Bijen in Moerenburg Inventarisatie van drachtplanten en bijensoorten in Moerenburg

Transcriptie

1 Bijen in Moerenburg Inventarisatie van drachtplanten en bijensoorten in Moerenburg Jens Bokelaar Luuk Drukoningen 27 juni 2015 Bijen in moerenburg 5

2 Bijen in moerenburg 6

3 Projectbegeleider: Opdrachtgever: Auteurs: Karin van Dueren den Hollander Gert Brunink Jens Bokelaar Luuk Drykoningen Omslagfoto: Jens Bokelaar (2015) HAS Hogeschool, s-hertogenbosch 27 juni 2015 Bijen in moerenburg 7

4 Voorwoord Voor u ligt het onderzoeksrapport Inventarisatie bijen Moerenburg, waarin er een inventarisatie is uitgevoerd wat betreft de wilde bijen en drachtplanten in Moerenburg, Tilburg. Dit onderzoek is uitgevoerd door Toegepaste Biologie studenten van de HAS Hogeschool te s-hertogenbosch. Dit in opdracht van Gert Brunink. Wij willen onze projectbegeleider Karin van Dueren den Hollander in het bijzonder bedanken voor haar uitstekende begeleiding en ondersteuning gedurende dit project. Daarnaast willen wij als eerst de KNNV Tilburg bedanken voor het uitlenen van het verslag van de 777 soortendag. Daarnaast willen wij de KNNV bedanken daar wij dankzij hen gebruik konden maken van de faciliteiten van het Brabants natuurmuseum waaronder ook toegang tot de collectie van het Brabants natuurmuseum. Als laatste willen we ook Gert Brunink voor de tijd en moeite die in ons project heeft gestoken. Bijen in moerenburg 8

5 Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding Materiaal en Methode Gebiedsbeschrijving Inventarisatie drachtplanten Inventarisatie Bijen Data-analyse Resultaten Gebied Aangetroffen bijen Aangetroffen planten Aangetroffen bijen op drachtplanten Gebied Aangetroffen bijen Aangetroffen planten Aangetroffen bijen op drachtplanten Gebied Aangetroffen bijen Aangetroffen planten Aangetroffen bijen op drachtplanten Gebied Aangetroffen bijen Aangetroffen planten Aangetroffen bijen op drachtplanten Discussie Conclusie Aanbevelingen Bronnen Bijen in moerenburg 9

6 Bijen in moerenburg 10

7 Samenvatting Vanwege de achteruitgang van de bijenstand in Nederland (Peeters, Raemakers, & Smit, 1999) is er een inventarisatie gedaan van de wilde bijen en drachtplanten in het natuurgebied Moerenburg. Een belangrijke reden voor de daling van de bijenpopulatie is de afname van de drachtplanten die de bijen van voedsel voorzien (Scheper, 2014). De inventarisatie is gedaan in opdracht van bioloog Gert Brunink. Aan de hand van het uitgevoerd onderzoek is vast te stellen welke gebieden momenteel al belangrijke voedselplanten bevatten en in welke maanden. Daarnaast geeft het onderzoek inzicht in de biodiversiteit van de bijen in Moerenburg, welke mogelijkheden er zijn om de biodiversiteit te verhogen en hoe het gebied beter voor bijen ingericht kan worden. Het onderzoeksgebied is onderverdeeld in 4 gebieden. In ieder gebied is een kwadrant uitgezet van 25 m². Alle drachtplanten en wilde bijen zijn in het onderzoeksgebied gedetermineerd. De aantallen van de drachtplanten in het kwadrant zijn ook genoteerd. De bijen zijn gevangen op plaatsen waar veel drachtplanten aanwezig waren. Van de bijen zijn ook de drachtplanten waarop ze gevonden zijn genoteerd. Er zijn in het totaal 38 soorten drachtplanten en 22 soorten wilde bijen aangetroffen in het onderzoeksgebied in Moerenburg. In maart zijn veel bijen gevonden op de Boswilg in gebied 1. Ook is hier een Zwart-rossezandbij populatie aangetroffen. Van begin tot midden april zijn veel bijen op de Gewone smeerwortel en Hondsdraf in gebied 4 gevonden. Eind april en begin juni zijn veel bijen op de Gewone braam gevonden. In de kwadranten in gebied 1, 3 en 4 is vooral Kruipende boterbloem en Hondsdraf gevonden. In het kwadrant in gebied 3 is ook veel Witte klaver aangetroffen. In gebied 2 in de kwadranten is vooral Bernagie en Vergeet-me-nietje aangetroffen. In Moerenburg zijn drie voor Nederland zeldzame bijen gevonden. Dit zijn de Gehoornde metselbij, de Ranonkelbij en de Wafelbloedbij. Geconcludeerd kan worden dat de wilde bijen populatie niet veel afwijkt van onderzoeken in vergelijkbare gebieden. De soorten drachtplanten komen in alle gebieden grotendeels overeen met uitzondering van de ingezaaide perken. Daarnaast werden tijdens het onderzoek minder dan 15 plantensoorten gezien die de wilde bijen in Moerenburg werkelijk als drachtplant gebruikten. Geconcludeerd kan worden dat er sprake is van een beperkte diversiteit van drachtplanten in Moerenburg. Op basis van de resultaten van het onderzoek zijn er aanbevelingen gedaan ten aanzien van het vergroten van de biodiversiteit van de drachtplanten, het aanvullen van drachtplanten in de voedselarme maanden en de nestmogelijkheden van de wilde bijen. Longitudinaal onderzoek is relevant om uitspraken te kunnen doen over veranderingen in de bijenpopulatie en de biodiversiteit in Moerenburg. Bijen in moerenburg 11

