Solitaire bijen: van koele minnaar tot trouwe partner in de fruitteelt, Agrolink workshop 04/05/2016

Transcriptie

1 Solitaire bijen: van koele minnaar tot trouwe partner in de fruitteelt, Agrolink workshop 04/05/2016 dr. ir. Tim Belien diensthoofd Zoölogie pcfruit vzw Dit project is gefinancierd binnen het Interreg V programma Vlaanderen- Nederland, het grensoverschrijdend samenwerkingsprogramma met financiële steun van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling. Meer info:

2 INHOUD Bestuiving in fruitteelt: honingbijen vs solitaire bijen Bijendiversiteit in commerciële laagstam appelboomgaarden Managing solitaire bijen - Nestgelegenheid ( natuurlijke vijanden) - Voedselaanbod

3 Bestuiving in commerciële fruitteelt Bestuiving in commerciële fruitteelt Samenwerking imker: plaatsen van honingbijkasten tijdens de bloeiperiode Honingbijen: 60-90% van de bestuiving Min 4/5 kasten/ha Maar Achteruitgang honingbijen/imkers Wispelturiger klimaat onzekerheid - aanbod bestuivingsdiensten - activiteit honingbijen Alternatief voor bestuivingsdiensten honingbijen? Inbreng van hommels Inbreng van solitaire bijen (metselbijen: Osmia s)

4 Solitaire bijen vs honingbijen Honingbij Leven in kolonie (tot /kolonie) Apis mellifera Foerageerafstand van ~enkele km Verzamelen stuifmeel + nectar voor broed Maken honing gedomesticeerd Solitaire bijen Ieder eigen nestholte, 10-tal nakomelingen/vrouwtje >350 soorten in België (metselbijen, zandbijen, groefbijen, behangersbijen, zijdebijen ) Foerageerafstand van enkele ~100 den m Stuifmeel voor broed / nectar bijna uitsluitend voor eigen energievoorziening Geen honing wild

5 Bijendiversiteit in de laagstamboomgaard Onderzoek Stijn Raymaekers, pcfruit vzw, afdeling Zoölogie ( ) ism Regionale landschappen Haspengouw en Hageland Welke bijensoorten komen er voor in de commerciële laagstamboomgaard? Transporteren wilde bijen stuifmeel van appel? Inventarisatie onderzoek in 4 x 2 Jonagold-percelen

6 Bijendiversiteit in de laagstamboomgaard Onderzoeksvraag In welke mate komen er reeds wilde bijen voor in de boomgaard? Methoden 2 à 3 observaties tijdens de bloeiperiode identificatie tot op familie transectwandeling kleurvallen lijmvallen puntwaarnemingen bloembezoek

7 Bijendiversiteit in de laagstamboomgaard Transectwandeling 2 rijen in de rand 2 rijen in het midden Rustig wandelen door elke rij Netvangsten Visuele waarnemingen Tussen 10u 18u Op zonnige, warme dagen Bloembezoek Wind, bewolking en temperatuur

8 Bijendiversiteit in de laagstamboomgaard Kleurvallen 3x geel, 3x wit en 3x blauw in vierkant ong. 6m tussen elke val 1 dag Lijmvallen 1x geel, 1x wit en 1x blauw ong. 6m tussen elke val 1 week Puntwaarnemingen 5 minuten aan 4 bomen tijdens de transectwandeling

9 Resultaten - bijen

10 Resultaten - bijen

11 Stuifmeelanalyse Onderzoeksvraag Transporteren wilde bijen stuifmeel van appel? Methoden Staalnames solitaire bijen, isoleren stuifmeel Stuifmeel van Appel Stuifmeel werd gekleurd en vergeleken met eigenreferentiemateriaal en stuifmeelatlassen Appelstuifmeel stuifmeel van andere Roosachtigen (Peer, Meidoorn, )

12 Stuifmeelanalyse Soort % stuifmeel Rosaceae (appel, ) % stuifmeel Asteraceae (paardenbloem, ) Akkerhommel (Bombus pascuorum) 62 % 0 % Steenhommel (B. lapidarius) 50 % 0 % Honingbij (Apis mellifera) 0 tot 98 % 5 tot 100 % Gehoornde metselbij (Osmia cornuta) 34 % 0 % Rosse metselbij (O. rufa) 9 tot 56 % 1 tot 50 % Roodgatje (Andrena haemorrhoa) 2 tot 65 % 3 tot 88 % Vosje (A. fulva) 27 % 0 % Zwart-rosse zandbij (A. clarkella) 70 % 10 % Percentages stuifmeel van appel aangetroffen bij bijen in Hagelandse appelboomgaarden

