Breinwijzer vzw Je brein vormt je zijn, maar je zijn vormt ook je brein. Het kneedbare en maakbare brein
|
|
- Michiel Coppens
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Breinwijzer vzw 2014 Je brein vormt je zijn, maar je zijn vormt ook je brein. Het kneedbare en maakbare brein In 2014 wordt het jaarthema I- Brain & Wonders - over de plasticiteit en de maakbaarheid van het brein. De onveranderlijkheid van het menselijke brein althans, dat van de volwassen hersenen was tot voor kort een centraal dogma in de hersenwetenschappen. De laatste jaren is dat dogma echter helemaal omgevallen. Wetenschappers hebben concrete aanwijzingen gevonden dat tal van factoren van buitenaf denk aan lichaamsbeweging, medicatie, voeding, intensieve studie de werking van ons brein beïnvloeden. Blijvend. Aanvullend heeft men in de gezondheidszorg lange tijd aangenomen dat de hersenen niet in staat waren schade te compenseren, omdat men er van uitging dat de structuur en de functionele organisatie van de hersenen vanaf de geboorte vastlag en niet meer kon wijzigen. De ontdekking in het begin van de jaren 90 van neurale stamcellen in de hersenschors, bewees dat het volwassen brein wel degelijk nieuwe hersencellen (de grijze massa ) produceert. Die cellen kunnen bijvoorbeeld een specifiek hersengebied versterken of uitbreiden. Zo werd bij geroutineerde Londense taxichauffeurs (die alleen een vergunning krijgen als ze de plattegrond van de Britse hoofdstad helemaal uit hun hoofd kennen) een grotere hippocampus vastgesteld een gebied in onze hersenen dat een belangrijke rol speelt in ons leervermogen en ons geheugen. Behalve cognitieve taken kunnen ook herhaalde bewegingen een hersengebied stimuleren en versterken. Bij ervaren violisten is het gebied in de hersenen dat instaat voor de coördinatie van de linkerhand, veel meer uitgesproken dan het gebied dat met de strijkhand is verbonden. De uitbreiding van hersengebieden door een al dan niet cognitieve ervaring, is maar één vorm van de zogenaamde plasticiteit van onze hersenen neuroplasticiteit, oftewel de kneedbaarheid van ons brein. Het kneden van onze hersenen kan ook plaatsvinden onder de vorm van een heuse reorganisatie hersengebieden krijgen nieuwe bevoegdheden toegewezen of door de creatie en consolidatie van nieuwe verbindingen tussen gebieden in de vorm van zenuwbanen. Sinds de ontdekking van neuroplasticiteit bezien we onze (volwassen) grijze massa dus niet langer als een rigied, statisch geheel, maar als een dynamisch netwerk dat beïnvloedbaar is van buitenaf. Onze hersenen kunnen daadwerkelijk slinken of dikker worden ook zonder neurodegeneratieve ziekten zoals Alzheimer dementie of de ziekte van Parkinson en 1
2 nieuwe zenuwbanen kunnen worden gesmeed (synaptogenese), verfijnd, of omgekeerd, verzwakt en verbroken (pruning). En belangrijk: dit gebeurt ons hele leven lang. Niet of weinig gebruikte verbindingen verdwijnen en moeten plaats ruimen voor andere populaire verbindingen allemaal volgens het principe use it, or lose it. Het aantal keer dat we een bepaalde handeling doen of ervaring hebben, bepaalt wat relevant is voor ons brein en hoe onze grijze massa op structureel en functioneel vlak wordt ingedeeld. Deze reorganisaties zijn zichtbaar op het niveau van het gedrag, de anatomie, de fysiologie, op cellulair en moleculair niveau. De omgeving speelt hierbij een centrale rol omdat de hersenen gevormd worden door eigenschappen van de omgeving waarin iemand leeft en door het gedrag dat iemand vertoont. Als we leren zouden definiëren als het ons eigen maken van nieuwe, cognitieve vaardigheden dit kan gaan van een simpel ezelsbruggetje om iets beter te kunnen onthouden tot het volledig onder de knie krijgen van een tweede taal dan heeft het bestaan van neuroplasticiteit het aangename gevolg dat niets ons ervan weerhoudt om ons hele leven lang te leren. Bovendien biedt neuroplasticiteit goede hoop op een betere behandeling van tal van hersenaandoeningen of letsels die gepaard gaan met een (versneld) verlies van hersencellen, of met het wegvallen van verbindingen tussen verschillende hersengebieden. Neuroplasticiteit impliceert dus dat onze hersenen beïnvloedbaar zijn door prikkels van buitenaf. Die prikkels kunnen afkomstig zijn van de zintuigen, van lichaamsbeweging, van cognitieve taken (lezen bijvoorbeeld) en zelfs van emoties. Door een juiste, gerichte combinatie van deze prikkels kunnen mensen hun motorische, zintuiglijke, emotionele of cognitieve vaardigheden verbeteren. Of om het met een slogan te zeggen: Ons brein vormt ons zijn, maar ons zijn vormt ook ons brein. Een goed begrip van neuroplasticiteit kan grote gevolgen hebben voor tal van maatschappelijke domeinen, zoals bijvoorbeeld het onderwijs. Uit onderzoek is gebleken dat onze hersenen niet alleen plastisch ( kneedbaar ) zijn, maar dat voor bepaalde vaardigheden de leeftijd van de hersenen een belangrijke rol speelt. Van (ten minste) één deel van onze hersenen, namelijk de hersenschors, is bekend dat het zich niet gelijkmatig ontwikkelt. Het maakt snelle en trage periodes door alsof ons brein aan één lange uitgesponnen intervaltraining bezig is. Afhankelijk van de levensfase waarin we ons bevinden, is de hersenactiviteit sensitief en specifiek voor het leren van bepaalde vaardigheden. Voor een optimaal leerproces komt het er dus op aan het aanleren van de juiste vaardigheid te koppelen aan de overeenkomstige levensfase. De zogenaamde sensitieve periode is een voorbeeld hiervan. Ervaringen kunnen op verschillende manieren de hersenen beïnvloeden en het effect van sommige ervaringen is beperkt tot een sensitieve periode in de ontwikkeling. Dit zijn tijdsvensters waarbinnen de invloed van omgevingsfactoren, in negatieve en in positieve zin, is verstrekt. Onderzoek heeft uitgeklaard dat deze tijdsvensters verklaren waarom bijvoorbeeld een kind op jonge 2