8 1. Inleiding Het gaat al een geruime tijd slecht met de bijen in Nederland (Peeters, Raemakers, & Smit, 1999). Vooral in agrarische gebieden is dit het geval. Zelfs in agrarische gebieden waar de boeren natuursubsidie ontvangen worden bijna geen wilde bijen meer aangetroffen (Kohler, Verhulst, Knop, Herzog, & Kleijn, 2007). De laatste jaren gingen de wilde bijen vooral achteruit omdat deze erg geleden hebben onder het gebruik van neonicotinoiden in pesticiden (Henry & et.al, 2012). De belangrijkste oorzaak van de afname van het aantal wilde bijen is echter de achteruitgang van de drachtplanten (Scheper, 2014). Het inventariseren van het aantal planten is erg belangrijk om iets te kunnen zeggen over het voortbestaan van de aanwezige bijenpopulaties, omdat er bij afwezigheid van de goede drachtplanten er niet genoeg voedsel is voor wilde bijen. Het is ook zeer van belang dat de gehele vliegperiode voedsel aanwezig is in de buurt van het nest (Kenniscentrum, 2015). Daarnaast is de informatie relevant om iets te kunnen zeggen over bijensoorten die zich mogelijk nog in het gebied kunnen vestigen. In eerder onderzoek is al gebleken dat de insectendiversiteit direct verband houdt met de diversiteit en talrijkheid van bloemen (Hoffman & et.al, 2007). Een groot deel van de Nederlandse bijen overwintert als imago (volwassen insect) alleen de zomersoorten overwinteren waarschijnlijk als prepop (Peeters, De Nederlandse bijen, 2012). Voor soorten bijen die vroeg in het voorjaar uitkomen is het belangrijk dat vroeg in het voorjaar al nectar aanwezig is als voedselbron. Dit heeft te maken met het feit dat vooral de volwassen dieren nectar drinken (Kenniscentrum, 2015). Bijen zijn belangrijke bestuivers voor planten. Indien er te weinig gespecialiseerde bestuivers aanwezig zijn in een gebied kan dit grote negatieve gevolgen hebben voor de plantenpopulatie. Een voorbeeld van een dergelijk gevolg is dat er bij afwezigheid van geschikte bestuivers een grote kans is op inteelt (Treuren & al., 1994), waarvoor kleine en geïsoleerde plantenpopulaties extra kwetsbaar zijn (Kwak & et.al., 1998), (Luijten & al., 2000). Wilde bijen hebben het niet alleen moeilijk vanwege bovengenoemde redenen maar op verschillende plaatsen wordt ook aangeduid dat bijen lijden onder de concurrentiedruk van honingbijen (Peeters, Raemakers, & Smit, 1999). Het is echter moeilijk te zeggen in hoeverre dit grote invloed heeft op de wilde bijenpopulatie omdat honingbijen hoofdzakelijk naar bloemen gaan voor de nectar (Breugel, 2014) en wilde bijen hoofdzakelijk voor het stuifmeel (Breugel, 2014). In het onderzoeksgebied stonden planten soorten die van oorsprong niet in Nederland voorkomen. Echter deze planten kunnen ook zeer belangrijk zijn voor de Nederlandse wilde bijen. Men weet namelijk uit onderzoek dat bijen af en toe ook planten als nectar en pollen als bron gebruiken die niet uit het oorspronkelijke leefgebied van de bij stammen (Williams & et.al., 2011). In opdracht van Gert Brunink zal er een inventarisatie plaatsvinden naar wilde bijen en hun drachtplanten in het natuurgebied Moerenburg. Aan de hand van het uitgevoerd onderzoek is vast te stellen welke gebieden momenteel al belangrijke voedselplanten bevatten en in welke maanden. Daarnaast geeft het onderzoek inzicht in de biodiversiteit van de bijen in Moerenburg, welke mogelijkheden er zijn om de biodiversiteit te verhogen en hoe het gebied beter voor bijen ingericht kan worden. Bij het onderzoek kan geen gebruik gemaakt worden van eerdere metingen in het gebied. Waardoor er na dit onderzoek geen conclusies getrokken kunnen worden over veranderingen in de bijenpopulatie en de biodiversiteit. Daarnaast is het niet mogelijk om een meting in een vast traject te doen omdat de drachtplanten gedurende de seizoenen variëren en daardoor ook de onderzoekslocatie (Loonstra, 2012). Bijen in moerenburg 12