13 Metselbijen (Osmia sp): kwaliteiten 1. Vroeg in voorjaar actief: voorkeur voor de bloesems van fruitbomen 2. onder minder gunstige omstandigheden 3. vroeger op de dag 4. meer stuifmeel dat blijft hangen aan het lichaam 5. meer contact met de stamper KOELE 6. minder rij-geörienteerd en vliegen gemakkelijker van boom tot boom, ideaal voor kruisbestuiving 7. stuifmeel heeft meer kiemkracht omdat ze het niet mengen met nectar 8. meer bloemen per minuut dan Honingbijen 9. houden meer van perenbloesems dan Honingbijen dat doen, door het lage nectargehalte ACTIEVE MINNAARS 10. ze stimuleren Honingbijen om vaker bloemen te bezoeken 11. blijven in de buurt van de nestgelegenheid Kunnen we ze trouw/ managable maken?

14 Levenscyclus metselbijen Rosse metselbij Osmia rufa (= Osmia bicornis) Gehoornde metselbij Osmia cornuta Zwart achterste Iets kleiner Later Geen zwart achterste Iets groter Vroeger

15

16

17 Nestgelegenheid Vereisten holle, propere gangen diameter : 5-8 mm lengte : 8-20 cm genoeg boven de grond bestuiving : 500 / ha Type bewoning 1. geboorde gaten 2. holle stengels 3. trays met groeven Hoeveel nesten? Voorbeeld 1 nestblok 200 gangen 20 cm 15 broedcellen / gang 3000 broedcellen overleving : 50 % 1500 bijen verhouding - : , 1000

18 Nestgelegenheid boorgaten Materiaal hout : hard, duurzaam, droog (eik, beuk, es, esdoorn) kops boren om barsten te voorkomen vermijd rafels steen : tweede keus ytong : weinig aantrekkelijk Voordelen Goed tegen parasitaire sluipwespen Nadelen Uitkuisen of vervangen van individuele nestgangen niet mogelijk, tenzij met hulp van nestkokers

19 Nestgelegenheid holle stengels Materiaal bamboe, riet, sedum, Japanse duizendknoop barsten vermijden, best snoeien indien nog beetje groen in flessen of schuin afgezaagde regenpijpen eventueel met gaas afspannen tegen spechten en mezen ingang aan twee zijden is best Voordelen gemakkelijk te maken en te vernieuwen goedkoper geliefd door metselbijen Nadelen meer last van parasitisme

20 Nestgelegenheid trays met groeven Eigenschappen - steen, hout, mdf - in omgekeerde mortelkuip of op platform - latjes op bodem tegen vocht Voordelen - gemakkelijk in onderhoud - parasitisme kan sterk teruggedrongen worden Kosten voor een blok met 200 nestgangen - 0,40 0,50 per cocon Oogsten van cocons - ong. 1 uur per nestblok

21

22 Nestgelegenheid trays met groeven Activiteiten Mei - nestkasten binnenzetten in open, beschutte plek - voorzien van fijn, insectenwerend gaas November - oogsten en tellen gezonde poppen - afspoelen (ev. met acaricide), laten drogen - in frigo zetten (0-4 C), > 50 % luchtvochtigheid - trays ontsmetten Februari maart (net voor de bloei) - uitzetten poppen Maart april (3 weken later) - overschot uitgezette poppen vernietigen

23 Parasieten Parasieten leven ten koste van hun gastheer Soorten parasieten broedparasiet : leeft van de voedselvoorraad ectoparasiet : doodt gastheer van buitenaf endoparasiet : doodt gastheer van binnenuit Belangrijkste parasieten Cacoxenus indagator : klein, grijs vliegje Monodontomerus obscurus : kleine sluipwesp Chaetodactylus osmiae : mijt

24 Parasieten Cacoxenus indagator Beschrijving - Klein, grijs vliegje - Actief tijdens de nestbouw - Broedparasiet - 1 bij => vliegen Maatregelen - Vliegenvanger, wegvangen

25 Parasieten Monodontomerus obscurus Beschrijving - Kleine sluipwesp (4 mm) - Na de nestbouw, tijdens de zomer - endoparasiet - 1 bij => sluipwespen Maatregelen - Voortijdig binnenhalen, wegvangen - Cocons tijdig weghalen

26 Parasieten Chaetodactylus osmiae Beschrijving - mijt - tijdens de nestbouw - (broed)parasiet - 1 bij => 1000den mijten Maatregelen - bijenhotels vochtvrij houden - jaarlijks uitkuisen indien mogelijk, hernieuwen bamboestengels - geïnfecteerde trays verhitten tot 50 C of invriezen op -70 C