3 leeftijd accentloos een tweede taal kan aanleren. Anderzijds verhogen deze tijdsvensters ook de kansen op leren doorheen de hele levensloop. Daardoor kunnen bijvoorbeeld, naast fysieke fitheid, ook de cognitieve reserves bij oudere mensen verstevigd worden, door hen bijvoorbeeld complexe cognitieve spelletjes om hun brein weer scherp te krijgen zogenaamde mind games te laten beoefenen. Maar er zijn andere manieren om onze hersenen te kneden. De laatste jaren hebben we een breed scala aan innovatieve therapieën zien ontstaan die, vertrekkende van het feit dat ook volwassen hersenen plastisch zijn, patiënten met een hersenaandoening kunnen helpen. Eén behandelingswijze misschien wel de mooiste, want de opzet is doodeenvoudig is de spiegeltherapie (mirror visual feedback). Deze (nog experimentele) therapie ontstond in de jaren 90 als een manier om fantoompijn of fantoomsensaties (het gevoel dat een geamputeerd lidmaat er nog is) te bestrijden. Bij een amputatie verdwijnt het mentale lichaamsbeeld niet uit de hersenen. Dit mentale lichaamsbeeld wordt door abnormale reorganisatie (negatieve plasticiteit)geactiveerd zodat de patiënt het geamputeerde lidmaat nog als bestaand ervaart. Via een spiegel nemen de hersenen de reflectie van hun nog aanwezige lidmaat (bijvoorbeeld de rechterhand) als waar aan. De patiënt ziet zichzelf met andere woorden als was er geen amputatie. Dit blijkt de abnormale reorganisaties die verantwoordelijk zijn voor de fantoomsensaties tegen te werken. Dit leidt tot een aanpassing in de hersenen aan de situatie waarin de hand geen pijn meer voelt of waarin ze volledige bewegingsvrijheid geniet. Een andere innovatieve therapie is neuromodulatie. Hierbij wordt bij bepaalde vormen van neurostimulatie de activiteit in de hersenen beïnvloed door toediening van elektrische stroompulsen. De werking van neuromodulatie rust op het feit dat de veranderingen die worden bewerkstelligd door de stroompulsen, vaak blijvend zijn of toch op z n minst een tijd persisteren. Klinisch onderzoek bij patiënten met chronische pijn, oorsuizingen, de ziekte van Parkinson, depressie en zelfs alcoholisme heeft aangetoond dat neuromodulatie voor tal van hersenaandoeningen werkt. Bij de ziekte van Parkinson wordt doorgaans een welbepaalde variant van neuromodulatie gebruikt: diepe hersenstimulatie, of DBS. Via een ingeplante stimulator worden al dan niet automatisch pulsen verstuurd naar hersengebieden die bijvoorbeeld tremor (het beven) of verkramping veroorzaken. In wezen wordt de ziekte van Parkinson dus niet bij de wortel aangepakt, maar via de symptomen. Bij neuromodulatie wordt er doorgaans ook niet gefocust op één plek in de hersenen. De aandoeningen die ermee worden behandeld, worden immers meestal veroorzaakt door fouten in een heel hersennetwerk. Door in te pluggen op dat netwerk kunnen de symptomen van de aandoeningen wordt verlicht. Het elektrische netwerk van onze hersenen kan ook worden beïnvloed zónder dat er stroompulsen moeten worden toegediend. Bij transcraniële magnetische stimulatie (TMS) worden er geen elektrische pulsen toegediend, maar opgewekt. Dit gebeurt door een spoel 3
4 die korte magnetische pulsen uitstuurt. Het elektriciteitsnetwerk van de hersenen wordt hierdoor gewijzigd en/of versterkt. Doorgaans wordt TMS gebruikt om hersengebieden te beïnvloeden die vlak onder de schedel liggen. Bij patiënten met een laesie kan een herhaaldelijke behandeling met TMS (rtms) ervoor zorgen dat twee gebieden weer met elkaar gaan communiceren. Met magnetische stimulatie kan de elektrische activiteit in onze hersenen ook worden verminderd. Dat is het geval bij transcraniële gelijkstroom stimulatie (tdcs). Deze techniek wordt gebruikt om overactiviteit in specifieke hersengebieden te verminderen bijvoorbeeld in de hoorgebieden bij oorsuizingen of tinnitus. De laatste jaren is er nogal wat te doen over een volstrekt andere innovatie die sterk met neuroplasticiteit is verbonden: de brain- computer interface (BCI). In hoofdzaak is het een niet- invasieve technologie die het mogelijk maakt om hersenprocessen automatisch uit te lezen wat een directe communicatie kan bewerkstelligen bij (bijvoorbeeld) locked- in- patiënten. Het feit dat de uitgelezen informatie kan worden teruggekoppeld naar de patiënt en vervolgens geïnterpreteerd, maakt dat de hersenen ook in omgekeerde richting ontvankelijk zijn voor de berichten van de computer. Daardoor kunnen ze gestimuleerd worden om zich te gaan reorganiseren en specifieke vaardigheden te versterken. BCI s zouden zelf instaat kunnen zijn emoties uit te lezen hoewel een mind reader