9 2. Materiaal en Methode Gebiedsbeschrijving Moerenburg is een agrarisch gebied dat in het oosten van Tilburg ligt. Archeologisch gezien is Moerenburg zeer interessant omdat het al sinds de Steentijd bewoond is geweest. Tegenwoordig wordt Moerenburg vooral gebruikt als agrarisch gebied en als natuur- en recreatie gebied. Er loopt een natuurleerpad door Moerenburg en er worden regelmatig excursies verzorgd. Moerenburg is onderdeel van het Groene Woud. Dit is een project van de gemeenten Tilburg, Den Bosch en Eindhoven om een recreatief en groen gebied aan te leggen dat met elkaar verbonden is (Het Groene Woud, z.d.). In het gebied zijn door Brouwersgroen enkele zeldzame planten als Dubbelloof, Grote Pimpernel, Moerashertshooi en Pilvaren gevonden (Brouwersgroen, 2013). Het onderzoeksgebied ligt in het zuiden van Moerenburg en bestaat uit een nat weiland, nieuw aangelegde bloemenbermen op zand, een zand/kiezel pad en een rivier met plaatselijke zandafzetting. Hiernaast staat er ook één bijenhotel in het gebied. Door het gebied loopt een veelgebruikt fietspad dat over de brug gaat. De ingezaaide bloemenbermen zijn in de buurt van het fietspad aangelegd op een zandhoop op het asfalt van de brug. Inventarisatie drachtplanten Het onderzoeksgebied is opgedeeld in vier gebieden. In ieder deel is een kwadrant uitgezet van 25m², met uitzondering van de ingezaaide bloemperken, in het gebied liggen er naast elkaar 8 ingezaaide perkjes, hiervan waren de twee laagst gelegen perken gebruikt. Figuur 2.1 Onderzoeksgebied Moerenburg met aangegeven kwadranten en onderzoeksgebieden. Bijen in moerenburg 13

10 In ieder kwadrant zijn drachtplanten gedetermineerd en zijn de aantallen genoteerd. De planten zijn aan de hand van de boeken Heukels flora van Nederland (Meijden, 2005) gedetermineerd. Drachtplanten die niet in de kwadranten stonden maar wel in het onderzoeksgebied aanwezig waren zijn ook gedetermineerd, hiervan is opgeschreven in welk gebied ze gevonden zijn. De aantallen zijn hiervan echter niet genoteerd. Er is veldwerk gedaan op 23 maart, 13 april, 22 april, 5 mei en 10 mei. Veldwerk duurde van 10:00 uur in de ochtend tot ongeveer 16:00 in de middag. Inventarisatie Bijen De bijen werden door middel van een vlindernetje gevangen. Dit vlindernetje is ongeveer 180 cm lang zodat ook bijen die hoger in struiken zaten gevangen konden worden. Dit werd gedaan waar de meeste drachtplanten en dus de meeste bijen te vinden waren. De bijen werden dan in het veld gedetermineerd. Als dit in het veld niet lukte werd de bij gedood door middel van een potje met hierin nagellakremover (aceton). Hierdoor konden deze bijen nader in het lab bekeken worden. Ook is er aan de hand van foto s gedetermineerd. Ook werd er apart naar het insectenhotel gekeken. Om 10 uur werd een klamboe over het insectenhotel gedaan. Na ongeveer drie uur werden de, in het net aangetroffen, bijen gevangen en gedetermineerd. Het determineren gebeurde vooral aan de hand van het boekje Nieuwe insectengids (Chinery, 2012), daarnaast werd hoofdstuk 16 van het boek De Nederlandse bijen (Achterberg, 2012) gebruikt om te bepalen uit welke familie de te determineren bij afkomstig was. Data-analyse De aangetroffen drachtplanten worden in frequentietabellen genoteerd. Daarnaast worden de hoeveelheden drachtplanten genoteerd die in de kwadranten zijn aangetroffen. Er wordt per gebied in grafieken de hoeveelheiden drachtplanten over de periode waarin veldwerk is gedaan weergegeven. De bijen worden ook in een frequentietabel weergegeven met daarbij de drachtplant waarop hij is aangetroffen. Bijen in moerenburg 14

