit gebied. Om de brug met de geestelijke gezondheidszorg organisatorisch mogelijk te maken, valt er te denken aan een samenwerking met, en inschakeling in plekken waar ouders reeds komen, zoals buurthuizen, inloopcentra en werkingen met mensen in armoede (bijv. Kerkhofs & Van Regenmortel, 2005; Urwin, 2003). Veerkracht vanuit ontwikkelingsperspectief Tijdens het uitvoeren van de onderzoeksprojecten werd ik geïntrigeerd door het veelvuldig gebruik van noties als risico, sterkten en veerkracht, in het spreken van zowel generatiearme ouders, van hulpverleners als van academici. Deze vaststelling leidde ertoe dat ik een verkenning deed van deze begrippen in de ontwikkelingspsychologische literatuur. Dit leverde een verruimd referentiekader op om het belang van de psychologische interesse voor armoede nog beter te situeren. Een centrale boodschap uit het veerkrachtonderzoek is dat er kan ingegrepen worden in een bedreigd ontwikkelingstraject, onder andere door het algemene risicogehalte van een leefsituatie terug te dringen, door positieve opportuniteiten te creëren, en door neerwaartse kettingreacties te stoppen. Het concept helpt om de focus te richten op wat individuen beschermt en versterkt, op wat een positief verschil maakt in een context van tegenspoed. De literatuur en ons eigen onderzoek geven bijvoorbeeld aan hoe belangrijke levensovergangen, zoals het ouderschap, kunnen aangegrepen worden als tweede kans. Het gezin en de ouder-kind relatie blijkt een cruciale nabije beschermende omgeving. Bescherming van jongeren tegen een omgeving, die schadelijk is voor de ontwikkeling of gekenmerkt is door tekort (zoals armoede, uitsluiting, stigmatisering, ongezonde relationele processen), is een proces dat bovendien betrokkenheid van verschillende actoren impliceert. De invloeden die mensen kunnen behoeden voor een negatieve ontwikkeling en die ruimte geven aan een adaptief traject, situeren zich zowel in de nabije relationele omgeving, als in de bredere sociale omgeving, als op het niveau van maatschappelijke en culturele voorzieningen. De resilience-literatuur 147

12 verruimt zo de aandacht van een exclusieve focus op de ouder-kind relatie naar transactionele processen tussen mensen en hun algemene sociale context. Er wordt aangenomen dat chronische armoede zo zwaar weegt op de ontwikkeling, precies omwille van de verstrengeling van stressoren in deze verschillende contexten. Hoewel opvoeding en de ouder-kind relatie een eerste sterke basis en een belangrijke bescherming bieden, houdt de verantwoordelijkheid van de maatschappelijke omgeving niet op bij het begeleiden of controleren van ouders. Of: de relatie die ouders kunnen bieden, staat niet los van wat in andere ontwikkelingsomgevingen gebeurt, en van de mate waarin de ouder-kind relatie van daaruit bescherming en voeding krijgt. Hierbij aansluitend, hebben sommige auteurs een grote continuïteit vastgesteld in de aanwezigheid van contextuele stressoren bij kansarme jongeren. Dit betekent ook dat individuele interventies, gericht op bijvoorbeeld het versterken van copingcapaciteiten, weinig zullen uithalen als niet ook de hele context (gezin, leefbuurt, schoolse resources, sociaal netwerk, ) versterkt wordt. Om de ontwikkeling van jongeren in een negatieve context te beschermen, is het belangrijk dat positieve ervaringsmogelijkheden maximaal toegankelijk zijn of ontwikkeld worden. De onderzoeksdeelnemers houden een pleidooi in dezelfde zin door te stellen dat interventies zich moeten richten op het welzijn van het hele gezin, dat wil zeggen ouders én kinderen. Bijvoorbeeld: wie zal de ouder ondersteunen in het verwerkingsproces van de plaatsing van een kind? Of: wie begeleidt er de kinderen als een moeder een psychiatrische opname kent? Hoe wordt dan omgegaan met haar identiteit van moeder? Ook moet er rekening worden gehouden met de transactionele invloed die tussenkomsten (of gebrek daaraan) op één levensdomein hebben op een ander. Hoe moet het bijvoorbeeld als je als ouder zonder sociaal vangnet ziek wordt, en niet voortdurend voor je gezin kan zorgen? Wie zal de ouders helpen als kinderen van school gestuurd worden? Generatiearme ouders weten zich vaak onmachtig om invloed uit te oefenen op de andere ontwikkelingsdomeinen van hun kinderen. Interventie, gericht op generatiearme gezinnen, impliceert dat men de toegang tot bestaande beschermende ontwikkelingscontexten - zoals onderwijs, kinderopvang, positieve contacten met leeftijdgenoten of volwassenen, jeugdwerking, en cultuur - moet faciliteren, of dat dergelijke contexten eventueel op maat ontwikkeld moeten worden. Mogelijk is de 148