natuurlijk een ferme inbreuk zou betekenen op de privacy. Een onderzoeksgroep van de KULeuven kon al draagbare BCI, in de vorm van een EEG- hersenscan, ontwikkelen die hersensignalen uitleest en omzet in taal. De drager van de BCI kiest in gedachten letters en tekens die hij ziet op een display. De techniek is vooral interessant voor mensen die door een hersenletsel moeilijkheden ondervinden met communiceren. De BCI verplicht hun hersenen om de gebieden voor communicatie toch weer te gaan gebruiken. Nog een voorbeeld van een niet invasieve BCI state of the art technologie eveneens van Belgische bodem (KULeuven en VUB) is de exoskeleton, een assistieve roboticatechnologie. Het MIRAD (MIRAD staat voor 'an integrated Methodology to bring Intelligent Robotic Assitive Devices to the user') brengt experten uit verschillende domeinen samen om een geïntegreerde methodologie te ontwikkelen die intelligente, assistieve robotsystemen dichter bij de gebruikers kan brengen. Deze technologie is van directe toepassing in de gezondheidssector: het gaat om een intelligent, actief exoskeleton dat personen met mobiliteitsproblemen ondersteunt bij het stappen. Een gelijkaardige toepassing van deze technologie is het project Mind Walker, het combineert de exoskeleton met de EEG hersenschan, BCI en virtuele realiteit. 4
5 Bron: Mind Walker: project.eu/ Het is belangrijk dat we ons realiseren dat neuroplasticiteit een tweesnijdend zwaard is. Enerzijds geeft het ons de mogelijkheid om onze hersenen te blijven stimuleren en optimaliseren, anderzijds betekent dit ook dat ons brein danig beïnvloed zeg maar: getraumatiseerd kan worden door negatieve invloeden van buitenaf. Dat is zeker het geval bij jonge kinderen. Tijdens de vroege kinderjaren kennen de hersenen een explosieve groei. Onnoemelijk veel neurale verbindingen worden dan gecreëerd, en tal van hersengebieden krijgen nieuwe functies toegewezen. Uit onderzoek is gebleken dat negatieve invloeden een hyperactieve stressreactie kunnen veroorzaken die blijvende schade aan de hersenen toebrengt. Hersenen dienen dus niet alleen gestimuleerd te worden met goede invloeden maar in zekere mate ook beschermd. Neuroplasticiteit brengt met zich mee dat we niet per definitie machteloos staan tegenover de natuurlijke veroudering van onze hersenen. Integendeel, het komt erop aan ons brein scherp te houden, want volgens verschillende grootschalige onderzoeken is net dát de beste manier om het verouderingsproces te vertragen. Uit een grootschalig Amerikaans onderzoek waarbij zevenhonderd kloosterzusters gedurende twintig jaar werden gevolgd, bleek dat stimulatie van de intellectuele activiteit een goede bescherming biedt tegen verschillende types van neurodegeneratie al dan niet veroorzaakt door ziekten als Alzheimer dementie of de ziekte van Parkinson. Dat scherp houden van ons brein tijdens onze oude dag kan overigens op velerlei manieren. Zo hoeven het niet altijd complexe, uitdagende interactieve spelletjes te zijn. Een iets traditionelere methode werkt waarschijnlijk evengoed: door na het pensioen bijvoorbeeld 5
6 actief te blijven in het verenigingsleven, waarbij de complexiteit van organisatorische taken er vanzelf voor zorgt dat onze hersenen voortdurend worden gekneed. Wetenschappelijke bronnen en literatuur: Exoskeleton sbo.be/, project.eu/ Suzanne L. Tyas, David A. Snowdon, Mark F. Desrosiers, Kathryn P. Riley and William R. Markesbery (2007). Healthy ageing in the Nun Study: Definition and neuropathologic correlates.age and Ageing, 36(6), Protecting brains, not simply stimulating minds; Jack P. Shonkoff, Science (19 augustus 2011) The use of visual feedback, in particular mirror visual feedback, in restoring brain function; V. S. Ramachandran1 and Eric L. Altschuler; Brain 2009: 132; Neural interface technology for rehabilitation, exploiting and promoting neuroplasticity; Wei Wang et al. The ageing brain: neuroplasticity and lifelong learning; Eleonora Guglielman, University Roma Tre ning Using non- invasive brain stimulation to augment motor training- induced plasticity, Nadia Bolognini, Alvaro Pascual- Leone and Felipe Fregni; Journal of NeuroEngineering and Rehabilitation (17 maart 2009) 6
DEMENTIE: HOEVER STAAT HET ONDERZOEK? Christine Van Broeckhoven. 2012-10-23 Lezing Davidsfonds Boom- Niel. Prof. Dr. Christine Van Broeckhoven PhD DSc
DEMENTIE: HOEVER STAAT HET ONDERZOEK? Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born Bunge, Universiteit
Nadere informatieMethoden hersenonderzoek
Methoden hersenonderzoek Beschadigingen Meting van individuele neuronen Elektrische stimulatie Imaging technieken (Pet, fmri) EEG Psychofarmaca/drugs TMS Localisatie Voorbeeld: Het brein van Broca s patient
Nadere informatieSpiegeltherapie. Martine Eckhardt, fysiotherapeut/bewegingswetenschapper Rijndam revalidatiecentrum
Spiegeltherapie Martine Eckhardt, fysiotherapeut/bewegingswetenschapper Rijndam revalidatiecentrum Plasticiteit v.d. hersenen 7 jarig Turks meisje Op drie-jarige leeftijd oa taalgebieden verwijderd Tweetalig
Nadere informatieStand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer
Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge,
Nadere informatieHersenstimulatie na CVA: een stimulerende gedachte?
