DEMENTIE EN HET GENETISCH ONDERZOEK

Transcriptie

1 DEMENTIE EN HET GENETISCH ONDERZOEK Prof. Dr. Julie van der Zee, PhD Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium Neurogenetica, Instituut Born Bunge, Universiteit Antwerpen Onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten Meer dan 30 jaar baanbrekend onderzoek naar de genetische oorzaken van dementie Doelstelling Prof. Dr. Christine Van Broeckhoven Ziekte van Alzheimer Frontotemporale dementie Ziekte van Parkinson Identificatie van genen en risicofactoren Het begrijpen van de biologie van de ziekte genen Bijdragen tot de ontwikkeling van meer doeltreffende therapieën 1

2 Dementie, de uitdaging van de 21ste eeuw België mensen met dementie Alzheimer patiënten (2/3) mensen betrokken: familie, naasten, verzorgers, artsen, Europa Meer dan 7.3 miljoen dementiepatiënten! Wereldwijd in miljoen dementiepatiënten! Wereldwijd tegen 2050 Naar schatting miljoen dementiepatiënten! Eén nieuwe patiënt elke 4 seconden. Bron: ADI World Alzheimer Report 2011 Geheugen en Veroudering Iedereen krijgt problemen met het geheugen bij het ouder worden! Een beetje vergeetachtig zijn, betekend dus niet dat iemand dement wordt Normaal verouderen milde vergeetachtigheid Verlies van contactpunten tussen hersencellen. = het informatienetwerk zit losser! Pathologisch verouderen dementie Verlies van hersencellen. = gaten in het informatienetwerk! 2

3 Ziekte van Alzheimer Ziekte genoemd naar de Duitse neuropsychiater Alois Alzheimer ( ) 1906: A. Alzheimer beschreef eerste maal kenmerkende microscopische veranderingen in hersenen Alzheimer patiënten Abnormale eiwit klompen in de hersen regio's van het geheugen en cognitie (hippocampus) Amyloide plakken Tau kluwens 3

4 Krimpend Brein Gezonde persoon Alzheimer patiënt Atrofie van de hersenen Soorten Dementie Dementie is een verzamelnaam, meer dan 60 soorten geleidelijke achteruitgang van de verstandelijke functies en geestelijk functioneren staan centraal De belangrijkste vormen zijn: Ziekte van Alzheimer (AD) : 50 70% Vasculaire dementie (VaD) : 15% Lewy Body dementie (LBD) : 10% Frontotemporale dementie (FTD) : 5 10% Andere zeldzame vormen AD en FTD belangrijkste oorzaak van Jongdementie : treft patiënten voor de leeftijd van 65 jaar! Jonge persoon met dementie meestal tussen 40 en 60 jaar In België jong dementerenden 4

5 Risicofactoren voor dementie Leeftijd Hoe gezond of ongezond men ook leeft, de kans om dement te worden stijgt met de jaren boven 65 jaar verdubbelt prevalentie iedere 5 jaar Vrouw zijn Dementie komt vaker voor bij vrouwen dan bij mannen 1/3 mannen > 90 j. dement vs. 1/2 vrouwen daling van vrouwelijke hormonen na de menopauze Andere ziekten Suikerziekte, ziekte van Parkinson, Hart en Vaatziekten: slagaderverkalking, hoge bloeddruk, gezonde voeding (onverzadigde vetzuren), niet te veel alcohol en voldoende lichaamsbeweging Wat goed is voor je hart is ook goed voor je hoofd Erfelijkheid en dementie: Het zit in de familie Dementie komt vaker voor in families Ongeveer de helft van de dementiepatiënten heeft nog een ander familielid met dementie. Bij identieke tweelingen komt dementie in beiden voor in 8 op 10 tweelingen. Dementie heeft een belangrijke genetische component 5

