Begin van een hobby (1983)

Transcriptie

1 Wilde Bijen Frans van Alebeek april 2011 Voor de KNNV afdeling Lelystad Begin van een hobby (1983) Vosje (Andrena fulva) Signaalbij (Nomada signata) Grote wolzwever (Bombylus major)

2 Insecten in Nederland totaal ca soorten overige insecten w antsen cicaden bladluizen e.d kevers 4000 dag- & nachtvlinders bijen, w espen, mieren e.d. vliegen en muggen 2 paar heldere vleugels Hoe ziet een bij er uit? wespen-taille! Beharing op het borststuk Kop met ogen en sprieten en (lange) tong Achterlijf (met angel) 3 paar poten aan het borststuk, vaak met stuifmeel Roodgatje (Andrena haemorrhoa)

3 Een simpele indeling van bijen en verwanten: Vliesvleugeligen 2 paar heldere vleugels Zonder wespentaille Met wespentaille Met legboor Blad-,, Hout- & Halmwespen Sluipwespen & Galwespen Met angel Goudwespen en verwanten NL ± 100 soorten Bijen en graafwespen NL ± 500 soorten Mieren, plooivleugelwespen en verwanten NL ± 200 soorten Verschil tussen bijen en wespen? In uiterlijk veel overlap; veel bijen zijn behaard, maar ook veel bijensoorten zijn kaal en zelfs zwart-geel gestreept (wolbijen, wespbijen!) Bijen voeren hun larven met stuifmeel!! Bloembezoek, nectar voor hun eigen energie! Wespen voeren hun larven met vlees (meestal andere insecten) (uitzonderingen!). Jagen kost energie, dus ook wespen op bloemen (voor nectar)!

4 Een simpele indeling van bijen en verwanten: Vliesvleugeligen 2 paar heldere vleugels Zonder wespentaille Met wespentaille Met legboor Blad-,, Hout- & Halmwespen Sluipwespen & Galwespen Met angel Goudwespen en verwanten Bijen en graafwespen Mieren, plooivleugelwespen en verwanten In de bijenkast dar eitje larf Koningin en werksters poppen Honingbij wordt gehouden en is oorspronkelijk niet inheems uitkomen

5 Het hommelnest Pop in cocon eiklompje 1e en latere generatie werksters honingpotten larven De bloemetjes en de bijtjes hommels de honingbij (allochtoon) 300 soorten wilde, solitaire bijen (elke vrouwtje apart)

6 Solitaire bijen Elk vrouwtje zorgt alleen voor haar nest en jongen Juni april! Rosse metselbij (Osmia rufa) pop nest ei larf Solitaire bijen Elk vrouwtje zorgt alleen voor haar nest en jongen Rosse metselbij (Osmia rufa) Om één broedcel met stuifmeel te vullen vliegt een vrouwtje gemiddeld 17 keer heen en weer Ze is daar bij mooi weer (!) 4 uur mee bezig! nest Om de wanden van één broedcel met klei te bouwen vliegt een vrouwtje gemiddeld 12 keer heen en weer Ze is daar bij mooi weer (!) 24 minuten mee bezig! ei

7 Solitaire bijen Elk vrouwtje zorgt alleen voor haar nest en jongen nest Zandbijen (Andrena soorten) cel pop larf Groepen bijen Honingbijen (1) Hommels (29) (7) Zandbijen (72) Wespbijen (43) Groefbijen (49) Maskerbijen (21) Metselbijen (20) Bloedbijen (19) Behangersbijen (13) Zijdebijen (9) Kegelbijen (8) Sachembijen (8) Wolbijen (5) Klokjesbijen (4) Overige groepen (37) (17) Totaal: 338 soorten (94) (aantal soorten in NL) In Oranje: Koekoeksbijen

8 Zeer diverse levenswijzen Nestelend in: De grond (250 soorten) Dood hout Plantenstengels Gallen Gemetselde kamers Slakkenhuizen Muizenholletjes Vooral door: Zand-, groef-,, zijdebijen e.a. Metsel- & behangersbijen Idem plus maskerbijen Maskerbijen Sachembijen e.a. Enkele metselbijen Hommels Nestvormen in de bodem Zandbij Groefbij