Hersenstimulatie na CVA: een stimulerende gedachte? Kennisnetwerk CVA Nederland 30 November 2018 Drs. Z.D. Jonker Motorisch leren Natuurlijk herstel Motor training Hersenstimulatie Deep Brain Stimulation
Nadere informatieInformatie voor patiënten. Transcraniële Magnetische Stimulatie
Informatie voor patiënten Transcraniële Magnetische Stimulatie Je arts heeft met jou besproken dat je behandeling mogelijk wordt voortgezet met transcraniële magnetische stimulatie of TMS. In dit informatieboekje
Nadere informatie1. Ouder en beter Inleiding
1. Ouder en beter Inleiding Wat kan er fascinerender zijn dan ons brein? Het produceert de meest fantastische gedachten. Alles wat we weten over werelden zo ver weg als andere zonnestelsels of zo klein
Nadere informatieDe ziekte van Parkinson is een neurologische ziekte waarbij zenuwcellen in een specifiek deel van de
Rick Helmich Cerebral Reorganization in Parkinson s disease (proefschrift) Nederlandse Samenvatting De ziekte van Parkinson is een neurologische ziekte waarbij zenuwcellen in een specifiek deel van de
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting HET BEGRIJPEN VAN COGNITIEVE ACHTERUITGANG BIJ MULTIPLE SCLEROSE Met focus op de thalamus, de hippocampus en de dorsolaterale prefrontale cortex Wereldwijd lijden ongeveer 2.3
Nadere informatieMedische technieken. Maar dat is toch niet nieuw? Wat is. gebruiken voor verbetering. Mensverbetering
A1 Van verandering van de natuur naar verandering van het lichaam Wat is mens? A2 Medische technieken A3 gebruiken voor Maar dat is toch niet nieuw? A4 Sinds mensenheugenis zijn wij bezig de wereld om
Nadere informatieDeep Brain Stimulation
Deep Brain Stimulation He althy Ageing: moving to the next generation WAT IS DEEP BRAIN STIMULATION? Deep Brain Stimulation (DBS), in het Nederlands diepe-hersenkernstimulatie, is een therapie waarbij
Nadere informatieWelke gebieden in de hersenen veroorzaken de ZvH?
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Het brein bij de ZvH: groter dan de som van zijn delen? Een belangrijke
Nadere informatieCarol Dweck en andere knappe koppen
Carol Dweck en andere knappe koppen in de (plus)klas 2011 www.lesmateriaalvoorhoogbegaafden.com 2 http://hoogbegaafdheid.slo.nl/hoogbegaafdheid/ theorie/heller/ 3 http://www.youtube.com/watch?v=dg5lamqotok
Nadere informatieZiekte van Parkinson. Patiënteninformatie
Patiënteninformatie Ziekte van Parkinson Informatie over (de oorzaken van) de ziekte van Parkinson, waar u dan last van kunt hebben, hoe we de diagnose stellen en wat u er zelf aan kunt doen Ziekte van
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting 99 Nederlandse Samenvatting Depressie is een veel voorkomend en ernstige psychiatrisch ziektebeeld. Depressie komt zowel bij ouderen als bij jong volwassenen voor. Ouderen en jongere
Nadere informatieOn the Move! Cognitietour door Nederland
On the Move! Cognitietour door Nederland 1 Mei, 2016 2 Prof. Bernard Uitdehaag Prof. Jeroen Geurts Prof. Vincent de Groot Dr. Hanneke Hulst Dr. Brigit de Jong Dr. Menno Schoonheim 3 WAT GAAN WE DOEN? Wat
Nadere informatieZien bewegen doet bewegen? Spiegeltherapie, spiegelneuronen en motor imagery technieken in de revalidatie. R.W. Selles
Zien bewegen doet bewegen? Spiegeltherapie, spiegelneuronen en motor imagery technieken in de revalidatie R.W. Selles Onderzoeksgroep Hand Chirurgie en Hand Revalidatie Afdeling Revalidatiegeneeskunde
Nadere informatieRevalideren is leren, maar wie leert wat?
Revalideren is leren, maar wie leert wat? Caroline van Heugten Hersenletselcongres 5 nov. 2013, Ede Dept P&N, MHeNS, FHML Dept NP&PP, FPN Neuropsychologische gevolgen na hersenletsel Cognitieve gevolgen:
Nadere informatieFantoompijn. Ziekenhuis Gelderse Vallei
Fantoompijn Ziekenhuis Gelderse Vallei Na een amputatie kan er een bepaald gevoel of pijn ontstaan in het deel dat is verwijderd (= het fantoom). Dit wordt fantoompijn of fantoomgevoel genoemd. In deze
Nadere informatieZiekte van Parkinson
Ziekte van Parkinson De ziekte van Parkinson is een chronische aandoening van de hersenen die progressief is. In deze folder leest u meer over deze ziekte en over de polikliniek Neurologie van het Havenziekenhuis.
Nadere informatieChorea: het meest kenmerkende motorische symptoom binnen de ziekte van Huntington
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. HDBuzz Prijs winnaar 2012: Diepe hersenstimulatie voor de Ziekte
Nadere informatieALZHEIMER DEMENTIE: EEN GENETISCH INZICHT IN DE BIOLOGIE VAN DE ZIEKTE
ALZHEIMER DEMENTIE: EEN GENETISCH INZICHT IN DE BIOLOGIE VAN DE ZIEKTE Prof. Dr. Christine Van Broeckhoven PhD DSc Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Departement voor Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium
Nadere informatieWillem Bossers - Kennis in Beweging. Bewegen. door het leven heen. Door: Dr. Willem Bossers. @willembossers
20 30 Willem Bossers - Kennis in Beweging 15 40 10 60 5 80 0 100 Bewegen door het leven heen Door: Dr. Willem Bossers @willembossers Bewegen Norm Gezond Bewegen: gericht op het onderhouden van gezondheid
Nadere informatieHersenen, emotie en gedrag beïnvloeden
Breinvoeding voor beïnvloeding Hersenen, emotie en gedrag beïnvloeden Bekijk de onderstaande twee figuren. Bij welke figuur is de lange lijn precies doormidden gedeeld? Tekening: Patrick Maitimo Meet de
Nadere informatieDementie in de palliatieve fase
Dementie in de palliatieve fase Wie zijn wij? Marielle Rooijakkers Karin van Mersbergen Dementie Verzamelnaam voor een combinatie van symptomen waarbij de hersenen, informatie niet meer goed kunnen verwerken.