13 brug die tussen gezinnen gemaakt wordt, via vormen van gezinsondersteunende pleegzorg of steungezinnen een manier om positieve kansen beschikbaar te stellen. Dit komt sterk naar voor uit onze studie van gezinsondersteunende pleegzorg en steungezinnen. Verder onderzoek is hier weliswaar nodig. Zorg voor en door relationele hulpbronnen Op het niveau van de gemeenschap, suggereert ons onderzoek dat de organisatie van relationele hulpbronnen en van sociale steun een manier is om het cascade -effect van armoede op het individu te bufferen. Een potentieel beschermend gebeuren voor jongeren is het kunnen beschikken over een positieve relatie met een volwassene (leerkracht, opvangouder, hulpverlener, buur,...), die als mentor, steunfiguur of vertrouwenspersoon voor de jongere fungeert. Het belang van dergelijke relatie geldt a fortiori vanuit de vaststelling van het isolement waarin veel gezinnen in armoede verkeren. Uit decennia van empirisch verklarend veerkrachtonderzoek is alvast gebleken dat veerkrachtige kinderen kunnen profiteren van een positieve relatie met minstens één volwassene. Ze lijken ook vaardig in het aantrekken van de aandacht van de steunende volwassenen. Een andere cluster beschermende ervaringen is de mogelijkheid om zichzelf als competent en succesvol te ervaren in het beheersen van zijn omgeving, in het uitoefenen van vaardigheden. Ook de ervaring van tel te zijn, en de kans om succes te ervaren in een of andere vaardigheid, zijn overigens ervaringen die een ondersteunende relatie vereisen. Het contact dat kinderen opbouwen met opvangouders of andere steunfiguren (Vanhee et al., 2003, 2004) kan op die manier fungeren, en dient daarom ondersteund te worden als belangrijke vorm van preventie en interventie. De literatuur gaat meestal voorbij aan de manier waarop ouders zelf deze relatie tussen hun kind en een steunfiguur ervaren. In ons onderzoek bleek dat de betekenis ervan ook voor de ouders positief kan zijn, onder vervulling van een aantal voorwaarden die we aldaar beschreven (Vanhee et al., 2003, 2004). Erkend blijven worden als ouder blijkt cruciaal, evenals respect krijgen voor zijn leefwijze. Het contact tussen gezin en opvang- of steungezin kan bovendien evolueren naar een belangrijke nieuwe relationele bron van steun. Een belangrijke component hiervan is het gevoel erbij te horen, van tel te zijn. Eindelijk familie hebben omschrijft ook de 149