9 Nestvormen in de bodem Sachembij Zijdebij Nestvormen in hout Behangersbij Metselbij

10 Nestvormen in hout Wolbij Maskerbij Speciale nestvormen Tweekleurige metselbij (Osmia bicolor) Vooral in de duinen

11 Goudwespen als parasiet / koekoek Rietsigaargal Speciale nestvormen Rietsigaargalmaskerbij (Hylaeus pectoralis) Flevoland o.a. Oostvaardersplassen!

12 Zeer diverse levenswijzen Pootverzamelaars Hommels Zandbijen Dikpootbijen Zijdebijen Groefbijen Pluimvoetbij Zeer diverse levenswijzen Buikverzamelaars Metselbijen Wolbijen Behangersbijen Klokjesbijen Tronkenbij

13 Zeer diverse levenswijzen Of in de krop of over het hele lijf Maskerbijen Roetbijen Hommels (Bombus( Bombus) ) en Koekoekshommels (Psithyrus) Nestelen in of op de grond Groot, sterk behaard, kleuren variëren ren Leven in kolonies (sociaal) koningin overwintert vliegtijd febr sept Holte op achterbenen om stuifmeel te dragen In NL soorten Gaan flink achteruit Koekoekshommels nemen nesten over

14 Hommels (Bombus( Bombus) ) en Koekoekshommels (Psithyrus) Aardhommel Tuinhommel Boomhommel Akkerhommel Weidehommel Steenhommel en anderen en anderen Gewone Koekoekshommel Grote Koekoekshommel Vierkleurige Koekoekshommel Zandbijen of graafbijen (Andrena( Andrena) Ruim 70 soorten in NL Nestelen in de grond Veel bloemen-specialisten (wilg!) Maart april (soms 2e gen) Flosjes aan achterbenen om stuifmeel te dragen Wespbijen (Nomada( Nomada) ) als koekoeksbijen 3/4/2011 Grijze zandbij (Andrena vaga) Mannetje

15 Zandbijen of graafbijen (Andrena( Andrena) Roodgatje (Andrena haemorrhoa) Vosje (Andrena fulva) Zwart-rosse zandbij (Andrena clarkella) t Zand! Eind maart Wespbijen ( t t Zand april 2008) Grijze zandbij (Andrena vaga) Sierlijke wespbij? (Nomada panzeri)??

16 Wespbijen (Nomada( Nomada) de koekoeksbijen van zandbijen Bijna onbehaard, lijken op wespen! Ruim 40 soorten in NL Bijna allemaal koekoeken op zand- of groefbijen Vliegen vaak laag over de grond (nesten zoeken) Maart april met de gastheer (soms 2e gen) Zonnen vaak, en bezoeken vaak bloemen Wespbijen (Nomada( Nomada) Roodgatje Gewone dubbeltand Lastig om dit soort relaties te onderzoeken!

17 Roodharige wespbij Grijze zandbij Asbij 4 Andrena soorten Smalbandwespbij zeker bijna zeker zeer waarschijnlijk waarschijnlijk vermoedelijk mogelijk Vosje Gewone wespbij Sierlijke wespbij 5 andere Andrena soorten

18 Pauze? Slobkousbij (Macropis europaea) In Flevoland?? Vliegt uitsluitend op Grote Wederik Groefbijen (Halictus & Lasioglossum) Klein, smal, achterlijf Halictus met haarbandjes met groefje op eind achterlijf Resp. 9 en 40 soorten in NL Nestjes in de grond, soms sociaal levend Kunnen steken (angel) Maart aug (soms 2e gen) Bloedbijen als koekoeken Roodpotige groefbij (Halictus rubicundus) Gewone geurgroefbij (Lasioglossum calceatum)