Nadere informatieWetenschappelijke Samenvatting. 1. Kwetsbaarheid en emotionele verwerking bij depressie
Wetenschappelijke Samenvatting 1. Kwetsbaarheid en emotionele verwerking bij depressie In dit proefschrift wordt onderzocht wat spaak loopt in de hersenen van iemand met een depressie. Er wordt ook onderzocht
Nadere informatie1 3 4 5 6 7 Psst niet verder vertellen, motorcross Geen format, geen doelgroepen, geen marketingformule Meer dan 450 voorstellingen en meer dan 800 artiesten 12 14 15 16 Aanlegplaatsen voor kanovaren
Nadere informatieTechnologie en kinderrevalidatie een goede combinatie?
Technologie en kinderrevalidatie een goede combinatie? J.S. (Hans) Rietman, MD, PhD Professor in Rehabilitation Medicine and Technology University of Twente / Roessingh Research and Development President
Nadere informatiePATIËNTENFOLDER Ruggenmergstimulatie bij chronische pijn Neurostimulator
PATIËNTENFOLDER Ruggenmergstimulatie bij chronische pijn Neurostimulator Inleiding Een neurostimulator is een apparaat, lijkend op een pacemaker, dat door middel van een operatie wordt geïmplan-teerd.
Nadere informatieWandelTrainersDag 8 april Ronder 3 nr. 30. Best Practice: Wandelen als interventie bij dementie Anne-Mieke Huisman
WandelTrainersDag 8 april Ronder 3 nr. 30 Best Practice: Wandelen als interventie bij dementie Anne-Mieke Huisman Waarom deze workshop? Momenteel leven 270.000 mensen in Nederland met dementie en dat aantal
Nadere informatieDe COGnitieve Training In Parkinson Studie
De COGnitieve Training In Parkinson Studie Een onderzoek naar een online training voor het denkvermogen Voor meer informatie of aanmelden gaat u naar www.cogtips.nl Dr. Chris Vriend, neurowetenschapper
Nadere informatieNederlandse samenvatting
207 Hoe handhaaf je jezelf in een sociale omgeving? Welke psychologische processen liggen hieraan ten grondslag? Welke delen van de hersenen zijn hierbij betrokken? En is zijn deze processen en/of hersengebieden
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/39720 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Hafkemeijer, Anne Title: Brain networks in aging and dementia Issue Date: 2016-05-26
Nadere informatieWat zijn polyq ziektes?
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Zijn er genetische verbanden tussen neurodegeneratieve ziektes?
Nadere informatieEindexamen vwo filosofie 2013-I
Opgave 1 Het tastende brein tekst 1 In veel hersenwetenschappelijk onderzoek en filosofische theorieën staat de vraag naar het al dan niet bestaan van de vrije wil centraal. Ook hedendaags neuroloog Ramachandran
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING 188 Type 1 Diabetes and the Brain Het is bekend dat diabetes mellitus type 1 als gevolg van hyperglykemie (hoge bloedsuikers) kan leiden tot microangiopathie (schade aan de kleine
Nadere informatieDEMENTIE EN HET GENETISCH ONDERZOEK
DEMENTIE EN HET GENETISCH ONDERZOEK Prof. Dr. Julie van der Zee, PhD Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium Neurogenetica, Instituut Born Bunge, Universiteit
Nadere informatieOnderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten
WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR DE ROL VAN GENETICA IN JONGDEMENTIE: FAMILIES, MUTATIES EN GENETISCHE TESTEN. Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica,
Nadere informatieIlse van Tilborg Klinisch neuropsycholoog. met dank voor bijdrage dia s van prof. Roy Kessels
Ilse van Tilborg Klinisch neuropsycholoog met dank voor bijdrage dia s van prof. Roy Kessels Geheugen en leren Vormen van geheugen en leren Training opzetten Casus Vragen Dementie Leren? Leren = Het opnemen,
Nadere informatieNiet-Aangeboren Hersenletsel (NAH) De Wielingen, Lindenhof en Reigerbos
Niet-Aangeboren Hersenletsel (NAH) De Wielingen, Lindenhof en Reigerbos Niet-Aangeboren Hersenletsel (NAH) De Wielingen, Lindenhof en Reigerbos Wat is de definitie van Niet-Aangeboren Hersenletsel (NAH)?
Nadere informatieLeerbaarheid. Le ren. Overzicht. HersenletselCongres 2015 4-11-2015. A5 Leerbaarheid: veel besproken, weinig onderzocht
Disclosure belangen sprekers (Potentiële) belangenverstrengeling Geen A5 Leerbaarheid: veel besproken, weinig onderzocht Dr. Hileen Boosman De betrokken relaties bij dit project zijn: Financiering: Projectgroep:
Nadere informatieOncologisch Centrum. Instructie en informatieboekje. Spiegeltherapie. Afdeling Revalidatie Geneeskunde
Daniel Centrumlocatie den Hoed Oncologisch Centrum Instructie en informatieboekje Spiegeltherapie Afdeling Revalidatie Geneeskunde Inhoud Informatie over spiegeltherapie 3 Onderzoekers op het gebied van
Nadere informatieHet begrijpen van heterogeniteit binnen de ziekte van Alzheimer: een neurofysiologisch
Het begrijpen van heterogeniteit binnen de ziekte van Alzheimer: een neurofysiologisch perspectief Inleiding De ziekte van Alzheimer wordt gezien als een typische ziekte van de oudere leeftijd, echter
Nadere informatieBIOSWING Het intelligente zitsysteem. Brandstof voor lichaam en geest
BIOSWING Het intelligente zitsysteem Brandstof voor lichaam en geest Verbluffend: Het geheim van de BIOSWING -Technologie dynamische koppeling zekering statisch element staaldraad dempingsmantel Steeds
Nadere informatieHet maakbare brein? Inhoud. Sociale competentie. Waarom van belang?