14 betekenis van deelname aan grassroots basiswerkingen met ouders in armoede, een andere opportuniteit waar zowel ouders als kinderen een (nieuw) beschermend sociaal netwerk kunnen opbouwen. Kunnen profiteren van steun in een - eventueel nieuw gecreëerd - netwerk, maakt een verschil uit voor de ervaring van de ouderrol en voor het concreet vormgeven van deze rol. Steunende relaties voorzien de ouder van een adempauze die gewonnen wordt op chronische stress, van een reflectiemoment op afstand, en van de zo ontbeerde erkenning als goed genoeg ouder. Binnen deze relationele ruimte kan een nieuw model van ouderschap ontstaan, met erkenning van de ouder als ouder, binnen zijn specifieke leefcontext, en gebaseerd op het respect voor de ouder als persoon. Betekenissen en ervaringen rond relaties - specifiek de relatie met de eigen kinderen kunnen erkend, geaccepteerd en verkend worden, en van daaruit kunnen eventueel andere betekenissen en relatiewijzen groeien. Het effect van de direct beschikbare steun in een groep, of in steun-van-gezin-totgezin, kan uitdijen naar een veranderde perceptie van de eigen identiteit als ouder, als partner in een zorgende relatie met zijn kind, en als burger die recht heeft op ondersteuning. Ervaringskennis wordt gevaloriseerd, mensen in armoede worden bewust gemaakt van hun maatschappelijke positie en rechten. Gaandeweg kan duidelijk worden dat sensibiliserende interacties mogelijk zijn tussen mensen met verschillende sociale positionering. Er zijn hier met ander woorden mogelijkheden om op individueel niveau, op niveau van de groep en de gemeenschap, en op niveau van de samenleving bij te dragen tot processen van empowerment. Zo n proces is maar mogelijk onder de voorwaarde van een veilig relationeel kader. De veiligheid van een groepswerking of een informele steunrelatie, is overigens niet alleen een voorwaarde om rond ouderschap te kunnen werken. Ze is op zichzelf een helende ervaring. Als steunend ervaren relaties komen in de eerste plaats tegemoet aan de nood aan een gastvrije plek, het besef ergens bij te horen. Vanzelf dringt zich de vraag op hoe deze praktijken gestalte geven aan presentie (Baart, 2001), en welke parallellen er zijn met helende processen in counseling en therapie. Om systematischer de helende waarde ervan te onderzoeken en uit te bouwen, zou positieve ervaring met deze - eerder organisch ontstane praktijken kunnen geïntegreerd worden met inzichten uit de psychotherapeutische literatuur. 150

15 Bijvoorbeeld kan men zich afvragen hoe de werkrelatie met een vertrouwensfiguur, met een informele begeleider kan fungeren als veilige basis, van waaruit ouders kunnen experimenteren met nieuwe omgangsvormen met zichzelf en met het kind. Hulpverlening en armoede: zoeken naar het goede midden Over hulpverlening aan gezinnen in armoede kunnen we, samenvattend, vanuit onze onderzoekservaring bevestigen dat de inspanningen om armoedegerelateerde problemen aan te pakken globaal en gecoördineerd moeten zijn. Hulpverlening aan gezinnen in armoede moet tegemoetkomen aan zowel materiële en sociale als aan relationele en psychologische noden. Ouders willen niet telkens opnieuw aan verschillende personen en diensten hun verhaal moeten vertellen. Samenwerking tussen alle betrokken diensten, hulpverleners en helpers is onontbeerlijk. Hulpverlening aan mensen in armoede moet gemakkelijk toegankelijk zijn en outreachend werken. Hulp moet zich dicht bij de betrokkenen afspelen, niet alleen ruimtelijk, maar ook psychologisch: nauw aansluitend bij de beleving van hun situatie, bij hun noden en zorgen, en bij hun mogelijkheden om in de helpende relatie en in hun eigen leven te investeren. Er is vooral nood aan continue ondersteuning op lange termijn, wisselend in intensiteit. Vroegtijdige interventie, van voor de geboorte van kinderen in armoede is noodzakelijk, maar niet voldoende voor later adaptief functioneren en psychologisch welzijn. Wat in de armoedeliteratuur minder belicht wordt, is dat hulp en ondersteuning zich steeds realiseren door middel van een werkrelatie, en dat deze relatie op zich mogelijkheden biedt om helpend aanwezig te zijn bij de veelvuldige kwetsuren van mensen in armoede. Binnen de psychologische hulpverlening is het belang en de waarde van de werkalliantie nochtans goed erkend en beschreven. Aspecten van onzekerheid, ambivalentie en moeilijke beslissingen die omtrent de veiligheid van kinderen worden genomen, kunnen niet alleen door regelgeving en organisatorische ingrepen opgelost worden. Opbouw van een werkrelatie met ouders, transparante dialoog tussen hulpverleners onderling, analyse van de hulpvraag, besef 151