11 3. Resultaten Gebied 1 Aangetroffen bijen Gebied 1 is de enige plek waar zandbij soorten aangetroffen zijn. In de maanden april en mei zijn hier zeer weinig soorten aangetroffen. In juni wanneer de bramen en de Kale jonker in bloei staan zijn er in dit gebied weer veel bijen gevonden. In het veld zijn er veel bijensoorten te zien op de kale jonker en een enkele soort op de Kruipende boterbloem. In het bos deel zitten veel soorten op het grindpad, de Gewone bramen en de Kale jonker. Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Vindplaats Zwart-rossezandbij Andrena clarkella Boswilg en grindpad Noordwestelijke hoek van het gebied. Dwergzandbij complex Andrena minulata complex Boswilg Vroege zandbij Andrena preacox Boswilg Roodgatje Andrena haemorrhoa Boswilg Grijze zandbij Andrena vaga Boswilg Boomhommel Bombus hypnorum Gewone braam Steenhommel Bombus lapidarius Kruipende boterbloem Veldhommel Bombus lucorum Gewone braam, Kale jonker Akkerhommel Bombus pascuorum Boswilg, Hondsdraf, Gewone braam, Echte koekoeksbloem Weidehommel Bombus pratorum Hondsdraf, Gewone braam, Boswilg Vierkleurige koekoekshommel Bombus sylvestris Kale jonker Aardhommel Bombus terrestris Boswilg, Hondsdraf, Kruipende boterbloem, Gewone braam Halictus nog onbekende Kruipende boterbloem Hylaeus onbekend Gewone braam Lassioglossum onbekend Gewone braam Sphecodes onbekend Fig. 4.1 Bijensoorten met wetenschappelijke naam op alfabetisch volgorde aangetroffen in gebied 1 met de vindplaats. Bijen in moerenburg 15

12 Aangetroffen planten In het kwadrant in gebied 1 is vooral Kruipende boterbloem, Pinksterbloem en Hondsdraf aangetroffen. Buiten het kwadrant binnen het gebied stonden hiernaast ook nog; Scherpe Boterbloem, Echte Koekoeksbloem, Gewone smeerwortel, Fluitekruid, Meidoorn, Vlier, Witte Dovenetel, Witte Klaver, Fluitekruid, Kale Jonker en Gele Lis. Er zijn in het totaal 15 soorten drachtplanten aangetroffen. Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Maximum aantal Koolzaad Brassica napus 8 Pinksterbloem Cardamine pratensis 40 Hondsdraf Glechoma hederacea 10 Kruipende boterbloem Ranunculus repens 300 Grote muur Stellaria holostea 12 Fig. 4.2 Plantensoorten met wetenschappelijke naam op alfabetische volgorde uit het kwadrant in gebied 1 met maximum aantal aangetroffen individuen. Aangetroffen bijen op drachtplanten In gebied 1 bloeien van maart tot en met april Boswilgen die druk bezocht werden door bijen. Daarna zijn er vanaf eind april tot en met begin juni bijna geen bijen aangetroffen op een paar op Hondsdraf na. Vanaf mei gaan de Kruipende boterbloemen bloeien maar ook op deze planten zijn slechts enkele individuen gevonden. Pas wanneer de Gewone bramen en Kale jonkers gaan bloeien zijn er weer meer bijen in het gebied waargenomen. Fig. 4.3 Aanwezigheid van bloeiende drachtplanten en bijen in gebied 1 verdeeld over de tijd. Hoe hoger het rode deel hoe meer bijen op de bloeiende drachtplanten zijn gezien en hoe meer drachtplanten. Deze grafiek berust op waarnemingen. Bijen in moerenburg 16

13 Gebied 2 Aangetroffen bijen In gebied 2 zijn er maar een paar bijensoorten gevonden. Op het ingezaaide gedeelte zijn alleen honingbijen en hommels gevonden. In het voorjaar stonden net buiten gebied 2 over de houten brug een paar wilgen te bloeien waar nog enkele zandbijen en een wespbij gevonden zijn. Daarnaast zijn in het voorjaar hier nesten aangetroffen van de Zwart-rossezandbij. Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Vindplaats Zwart-rossezandbij Andrena clarkella Kolonie in het zand Roodgatje Andrena haemorrhoa Boswilg over de houten brug Grijze zandbij Andrena vaga Boswilg over de houten brug Akkerhommel Bombus pascuorum Bernagie Weidehommel Bombus pratorum Bernagie Aardhommel Bombus terrestris Bernagie Roodharige wespbij Nomada Boswilg over de houten brug Fig 4.4 Bijensoorten met wetenschappelijke naam op alfabetisch volgorde aangetroffen in gebied 2 met de vindplaats. Aangetroffen planten In het kwadrant in gebied 2 is vooral Bernagie, Madeliefjes en Vergeet-me-nietje aangetroffen. Buiten het kwadrant binnen het gebied stonden hiernaast ook nog; Avondkoekoeksbloem, Kale Jonker, Koolzaad, Echte valeriaan, Bieslook en Dagkoekoeksbloem. Er zijn in het totaal 17 soorten drachtplanten aangetroffen. Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Maximum aantal Look zonder look Allaria petiolata 1 Madeliefje Bellis Perennis 62 Bernagie Borago officinalis 70 Margriet Leucanthemum vulgare 2 Vergeet-me-nietje Myosotis 37 Klaproos Papaver 1 Vogelmuur Stellaria media 26 Paardenbloem Taraxacum officinale 12 Drie kleurig viooltje Viola tricolora 5 Exoten (onbekend) X 3 Fig. 4.5 Plantensoorten met wetenschappelijke naam op alfabetische volgorde uit het kwadrant in gebied 2 met maximum aantal aangetroffen individuen. Bijen in moerenburg 17