Inhoud Het maakbare brein? Selfmanagementtraining bij adolescenten met een zwakke sociale competentie Gieke Buur GZ-psycholoog in opleiding tot klinisch neuropsycholoog GGzE-Universiteit Leiden Wat is
Nadere informatieFunc/onele achteruitgang
Veroudering Vergeetach/gheid Func/onele achteruitgang DEMENTIE Leeftijdsafhankelijk geheugenverlies 0 Lee?ijd 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 % Geheugen - 5-10 - 15-20 - 25 Leeftijdsafhankelijk
Nadere informatiehet lerende puberbrein
het lerende puberbrein MRI / fmri onbalans hersenstam of reptielenbrein automatische processen, reflexen, autonoom het limbisch systeem of zoogdierenbrein cortex emotie, gevoel, instinct, primaire behoeften
Nadere informatieAutisme, wat weten we?
Autisme, wat weten we? Matt van der Reijden, kinder- en jeugdpsychiater & geneesheer directeur Dr Leo Kannerhuis, Oosterbeek 1 autisme agenda autisme autisme en het brein: wat weten we? een beeld van autisme:
Nadere informatieBesmettelijke hersenaandoeningen
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Moeten we ons zorgen maken over een huntingtine-invasie? Goed lab
Nadere informatieMS: Revalidatie in de vroege fase. H.G.A. Hacking, revalidatiearts.
MS: Revalidatie in de vroege fase H.G.A. Hacking, revalidatiearts. Wat valt er te revalideren in de vroege fase? Aan bod komen: 1. Wat is revalidatie? 2. Hoe ga ik om met deze chronische aandoening (coping)?
Nadere informatieVetmoleculen en de hersenen
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Speciale 'hersen-vet' injectie heeft positief effect in ZvH muis
Nadere informatieAllereerst moeten we de letters kunnen zien
Leren lezen doe je met je lijf We hebben vroeger allemaal met meer of minder moeite leren lezen. We gaan ervan uit dat ieder mens met een normale intelligentie kan leren lezen. Toch zijn er in ons land
Nadere informatieOrthostatische tremor en diepe hersenstimulatie
Orthostatische tremor en diepe hersenstimulatie Fleur van Rootselaar Neuroloog/klinisch neurofysioloog 29 mei 2015, 2e OT-ontmoetingsdag Presentatie Wat is tremor? Classificatie Hoe ontstaat tremor? Etiologie
Nadere informatieweken na het ontstaan van het hersenletsel niet zinvol is. Geheugen Het is aangetoond dat compensatietraining (het aanleren van
Richtlijn Cognitieve revalidatie Niveau A (1) Het is aangetoond dat.. Aandacht Het is aangetoond dat aandachtstraining gedurende de eerste 6 weken na het ontstaan van het hersenletsel niet zinvol is. Geheugen
Nadere informatieWe hebben allemaal slaap nodig
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. HDBuzz Speciale Rubriek: de ziekte van Huntington en slaap Waarom
Nadere informatieWetenschappelijk onderzoek in het VUmc: wat heeft u eraan?
Diabetesbijeenkomst Wetenschappelijk onderzoek in het VUmc: wat heeft u eraan? Diabetesbijeenkomst Wat doet diabetes type 1 met het brein? Drs. Eelco van Duinkerken Cognitieve klachten http://www.youtube.com/watch?v=rgwbxe8zdc4&feature=related
Nadere informatieInFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieDe ziekte van Parkinson. Ria Noordmans Margreeth Kooij
De ziekte van Parkinson Ria Noordmans Margreeth Kooij - Oorzaak - Verschijnselen - Symptomen - Psychische verschijnselen - Diagnose - Parkinsonisme - Medicatie - Therapieën - Met elkaar in gesprek gaan
Nadere informatieUitgeschreven tekst bij hoofdstuk 8 Opdracht 5
Uitgeschreven tekst bij hoofdstuk 8 Opdracht 5 Doping voor het brein www.npowetenschap.nl/programmas//de-kennis-van-nu-tv//onderwerpen//2014// maart//doping-voor-het-brein.html NPO Wetenschap Duur fragment:
Nadere informatieOntwikkeling versus degeneratie
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Wordt de groei van kinderen beïnvloed door de ZvH mutatie? Kleine
Nadere informatieDe overeenkomsten tussen de ziekte van Parkinson en de ziekte van Huntington
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Succesvolle gentherapiestudie bij de ziekte van Parkinson geeft
Nadere informatieNAH bij kinderen en jongeren: plasticiteit en herstel Caroline van Heugten
NAH bij kinderen en jongeren: plasticiteit en herstel Caroline van Heugten Universiteit Maastricht c.vanheugten@np.unimaas.nl Inhoud presentatie Plasticiteit van het brein Hersenletsel Schade en herstel
Nadere informatieHeeft Transcraniële Direct Current Stimulatie (tdcs) een toegevoegd effect op de afasie behandeling in de sub-acute fase?
Heeft Transcraniële Direct Current Stimulatie (tdcs) een toegevoegd effect op de afasie behandeling in de sub-acute fase? Kerstin Spielmann dr. W.M.E. van de Sandt-Koenderman Prof. Dr. G.M. Ribbers R o
Nadere informatiePijn en het brein. Chronische pijn evolueert. Wat is chronische pijn? Pijn en het brein Houd zelf de regie!