19 Groefbijen (Halictus & Lasioglossum) Matte bandgroefbij (Lasioglossum leucozonium) Bloedbijen (Sphecodes) de koekoeksbijen van groefbijen Klein tot middelgroot, zwart en onbehaard met (deels) rood achterlijf (naam) Koekoekbijen van vooral groefbijen, soms ook op zijde- of zandbijen Vliegt laag over de grond en loopt zoekend naar nesten (graaft) Brede dwergbloedbij (Sphecodes crassus) Knardijk Grote bloedbij (Sphecodes albilabris)

20 Maskerbijen (Hylaeus( Hylaeus) Klein, donker, onbehaard Gele gezichtsvlekken! Nest in bestaande holtes (takjes, riet, gallen, ) Cellen van speeksel Soms waardplant specifiek (reseda-maskerbij) Stuifmeel (met nectar) in de krop In NL 21 soorten Metselbijen (Osmia( Osmia) Vrij groot, donker en meestal flink behaard met buikschuier Nestelen in bestaande holtes (hout e.a.) metselen tussenschotten van klei of plantenpulp Vroege soorten (maart juni) In NL 20 soorten

21 Behangersbijen (Megachile( Megachile) ) en kegelbijen (Coelioxys) Kegelbijen als koekoeksbijen van behangersbijen, spits achterlijf, donker met lichte haarbandjes, in NL 8 soorten Wolbijen (Anthidium( Anthidium) Klein tot groot, donker, vaak behaard Plat achterlijf, buikschuier Nest in bestaande holtes Cellen van gesneden bladstukjes Vooral op samengesteldbloemigen (knoopkruid e.d.) In NL 13 soorten Mannetjes groot, vrouwtjes kleiner, breed gebouwd Geel-zwart zwart,, weinig behaard Snel, warmte-minnend minnend Nest in bestaande holtes (hout, tussen stenen, ) Cellen bekleed met planten- haren en speeksel Voorkeur lipbloemigen Stuifmeel in de buikschuier In NL 5 soorten Een Tubebij (Stelis-soort) als koekoeksbij van wolbijen

22 Zijdebijen (Colletes( Colletes) Klein tot groot, borststuk behaard en achterlijf met haarbandjes Nest meestal in de bodem (stijlwandjes) Cellen bekleed met speeksel Stuifmeel aan de achterpoten In NL 9 soorten Zijdebijen (Colletus( Colletus) Gewone Zijdebij (Colletus cunicularius) Knardijk (begin Krakeendroute) 4 april 2009 Grote bloedbij (Sphecodes albilabris)

23 Tronkenbij (Heriades( truncorum) ) en Klokjesbijen (Chelostoma( soorten) Klein en smal gebouwd Donker, weinig behaard, smalle haarbandjes Van juni - september Nest in bestaande holtes (hout) Cellen afgesloten met hars en steentjes Op samengesteld-bloemigen of klokjes (Campanula soorten) Stuifmeel in de buikschuier Klokjesbijen (Chelostoma( soorten) sterk gelijkend, slapen in Klokjes In NL soorten Klokjesbijen (Chelostoma soorten) Wilde bijen bedreigd! Van 338 soorten staan er 188 = 56% op de rode lijst! 35 soorten verdwenen 31 ernstig bedreigd en 52 bedreigd Wat zegt dat over ons landschap en over ons soortenbeleid???

24 Waarom zijn wilde bijen bedreigd? Alles moet kloppen op de juiste tijd en plaats! Populatie Nectar Vliegafstand Mooi weer tonglengte bloemensoorten genoeg aanbod bloeitijd 75 soorten zijn bloemspecialisten Stuifmeel paringskans genetische variatie stabiliteit omgeving kans om andere plekken te bereiken natuurlijke vijanden 230 soorten nestelen in de bodem Nestgelegenheid bloemensoorten genoeg aanbod bloeitijd insecticiden grondsoort droog, warm begroeiing (stikstof!!) verstoringen 150 x!! Nectar, stuifmeel, nestgelegenheid, populaties? Gebruik gewasbeschermingsmiddelen? Van 338 soorten staat 56% op de rode lijst!