14 Aangetroffen bijen op drachtplanten In gebied 2 is de Bernagie de enige plant die vaker bezocht is door enkele bijen. Er nestelen in het voorjaar Zwart-rossezandbijen in dit gebied. Fig. 4.6 Aanwezigheid van bloeiende drachtplanten en bijen in gebied 2 verdeeld over de tijd. Hoe hoger het rode deel hoe meer bijen op de bloeiende drachtplanten zijn gezien en hoe meer drachtplanten. Deze grafiek berust op waarnemingen. Bijen in moerenburg 18

15 Gebied 3 Aangetroffen bijen In de overgang van het grasland naar het bos staan enkele Gewone bramen en Boswilgen, ook staat er Witte klaver in het gebied die wordt bezocht door de Akkerhommel. In het gebied zelf zijn maar zeer weinig bijensoorten aangetroffen. Nederlandse naam Lateinse naam Vindplaats Veldhommel Bombus lucorum Gewone Braam Akkerhommel Bombus pascuorum Boswilg, witte klaver, Gewone braam Aardhommel Bombus terrestris Boswilg, Gewone braam Fig. 4.7 Bijensoorten met wetenschappelijke naam op alfabetisch volgorde aangetroffen in gebied 3 met de vindplaats. Aangetroffen planten In gebied 3 in het kwadrant is vooral Hondsdraf, Witte klaver en Kruipende boterbloem aangetroffen. Buiten het kwadrant binnen het gebied stonden hiernaast ook nog; Look zonder look, Gewone Smeerwortel, Klein Vogelpootje, Zachte Ooievaarsbek, Stinkende Gouwe, Kers (onbekend), Roos (onbekend), Vlier en Gewone Braam. Er zijn in het totaal 17 soorten drachtplanten aangetroffen. Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Maximum aantal Hondsdraf Glecoma hederacea 30 Sint-Janskruid Jacobara vulgaris 1 Kruipende boterbloem Ranunculus repens 19 Grote muur Stellaria holostea 12 Paardenbloem Taraxacum officinale 4 Witte klaver Trifolium repens 28 Vreemde ereprijs Veronica peregrina 2 Tijmereprijs Veronica serpyllifolia 8 Fig. 4.8 Plantensoorten met wetenschappelijke naam op alfabetische volgorde uit het kwadrant in gebied 3 met maximum aantal aangetroffen individuen. Aangetroffen bijen op drachtplanten Gebied 3 is vanaf april een gebied waar veel wilde bijen zijn gevonden. Er zijn verscheidene voedselplanten in dit gebied. De meest voorkomende soort is Hondsdraf. Vanaf april groeien er ook Pinksterbloemen en Gewone smeerwortel. Wanneer de Gewone smeerwortel bijna is uitgebloeid staan er enkele Gewone bramen die veel worden bezocht door bijen. Fig. 4.9 Aanwezigheid van bloeiende drachtplanten en bijen in gebied 3 verdeeld over de tijd. Hoe hoger het rode deel hoe meer bijen op de bloeiende drachtplanten zijn gezien en hoe meer drachtplanten. Deze grafiek berust op waarnemingen. Bijen in moerenburg 19