Pijn en het brein Pijn en het brein Houd zelf de regie! Dr Ben van Cranenburgh Dr Ben van Cranenburgh Pijnweek Eye-Centrum 29 september 2016 Wat is chronische pijn? Letterlijk: langer durende pijn Soms
Nadere informatieInformatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20126 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Dumas, Eve Marie Title: Huntington s disease : functional and structural biomarkers
Nadere informatieParkinson en Dementie
Parkinson en Dementie Alzheimer Café 4 februari 2019 dr. Arthur G.G.C. Korten neuroloog geheugenpolikliniek Laurentius Ziekenhuis Roermond Inhoud De ziekte van Parkinson Dementie Lewy Body Ziekte en Parkinsondementie
Nadere informatieInhoud. Voorwoord 9. Beeldvorming van het brein. Hoofdstuk 1 Postnatale hersenontwikkeling in de mens 13 Harry Uylings
Inhoud Voorwoord 9 Deel 1 Beeldvorming van het brein Hoofdstuk 1 Postnatale hersenontwikkeling in de mens 13 Harry Uylings Hoofstuk 2 Magnetische-resonantie-spectroscopie 23 Anouk Marsman Hoofstuk 3 Invloed
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Het doel van dit proefschrift was om te onderzoeken of klinische verschijnselen (fysieke beperkingen en cognitieve stoornissen) bij MS verklaard konden worden door verstoring van functionele hersenennetwerken
Nadere informatieMindfulness means paying attention in a particular way; on purpose, in the present moment, and nonjudgmentally. - Jon Kabat-Zinn
WAT IS MINDFULNESS? DEFINITIE & OORSPRONG Heart Body & Mind WWW.PUREHBM.COM Een definitie van mindfulness is: Mindfulness means paying attention in a particular way; on purpose, in the present moment,
Nadere informatieVan bewegen naar trainen
Van bewegen naar trainen Charles Heus Sportfysiotherapeut J&C Sportrevalidatie Geblesseerd Trainingsfit Wedstrijdfit Arts / Fysio??? Trainer Pat 0% Fysio 100% Pijn en of Functionele beperking 1e fase:
Nadere informatieVAN ZORG NAAR PREVENTIE
VAN ZORG NAAR PREVENTIE Jaap van der Stel Jaap van der Stel Lector GGz Hogeschool Leiden Brijder-Parnassia GGZ ingeest Legitimatie psychische gezondheidszorg Legitimiteit van de psychische gezondheidszorg
Nadere informatieThema: hersenontwikkeling
Thema: hersenontwikkeling stap 1: Ontwikkeling van de neurale buis Lengte: bv cortex, middenhersenen en hersenstam. Oppervlakte : bv visuele cortex, Diepte: verschillende lagen van een gebied Porblemen
Nadere informatieNeurostimulatie is bijna als een bezoekje aan de kapper
INTERVIEW Neuropsychiater Filip Vandenbroeck Neurostimulatie is bijna als een bezoekje aan de kapper Depressie, migraine, oorsuizen, burn-out, parkinson, alzheimer, chronisch vermoeidheidssyndroom. De
Nadere informatieBrain-Computer Interfaces. ir. Pieter-Jan Kindermans, Vakgroep Elektronica en Informatiesystemen, Universiteit Gent
Brain-Computer Interfaces ir. Pieter-Jan Kindermans, Vakgroep Elektronica en Informatiesystemen, Universiteit Gent 1 Een robot besturen met gedachten? Bron: M. Velliste, et al. Cortical control of a prosthetic
Nadere informatieFASCIATHERAPIE Verminder je pijn en verbeter je levenskwaliteit door bewuster te bewegen.
FASCIATHERAPIE Verminder je pijn en verbeter je levenskwaliteit door bewuster te bewegen. Met welke aandoeningen kun je terecht bij een fasciatherapeut? Een fasciatherapeut behandelt pijn en bewegingsproblemen.
Nadere informatieNederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose
Nederlandse samenvatting proefschrift Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Cerebral changes in Amyotrophic Lateral Sclerosis, 5 september 2017, UMC Utrecht Inleiding Amyotrofische
Nadere informatieMACHEVO & BULK vereniging Algemene ledenvergadering Jaarbeurs Utrecht 7 december 2015
Ik wil iets van jou, jij wilt iets van mij: Beïnvloedt de hersenen om te bereiken wat je wilt MACHEVO & BULK vereniging Algemene ledenvergadering Jaarbeurs Utrecht 7 december 2015 Prof. Dr. Margriet Sitskoorn
Nadere informatieTRAJECT WELZIJN; ONTWIKKELING EN OPVOEDING_9789006815627_INHOUD_KORT
TRAJECT WELZIJN; ONTWIKKELING EN OPVOEDING_9789006815627_INHOUD_KORT Thema 1 Inleiding op ontwikkeling en opvoeding 1 Begeleiden bij ontwikkeling 1.1 Begeleiden als kerntaak 1.2 Begeleiden bij ontwikkeling
Nadere informatieDeel 1: Positieve psychologie
Deel 1: Positieve psychologie Welkom bij: Positieve gezondheid. Jan Auke Walburg 2 Carla Leurs 3 4 Bloei Bloei is de ontwikkeling van het fysieke en mentaal vermogen. Welbevinden en gezondheid Verschillende
Nadere informatieDr. L. Bais, Lentis
NEGATIEVE SYMPTOMEN EN APATHIE: DISCLOSURES: LEONIE BAIS NEUROSTIMULATIE ALS MOGELIJKE BEHANDELVORM LEONIE BAIS & RIKUS KNEGTERING LENTIS NEUROIMAGING CENTER, UMCG ROB GIEL ONDERZOEKCENTRUM, UMCG (potentiële)
Nadere informatieCognitieve revalidatie
Cognitieve revalidatie Caroline van Heugten Symposium MS 2 dec. 2013, Ede Dept P&N, MHeNS, FHML Dept NP&PP, FPN Cognitieve gevolgen van MS Cognitieve gevolgen: * geheugenstoornissen * verminderde mentale
Nadere informatieGenen, de omgeving en activiteiten
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Een actieve levensstijl kan verschil uitmaken bij ZvH symptomen
Nadere informatieWelke fasen zijn er in Dementie? Blz. 2. Afb eeldingen van gezonde hersenen en een dementerende zorgvrager. Wat is het verschil? Blz.