25 Nectar, stuifmeel, nestgelegenheid, populaties? Hoeveelheid bloemen in NL landschap van 1995 tot 2008 met 34% achteruit gegaan! Stedelijk gebied juist steeds belangrijker voor sommige bijensoorten Galjoen, Lelystad (Google maps)

26 Stedelijk gebied juist steeds belangrijker voor sommige bijensoorten Stad is warmer dan platteland Stadstuinen groot, divers en lang aanbod bloemen Kale stukken grond, veel zandige bodems (nesten) Veel variatie op korte afstand (tuintjes) Minder insecticidengebruik dan op platteland? Voor niet-kieskeurige bijensoorten dus relatief goede voorwaarden (nectar, stuifmeel, nesten, populaties) (specialisten vinden niet hun bloemensoorten + rest van hun eisen) Nectar, stuifmeel, nestgelegenheid, populaties?

27 Nectar, stuifmeel, nestgelegenheid, populaties? Gamma tuinen vol steen en hout In een (oudere) tuin in Wageningen Ongeveer 80 m 2, zonnig en met luwte Ruim 100 soorten bloeiende planten, hele jaar door Veel wilde flora en op vlinders gericht Kale plekjes zand, stapelmuurtjes, houtblokken Vijf jaar naar wilde bijen gekeken en gevangen Specialist heeft merendeel gedetermineerd In die tuin tenminste 35 soorten gevangen: 6 soorten hommels en 3 koekoekshommels, 7 graafbijen, 3 behangersbijen, 3 maskerbijtjes, 2 metselbijen, 2 groef-bijtjes en verder 1 wol-, wesp-, zijde-, tronken-, klokjes-, tube-, dikpoot-, sachem- en viltvlek-bij In tuin in Galjoen, Lelystad af en toe gekeken: al zeker 22 soorten gezien (zonder vangen en check)

28 Wat kun je voor bijen doen in je tuin? Veel verschillende soorten bloemen aanplanten Inheemse bloemen zaaien Kale stukken grond (zandig), niet teveel spitten Bundels rietstengels en bambou ophangen, houtblokken en zgn. bijenhotels s s Winters dode plantenstengels laten staan Meer rommel hoekjes Meer hagen en struiken, minder schuttingen Meer planten en gazons, minder steen en terras Zie ook actie Tuinreservaten van Vroege Vogels Daarom hulp voor bijen in de stadstuin: Bijenhotels

29 Daarom hulp voor bijen in de stadstuin: studiekastjes Bijenhotels Daarom hulp voor bijen in de stadstuin:

30 Het bijenhotel Nestplaats voor wilde bijen en wespen Soorten die niet kunnen steken! Van dichtbij goed te bekijken, ook gedrag Allerlei dingen: nestelen, bouwen, slapen, stelen, parasitisme Wel dertig soorten in een tuin Zelf goed te maken Blokken hout met gaten Ø 2 8 mm Gaten glad boren (geen splinters), doodlopend Voor een nest met 5 broedcellen vliegt een vrouwtje gemiddeld 150 keer heen en weer Ze is daar bij mooi weer (!) gedurende 5 dagen zo n 30 uur mee bezig!

31 Zelf goed te maken Blokken hout met gaten Ø 2 8 mm Gaten glad boren (geen splinters), doodlopend Bamboe stukken met schotje aan eind Stro, rietstengels e.d. Op een zonnige plek hangen (zuidmuur), droog en beschut (onder een afdakje) Hele jaar buiten laten hangen Biologie bestuderen Cocons van pottenbakkerswespen (Trypoxylon) Tussenwanden van modder Nest van metselbij geparasiteerd door Cacoxenus vliegjes Uitwerpselen en vliegenpoppen

32 Wie gaan er nestelen? Behangersbij (bladstukjes i.p.v. modder) wolbij klokjesbij maskerbij In tuin in Wageningen: 20 nestelende soorten, nog eens 20 parasieten Solitaire wespen (steken niet!) spinnendoder Nest van spinnendoder leemwesp leemwesp Paar honderd soorten in NL