16 Gebied 4 Aangetroffen bijen Tot midden april bloeien er geen planten in dit gebied. De Boswilgen die er staan bloeien niet en pas als de Gewone smeerwortel en de Hondsdraf gaan bloeien zijn er hommels in het gebied aan te treffen. In dit gebied staat ook een bijenhotel die soorten aantrekt die in de andere gebieden niet zijn gevonden. Er komt in dit gebied Smeerwortel, Gele lis en Hondsdraf voor, allemaal planten die bezocht werden door hommels. Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Vindplaats Boomhommel Bombus hypnorum Gewone smeerwortel Steenhommel Bombus lapidarius Kruipende boterbloem Veldhommel Bombus lucorum Gewone braam Akkerhommel Bombus pascuorum Hondsdraf, Gewone braam, gele lis, Gewone smeerwortel Weidehommel Bombus pratorum Hondsdraf, Gewone braam, Gele lis, Gewone smeerwortel Aardhommel Bombus terrestris Hondsdraf,Kruipende boterbloem, Gewone braam, Gele lis Ranonkelbij Chelostoma florisomne Tronkenbij Heriades truncorum Grote bladsnijder Megachille willughbiella Rossemetselbij Osmia bicornis/rufa Pinksterbloem Gehoornde metselbij Osmia cornuta Pinksterbloem Lassioglossum onbekend Braam Fig Bijensoorten met wetenschappelijke naam op alfabetisch volgorde aangetroffen in gebied 4 met de vindplaats. Aangetroffen planten In gebied 4 in het kwadrant is vooral Pinksterbloem, Hondsdraf en Gewone smeerwortel aangetroffen. Buiten het kwadrant binnen het gebied stonden hiernaast ook nog; Vergeet-me-nietje, Fluitekruid, Witte Dovenetel, Paarse Dovenetel, Tijmereprijs, Echte Koekoeksbloem, Kale Jonker, Gele Lis, Witte Klaver, Echte valeriaan, Dagkoekoeksbloem en Stinkende Gouwe. Er zijn in het totaal 23 soorten drachtplanten aangetroffen. Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Maximum aantal Madeliefje Bellis perennis 2 Kleine veldkers Cardamine hirsuta 8 Pinksterbloem Cardamine pratensis 50 Hondsdraf Glechoma hederacea 30 Scherpe boterbloem Ranunculus acris 2 Kruipende boterbloem Ranunculus repens 2 Vlier Sambucus nigra 1 Grote muur Stellaria holostea 8 Gewone smeerwortel Symphytym officinale 5 Paardenbloem Taraxum officinale 8 Fig Plantensoorten met wetenschappelijke naam op alfabetische volgorde uit het kwadrant in gebied 4 met maximum aantal aangetroffen individuen. Bijen in moerenburg 20

17 Aangetroffen bijen op drachtplanten In gebied 4 zijn zeer weinig bijen gevonden. In maart tot begin april wanneer de Boswilgen in dit gebied begonnen te bloeien waren er enige bijen te vinden. Daarna zijn er later in mei en juni weer enige bijen gezien op de Witte klaver en de Gewone braam. Fig Aanwezigheid van bloeiende drachtplanten en bijen in gebied 4 verdeeld over de tijd. Hoe hoger het rode deel hoe meer bijen op de bloeiende drachtplanten zijn gezien en hoe meer drachtplanten. Deze grafiek berust op waarnemingen. Bijen in moerenburg 21

18 4. Discussie Een doel van het onderzoek was inzicht krijgen in de biodiversiteit van de bijen in Moerenburg. In Moerenburg zijn er 31 bijensoorten gevonden waarvan 22 soorten in dit onderzoek zijn waargenomen. Dit is een behoorlijk aantal voor de korte tijd die er onderzocht is. De gevonden aantal soorten is daarnaast niet afwijkend van recent onderzoek met vergelijkbare metingen in landschappen in Nederland (Smit J. d., 2012) en (Reemer, 2014). Daarnaast wordt volgens Peeters (Peeters, De Nederlandse bijen, 2012) de uitkomst van een inventarisatieonderzoek van soorten bijen in grote mate bepaald door het schaalniveau van het onderzoek. Waarschijnlijk zijn er dus nog meer soorten te vinden in dit gebied daar dit onderzoek maar op kleine schaal is uitgevoerd. In Moerenburg zijn drie voor Nederland zeldzame bijen gevonden. Twee van de drie zeldzame bijen maken gebruik van het insectenhotel. Namelijk de Gehoornde metselbij en de Ranonkelbij. Er zijn van de Rosse metselbij, Gehoornde metselbij, Ranonkelbij, Glanzende bandgroefbij, Langkopsmaragdgroefbij, weidehommel, Veenhommel, Zwart-rosse zandbij en de Grijze zandbij nestparasieten waargenomen. Dit duidt er op dat van deze soorten een gezonde populatie aanwezig is. Alleen van de Ranonkelbij is dit niet met zekerheid te zeggen omdat de Gewone knotwesp ook op de Rosse metselbij parasiteert die in veel grotere aantallen aanwezig is. Hetzelfde geldt voor de Veenhommel en de Weidehommel, deze worden beide geparasiteerd door de Vierkleurige koekoekshommel. Het is dus niet met zekerheid te zeggen of beide populaties het zeer goed doen of dat de Vierkleurige koekoekshommel maar één soort als gastheer heeft in Moerenburg. Daarnaast is de Bosbloedbij gevonden. Echter kan niet gezegd worden op welke soort hij in de Moerenburg parasiteert daar hij veel verschillende gastheren heeft en er meerdere gastheren van deze soort gevonden zijn. Het is mogelijk dat er in dit gebied ook Gewone tubebijen aanwezig zijn omdat er zeer veel nestgaten van zijn gastheer (Tronkenbij) zijn gevonden. Beide soorten vliegen echter later in het jaar net als hun gastheer (Peeters, De Nederlandse bijen, 2012) (Breugel, 2014). Gebied 1 en 3 zijn qua voedsel voor de bijen het belangrijkste daar hier veel en een grote periodes bijen op voedselplanten zijn waargenomen. Echter zijn er ook in deze gebieden tijden waar de bijen vliegen maar er geen drachtplanten staan. In gebied 4 staan wel een paar voedselplanten maar zijn er maar weinig bijen gevonden. Een mogelijke oorzaak hiervan zou ook hier kunnen zijn dat sommige drachtplanten in de schaduw stonden. In gebied 2 zijn maar weinig bijen aangetroffen op de ingezaaide perken. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat de perken het grootste deel van het jaar in de schaduw staan van de bomen. Wanneer de zon wel op de ingezaaide perken schijnt drogen deze zeer snel uit en overleeft slechts gras op de perken. Er staan ook meerdere exoten op de ingezaaide stukken. Van de exoten is bestuiving door bijen alleen bij Bernagie kunnen waargenomen. De perken lijken daarmee niet zeer interessant voor bijen. Over de vooruitgang of achteruitgang van de bijenpopulatie kunnen er geen uitspraken worden gedaan omdat er maar één keer eerder onderzoek is gedaan naar bijensoorten in Moerenburg. Echter dit onderzoek is uitgevoerd in een andere periode van het jaar, wanneer andere bijen soorten vliegen (KNNV, 2007). Bijen in moerenburg 22