Wat is het verschil tussen Dementie en Alzheimer? Blz. 1 Welke fasen zijn er in Dementie? Blz. 2 Wat zijn de verschijnselen bij de verschillende fasen? Blz. 3 Afb eeldingen van gezonde hersenen en een
Nadere informatieFantoomsensatie. Oorzaken van fantoomsensaties
Fantoomsensatie We geven u uitleg over de twee vormen van fantoomsensaties: fantoomgevoel en fantoompijn. U leest over het ontstaan van deze sensaties, hoe u ze kunt ervaren en welke behandelingen mogelijk
Nadere informatieIk wil iets van jou Jij wilt iets van mij
Margriet Sitskoorn Ik wil iets van jou Jij wilt iets van mij Beïnvloed de hersenen om te bereiken wat je wilt 2013 Uitgeverij Bert Bakker Amsterdam Inhoud Woord vooraf 7 Breinvoeding voor beïnvloeding
Nadere informatieDemografische gegevens. Inhoud GENETISCHEBENADERING VAN ALZHEIMER DEMENTIE
GENETISCHEBENADERING VAN ALZHEIMER DEMENTIE Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge,
Nadere informatieDutch summary. Mitochondriaal dysfunctioneren in multiple sclerosis
Mitochondriaal dysfunctioneren in multiple sclerosis Multiple sclerose (MS) is een ingrijpende aandoening van het centraal zenuwstelsel en de meest voorkomende oorzaak van niet-trauma gerelateerde invaliditeit
Nadere informatieBreincentraal leren: van hersenonderzoek naar klaslokaal. Lucia M. Talamini UvA
Breincentraal leren: van hersenonderzoek naar klaslokaal Lucia M. Talamini UvA Onderwerpen 1. Intro Geheugen en het brein 2. Factoren die leren en geheugen bevorderen 3. Multimodaal leren 4. Aansluiten
Nadere informatieHersenontwikkeling tijdens adolescentie
Hersenontwikkeling tijdens adolescentie Een longitudinale tweelingstudie naar de ontwikkeling van hersenstructuur en de relatie met hormoonspiegels en intelligentie ALGEMENE INTRODUCTIE Adolescentie is
Nadere informatieDe (on)zichtbare gevolgen van hersenletsel. 13 november 2018
De (on)zichtbare gevolgen van hersenletsel Evelien Pirard Revalidatiearts Suzanne Lambregts Kinderrevalidatiearts 13 november 2018 NAH: Niet Aangeboren Hersenletsel Hersenletsel = NAH = verzameling van
Nadere informatieNeuroanatomical changes in patients with loss of visual function Prins, Doety
Neuroanatomical changes in patients with loss of visual function Prins, Doety IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check
Nadere informatieMindfulness voor kinderen Introductie
Mindfulness voor kinderen Introductie Mindfulness voor kinderen - Introductie Mindfulness algemeen Wat? Geschiedenis Waarom? Hoe? Mindfulness kinderen Mindfulness voor kinderen Mindful Kids training Mindful
Nadere informatieNeurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu
Neurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu Nederlandse Samenvatting De adolescentie is levensfase waarin de neiging om nieuwe ervaringen op te
Nadere informatieHeleen Schoots-Wilke
Heleen Schoots-Wilke Principe 7 Principe 7 Leerlingen: Heb vertrouwen in je zelf Maak het jezelf niet te gemakkelijk Docenten: Geef vertrouwen Zorg voor voldoende uitdaging Stress. 100 biljoen neuronen
Nadere informatieHet neuropsychologisch onderzoek. Informatie voor de patiënt en verwijzer
Het neuropsychologisch onderzoek Informatie voor de patiënt en verwijzer Wat is neuropsychologie en wat is een neuropsycholoog? De neuropsychologie is het vakgebied dat de relatie bestudeert tussen het
Nadere informatieLeven met een amputatie. Chris Leegwater Vinke Psycholoog
Leven met een amputatie Chris Leegwater Vinke Psycholoog Amputatie 2 Amputatie is voor de geamputeerde meestal een ernstig trauma, niet alleen lichamelijk, maar ook geestelijk. Naast het verlies van de
Nadere informatieGrowing into a different brain
221 Nederlandse samenvatting 221 Nederlandse samenvatting Groeiend in een ander brein: de uitkomsten van vroeggeboorte op schoolleeftijd De doelen van dit proefschrift waren om 1) het inzicht te vergroten
Nadere informatiehet neuropsychologisch denkkader binnen een schoolsetting Claudia König Klinisch psycholoog, RCKJP
het neuropsychologisch denkkader binnen een schoolsetting Claudia König Klinisch psycholoog, RCKJP 15-03-2013 Inhoud Het neuropsychologisch denkkader De schoolsetting Ter ondersteuning bij het kind met
Nadere informatieMeer informatie MRS 0610-2
Meer informatie Bij de VGCt zijn meer brochures verkrijgbaar, voor volwassenen bijvoorbeeld over depressie en angststoornissen. Speciaal voor kinderen zijn er brochures over veel piekeren, verlatingsangst,
Nadere informatie