33 Vijanden van nestbewoners Koekoeksbijen Wespbij (op zandbijen) koekoekshommel Bloedbij (op groefbijen en andere bijen) Plus: Rouwbijen & Viltbijen Tubebij (op wolbijen) Kegelbij (op behangersbijen) Vijanden van nestbewoners Allerlei (sluip)wespen Hun jongen leven ten koste van de bijen en wespen Ze doden de bijen- en wespen-larven in het nest sluipwesp knotswesp sluipwesp Bijenwolf goudwesp

34 Vijanden van nestbewoners Mijten en diverse soorten vliegen Varoa-mijt op honingbij Mijten (afval-etend) op metselbij Parasitair vliegje op metselbijen (Cacoxenus) Rouw-wolzwever (op behangersbijen e.a.) Wolzwever (op graafbijen) Blaaskopvlieg (op hommels) Vijanden Waaiervleugelige Graafbij (Andrena) met waaiervleugelige (of Stylops) Graafbij (Andrena) met parende waaiervleugeligen

35 Vijanden Graafbij (Andrena) Nagele, 6/4/2011 Met waaiervleugelige Herkenning van de diverse bewoners van het Bijenhotel Deksel van modder met ruw oppervlak Metselbijen (Osmia rufa e.a. soorten). Verzamelen stuifmeel van allerlei lentebloemen Klokjesbijen (Chelostoma soorten). Verzamelen stuifmeel van klokjes (Campanula s). Deksel van modder met kleine steentjes (vaak donker gekleurd) Gaten Ø 4 8 mm Gaten Ø 3 5 mm Vliegtijd: april-mei. Vliegtijd juni-sept. Parende metselbijen Een klokjesbij ( ) 7 mm 12 mm Deksel van gesneden stukjes blad Behangersbijen (Megachile soorten). Verzamelen stuifmeel van o.a. samengesteldbloemigen Tronkenbij (Heriades truncorum). in 2 generaties. Verzamelt stuifmeel van o.a. samengesteldbloemigen Deksel van hars met kleine steentjes Gaten Ø 4 7 mm Gaten Ø 3 5 mm Deksel van speeksel vormt een doorzichtig vlies Deksel met een klein gaatje 6 mm 10 mm Vliegtijd: mei-aug. Behangersbij ( ) met bladstukje Maskerbijen (Hylaeus soorten) Bezoeken o.a. schermbloemigen. Gaten Ø 2 4 mm Vliegtijd juni aug. Een maskerbij Zeer waarschijnlijk is een parasiet uitgekomen. Zie achterzijde van deze kaart voor meer informatie Vliegtijd juni aug. Een tronkenbij ( ) 6 mm Diverse groepen graaf- en metselwespen en spinnendoders. Allen jagen op andere, kleine insecten of spinnen waarmee zij hun nestjes vullen als voedsel voor hun nakomelingen. Diverse soorten gebruiken gaten van Ø 2 6 mm en vliegen verspreid in de zomermaanden Pottenbakkerwesp ( ) met gevangen spinnetje 7 mm 5 mm Een Pemphredon graafwesp ( ) met gevangen bladluis Deksel van modder met glad oppervlak Opzet: frans.vanalebeek@wur.nl Foto s van diverse internetsites

36 Goede informatie ook op: en in: Gids van mieren, bijen en wespen (Bellman( / Peeters, 1998) Bienen (Muller, Krebs & Amiet,, 1997) Voorlopige Atlas van de NL bijen (EIS, 1999) Bijen en wespen in Zeeland (Calle( & Jacobusse, 2008) Goede informatie ook in:

37 Goede informatie ook in: Foto s s afkomstig van: CD-ROM Insecten van Europa Allerlei andere (internet) plekken Samenstelling, tekeningen en animaties: Frans van Alebeek Lelystad, april 2011

38 Excursie Zaterdag a.s.. 16/4 bronsweg 14:00 uur op parkeerplaats bij t Zand, Bronsweg, Lelystad