19 5. Conclusie Uit het aantal soorten bijen en parasieten op de bijen die gevonden zijn in Moerenburg is te concluderen dat de wilde bijen populatie niet veel afwijkt van vergelijkbare onderzoeken. Wel ondervindt de populatie mogelijk concurrentie door een grote hoeveelheid honingbijen. De soorten drachtplanten komen in alle gebieden grotendeels overeen met uitzondering van de ingezaaide perken. Daarnaast werden tijdens het onderzoek minder dan 15 plantensoorten gezien die de wilde bijen in Moerenburg werkelijk als drachtplant gebruikten. Geconcludeerd kan worden dat er sprake is van een beperkte diversiteit van drachtplanten in Moerenburg. Wel zijn er in het gebied in zijn totaliteit van maart tot juni altijd drachtplanten aanwezig. 6. Aanbevelingen Op basis van de resultaten van het onderzoek kunnen er aanbevelingen worden gedaan ten aanzien van het vergroten van de biodiversiteit van de drachtplanten en de nestmogelijkheden van de wilde bijen. In de Bijen van Nederland (Peeters, 2012) wordt ten aanzien het natuurbeheer benadrukt dat het essentieel is om te zorgen voor kleinschalige variëteit in drachtplanten en nestmogelijkheden te creëren om het aantal bijensoorten te vergroten. Daarbij is het belangrijk dat de drachtplanten die gepland of ingezaaid worden al aanwezige bestuivers hebben zodat de populatie van de drachtplanten langdurig blijft bestaan (Stuart, 2007). Aanbevolen wordt om de periodes van voedselschaarste in gebied 1 en 3 door middel van het planten van drachtplanten te voorkomen. Er kan gekozen worden voor het planten van enkele wilgen die niet geknot worden zodat ze elk jaar bloeien. Belangrijk is dat er wordt gekozen voor een wilg die al in maart begint te bloeien zoals de Katwilg (Meijden, 2005). Daarnaast dient deze wilg in de zon worden geplant. Om de drachtplant biodiversiteit te verhogen zou men een zogenoemde idylle kunnen aanleggen in bijvoorbeeld het gebied dat vrijkomt voor gebruik als de voetbalvelden worden weggehaald. In gebied 2 langs het fietspad net als rond de brug liggen grote stukken open zandgrond. Het is mogelijk om te streven naar gebiedjes met verschillende drachtplanten met als doel een graslandvegetatie op droge zandige bodem. Op de website Bijenhelpdesk is informatie te vinden over bloemen die in zaadmengsels toegepast kunnen worden. De meest interessante soorten zijn Zandblauwtje, Grasklokje en Gewone rolklaver (Bijenhelpdesk, z.d.) omdat deze planten drachtplanten zijn van veel soorten bijen en ook van gespecialiseerde bijensoorten die nu nog niet in het gebied zijn te vinden. Ten aanzien van het vergroten van de nestmogelijkheden is het aan te raden om op verschillende plaatsen kleine nestkastjes te hangen van bijvoorbeeld houtblokjes waar gaten in zijn geboord of een leuk alternatief is om te kijken of er een rietdak op huizen kan worden aangelegd. Dit wordt aangeraden omdat het bijenhotel dat aanwezig is al druk bezet is gezien het aantal dichtgemetselde gangen. Daarnaast heeft het als voordeel dat bijen meer keuze hebben voor hun nestlocaties en dus dichter bij de drachtplant kunnen nestelen en er zijn ook soorten die de voorkeur geven aan bijenhotels die niet al te druk worden bezocht zoals Wolbijen (Breugel, 2014). Tot slot is het wenselijk om de inventarisatie van soorten drachtplanten en wilde bijen jaarlijks te herhalen om de effecten van de maatregelen te metene daarnaast is het gebied langs het fietspad dat ook door gebied 2 loopt interessant om te onderzoeken daar aan weerszijde van het pad in het voorjaar wilgen bloeien en de grond zandig is. Bijen in moerenburg 23