16 van de innerlijke dynamiek die het werken met ouders in extreem moeilijke omstandigheden meebrengt, vormen een eerste belangrijke instrument. Ouders zelf hechten enorm veel belang aan dit interpersoonlijke aspect van hulpverlening. Een belangrijk werkzame component ervan is dat mensen in armoede zich mettertijd echt gerespecteerd kunnen gaan voelen als ouder, en als uniek individu. Tenslotte: van wie werkt met gezinnen in armoede wordt veel gevraagd. Dit werk lijkt een kwestie van telkens opnieuw het goede midden, de juiste balans te vinden (Halpern, 2000) : evenwicht tussen zorg voor de ouders en zorg voor de kinderen; tussen zorg voor de innerlijke wereld en voor externe opgaven en stressoren; tussen gerichtheid op problematisch functioneren en aansluiten bij wat zich dagelijks aan opportuniteiten aandient; tussen hulp en steun organiseren en organisch laten ontstaan; tussen werken aan verandering en laten zijn. Het is belangrijk dat professionelen handvaten vinden in theoretische kaders over opvoeding, ontwikkeling en ouderschap, en tegelijk het onvoorspelbare, creatieve en chaotische kunnen dragen. Het lijkt vaak te gaan om de ongemakkelijke (Baart, 2003) verhouding tussen presentie en interventie. Een speciale opgave is het vinden van een adequate positie tegenover de acceptatie van onmacht en werken aan verandering, tegenover de erkenning van kwetsbaarheid én van weerbaarheid. Kunnen accepteren van onmacht staat niet per se in tegenstelling tot een empowerende hulpverlening (bijv. Yates et al., 2003). De extreem moeilijke omstandigheden van langdurige (generatie)armoede en sociale uitsluiting zouden de inspanning van elke ouder ondermijnen (zie bijv. Halpern, 2000; O Leary, 1998; Wahler, 2002). Veerkracht of weerbaarheid moet zo begrepen worden tegen de achtergrond van grote kwetsbaarheid. Deze vaststelling doet niets af van de inspanningen die ouders dagelijks leveren om te zorgen dat hun kinderen het beter zullen hebben. Het is noodzakelijk dat er erkenning is voor de ernst van de leefsituatie, en dat de inzet, die in deze extreem moeilijke context wordt geleverd, benoemd wordt als een sterkte op zich. Ouders zullen pas openstaan voor een helpend aanbod als er een valorisering is van hun inzet tegen deze overweldigende achtergrond (bijv. Luthar, 1999). Spreken over onmacht is mogelijk, indien er ook erkenning is van de eigen competenties en 152

17 waarden. Het is aan de samenleving om te helpen dragen wat moeilijk be-grijpbaar is en niet geheeld kan worden. Tenslotte Het is mijn hoop dat dit werk een stimulans kan betekenen voor verdere psychologische onderzoeksinteresse. Een centrale onderzoeksvraag dient hierbij te zijn hoe ouders en jongeren geholpen worden bij het stoppen van een transgenerationele armoede-erfenis. In het algemeen is longitudinaal onderzoek vereist om nog beter zicht te krijgen op de werking van specifieke beschermende psychologische processen. We noemden reeds het belang van onderzoek naar de overdracht van gehechtheid en mentaliseren. Vergeving zou een ander bruikbaar, sensitiserend psychologisch concept kunnen zijn om na te gaan hoe volwassenen omgaan met maatschappelijk en intergenerationeel onrecht dat zij in hun leven ervaren. Verder hebben wij in deze studie weinig aandacht besteed aan de betekenisgeving door kinderen en jongeren. Meer onderzoek is nodig om inzicht te krijgen in de copingwijzen die kinderen in armoede hanteren. Hoe gaan zij bijvoorbeeld om met de gevolgen van materieel tekort en van een etikettering als kind uit kansarm gezin? Hoe ervaren zij sociale uitsluiting? Een ander aandachtspunt is de psychosociale opvolging over langere termijn van jongeren die geplaatst of begeleid worden binnen de nieuwe integrale jeugdhulp. Wat zeker aangewezen is, is het verwerven van meer begrip in de positie van generatiearme (groot)vaders en in hun specifieke noden. Tenslotte en vooral, het is mijn oprechte wens dat dit onderzoek bijdraagt tot volwaardige erkenning van de belangrijke inzet die ouders, basiswerkingen met mensen in armoede, talloze vrijwilligers, hulpverleners, presentiebeoefenaars, en betrokken burgers dagelijks leveren om de situatie van mensen in armoede aan te klagen, te verbeteren, en om hen niet alleen te laten. 153

18 154