27 Parasieten andere Muurrouwzwever (Anthrax anthrax) - Grote vlieg, zwarte vleugels - tijdens de nestbouw - (broed)parasiet - 1 bij => 1 vlieg - maatregel : vliegenvanger, cocons tijdig weghalen Hongerwesp (Gasteruptiidae) - grote sluipwesp, tijdens de zomer - voortijdig binnenhalen Goudwesp (Chrysididae) - kleine, blauwgroene wesp - tijdens de nestbouw Knotswesp (Sapygidae) - smalle, donkere wesp - tijdens de nestbouw

28 Plaatsing Nestgelegenheid praktische tips Niet 1 monocultuur reuzehotel, maar aparte niet te ver uit elkaar gelegen units in de randen, best in de buurt van al aanwezige populatie beschut tegen regen en wind gericht op zuidoosten geeft beste resultaten > 75cm boven de grond Parasitisme bestrijden na de nestperiode binnenhalen in open, beschutte plek met fijn, insectwerend gaas erover in februari weer buiten zetten vervang oude, niet meer gebruikte nestblokken zwaar door mijten aangetaste nesten vernietigen of goed ontsmetten Omgeving bloeiboog : bloemende planten vóór als na de bloei van de hoofdteelt rijstroken niet maaien vóór de bloei gefaseerd maaien, maaisel afvoeren modderige plekken voor metselmateriaal

29 Zandbijen Potentieel zeer talrijke groep in boomgaarden Efficiënte bestuivers Nesten in de grond (open zand, gras, leemwanden) Solitair en steken niet!

30 Zandbijen helpen? Schrale grond voorzien Steilwandjes voorzien Leemmuurtjes

31 Nestgelegenheid Voedselaanbod Voorzien van bloeiboog op bedrijfsniveau - Bloemrijke stroken: Project Interreg: Meer natuur voor pittig fruit Samenstelling? welke soorten wel, welke soorten in zaadmengsels; 1 of meerderjarig? Plaats in bedrijf: lange strook/rand of geconcentreerd in niet-beteelde uithoek? Voor beide voor- en nadelen bepreken - Aangepast maaibeheer - Bloemrijke hagen

32 Nut van de ecologische strook Fauna flora verhoging Schuilplaats voor nuttige insecten Voedselplaats voor nuttige insecten en ook voor bijen en hommels Kweekplaats voor nuttige insecten

33 Alternerend maaien wendakkers Foto s CdS, DAT, pcfruit

34 Vogelpootje Phacelia Bernagie Kaasjeskruid Klaproos Korenbloem Schermbloemigen (wilde peen) Dille Goudsbloem Gele ganzebloem Gele mosterd Vogelmuur Radijs Zonnebloem Voorbeeld van samenstelling

35 Bloemrijke hagen: gemengd/nietgemengd: welke soorten? > 23 soorten in de haag nuttigen stabiel toename schadelijken soorten in de haag optimum < 6-8 soorten in de haag verscheidenheid te laag

36

37 De «Ideale» haag Voedsel voor bestuivers voor/na bloeiperiode Liefst ook veel nuttigen aantrekken Beperkt in hoogte en breedte maar wel voldoende groei om bladluizen aan te trekken. (liefst luizen die bij voorkeur plots verdwijnen naar zomerwaardplant) Dicht (reductie drift) Goed onderhoudbaar Bloei liefst niet gelijk met bloei pitfruit Geen waard voor plagen van pitfruit

38 Fruitteelt solitaire bijen trouwe partners in toekomst? In stand houden door: - Goede huisvesting - Goed eten - Geen ruzie/conflicten (of zo weinig mogelijk): rekening mee houden in geïntegreerd spuitschema waarschuwingsdienst pcfruit vzw

39 Project Interreg: Meer natuur voor pittig fruit Regionale landschap Zuid-Hageland Regionale landschap Noord-Hageland Regionaal landschap Haspengouw en Voeren Provincie Vlaams-Brabant pcfruit vzw Landschapsbeheer Zeeland Natuurrijk Limburg Financiering Interreg V Projectperiode: Startdatum: 01/01/2016 Einddatum: 31/12/2018

40 Bedankt voor uw aandacht!! Meer natuur voor pittig fruit Proefcentrum Fruitteelt vzw Unit Toegepast Wetenschappelijk Onderzoek Afdeling Ecologie Fruittuinweg 1, B-3800 Sint-Truiden 0032 (0)