20 Bronnen Achterberg, T. P. (2012). Hoofdstuk 16 Bijen determineren. In T. Peeters, De Nederlandse bijen (pp ). Naturalis Biodiversity Center. Breugel, P. (2014, mei). Gasten van bijenhotels. Opgehaald van Bestuivers.nl: Brouwersgroen. (2013, januari). Ecologisch groenbeheer Moerenburg. Opgehaald van Brouwers groen aannemers: Chinery, M. (2012). Nieuwe insectengids. Tirion. Corbet, P.-J. &. (2011). Opgeroepen op 2015, van gsschlussel_bombus.pdf Eggelte, H. (2012). Botanisch woordenboek. KNNV Uitgeverij. Henry, M., & et.al. (2012). A Common Pesticide Decreases Foraging Success and Survival in Honey Bees. Science Vol. 336 no. 607, Herrmann, ü. N. (2007). wildebijen.nl. Opgehaald van Het Groene Woud. (z.d., mei). Opgehaald van Het Groene Woud: Hoffman, F., & et.al. (2007). Diversiteit van planten en bloembezoekende insecten in relatie tot landgebruik. Entomologische berichten, 67(6). Hudewenz, A. (2013). Competition between honey bees and wild bees and the role of nesting resources in a nature reserve. Journal of Insect Conservation 17, Kenniscentrum, E. (2015, mei). Opgehaald van Bestuivers.nl: KNNV. (2007). Opgehaald van Moerenburg: soortendag_knnv_tilburg-2.pdf Kohler, F., Verhulst, J., Knop, E., Herzog, F., & Kleijn, D. (2007). Indirect effects of grassland extensification schemes on pollinators in two contrasting European countries. Biological Conservation 135, Kwak, M., & et.al. ( 1998). Pollen and gene flow in fragmented habitats. Applied Vegetation Science 1, Loonstra, A. P. (2012). Monitoring in het kader van de Stedelijke Ecologische Structuur Groningen. Haren. Luijten, S., & al., e. (2000). Population size, genetic variation and reproductive success in a rapidly declining, selfincompatible perennial (Arnica montana) in the Netherlands.. Conservation Biology 14, Bijen in moerenburg 24

21 Meijden, R. v. (2005). Heukels flora van Nederland. Noordhoff Uitgevers. Nieuwenhuijsen, I. R. (2007). Opgehaald van Peeters, T. (2012). De Nederlandse bijen. Natural Biodeversity Centre. Peeters, T., Raemakers, I., & Smit, J. (1999). Voorlopige atlas van de Nederlandse bijen. Opgehaald van Reemer, M. B. (2014). Bijen en andere bestuivers in stedelijk groen van Purmerend. Sarneel, M. (2005). Bloemen van Europa. Gräfe und Unzer Verlag GmbH. Scheper, J. v. (2014). Het belang van wilde bestuivers voor de landbouw en oorzaken voor hun achteruitgang. Wageningen: Alterra Wageningen UR. Smit, J. (2004). De wespbijen van Nederland. Opgehaald van Smit, J. (2009). Opgehaald van Smit, J. d. (2012). Wilde bijen in Deventer. Eigen uitgave. Straka, P. B. (2012). Review and identification of the cuckoo bees of central Europe. Opgehaald van Stuart, W. (2007). Insect Conservation Biology. CABI, Wallingford: Royal Entomological Society. Treuren, R. v., & al., e. (1994). Relationships between plant density, outcrossing rates and seed set in natural and experimental populations of Scabiosa columbaria. Journal of Evolutionary Biology 7, Williams, N., & et.al. (2011). Bees in disturbed habitats use, but do not prefer, alien plants. Basic and Applied Ecology 12, (z.d.). Opgehaald van Bijenhelpdesk: Zanden, G. v. (1982). Nederlandse faunistische mededelingen. Opgehaald van Bijen in moerenburg 25