6 Erfelijke dementie Jongdementie = eerste symptomen van geheugenverlies treden op voor de leeftijd van 65 jaar Bij jongdementie ziet men vaker nog andere patiënten in de familie wat wijst op een genetische bijdrage tot de ziekte. In zeldzame families wordt de ziekte doorgegeven van generatie tot generatie volgens een eenvoudige erfelijkheidspatroon = erfelijke dementie Erfelijke dementie < 1% van de dementiepatiënten (= zeer zeldzame ziekte) Erfelijke fouten (= mutaties) werden gevonden in AD en FTD families Erfelijke dementie Een kind van een zieke ouder heeft één kans op twee om ziek te worden (= autosomaal dominante overerving) Ziekte wordt veroorzaakt door 1 erfelijke fout of mutatie in 1 gen Drager van een mutatie wordt ziek rond dezelfde leeftijd als de andere patiënten in de familie 6

7 Dementie families voor genetisch onderzoek AD/A AD/B Onderzoek Belgische families leidt tot ontdekking van PSEN1 gen als belangrijkste sleutelgen in alzheimerdementie Foute Genen in dementie Dementie Gen / Eiwit Afkorting Chromo soom Percentage in families Ziekte van Alzheimer Amyloïde voorloper eiwit APP 21 18% Preseniline 1 PSEN % Preseniline 2 PSEN2 1 4% Frontotemporale dementie Progranuline GRN 17 21% C9orf72 C9orf % Microtubuligeassocieerde eiwit tau MAPT 17 4% Er zijn nog dementie genen! 7

8 Erfelijk risicoprofiel Ouderdomsdementie >99% van de patiënten In oudere dementie patiënten wordt het risico veroorzaakt door een samenspel van erfelijke en omgevingsfactoren Sommige factoren tellen op en verhogen je risico, anderen tellen af en verlagen je risico, andere versterken of verzwakken je risico = risicoprofiel tot dementie Aantal risicofactoren die iemands risicoprofiel bepalen is nog onbekend Van familie genetica naar populatie genetica Patiënten Gezonde individuen = dragers van een risicoprofiel 8

9 Genetische riscofactoren voor dementie 1995: APOEε 4 risico gen voor Alzheimer dementie Drie vormen APOE ε 2, APOE ε 3en APOE ε 4 Eén maal ε 4 verhoogt de kans op Alzheimer met ongeveer 5x Twee maal ε 4 verhoogt de kans op Alzheimer met ongeveer 10x Niet alle dragers van een APOE ε4vorm worden ziek! Dankzij grootschalige Internationale collaboraties die DNA van > proefpersonen onderzochten werd voor het eerst in 20 jaar 9 nieuwe risicogenen ontdekt impliceren naast amyloid cascade ook cholesterol metabolisme en inflammatie DEELNEMEN AAN HET GENETISCH ONDERZOEK 9

10 Onderzoeksdeelnemers Patiënten Gezonde AD patiënten FTD patiënten PD patiënten vrijwilligers Nauwe samenwerking met grote neurologische centra en geheugen klinieken in België Onderzoeksverpleegkundingen die deelnemers aan huis bezoeken Opvragen van medische informatie, opstellen van stambomen, nog andere patiënten of gezonde deelnemers in familie Naast patiënten ook gezonde vrijwilligers nodig! Om genetische verschillen in DNA op te sporen die het risicoprofiel voor dementie vormen, vergelijken we DNA van gezonde ouderen met dat van dementie patiënten Met Uw medewerking helpt u het wetenschappelijk onderzoek en geeft U hoop aan mensen! Wie komt in aanmerking voor deelname? Patiënten, familieleden en gezonde vrijwilligers (ouder dan 18 jaar) Wat wordt er verwacht van de deelnemers? Informatieformulier Ondertekend toestemmingsformulier Informatie over de eigen ziektegeschiedenis voorkomen van dementie en hersenziekten bij de familie Korte test van cognitie en geheugen Een bloedafname voor DNA 10

11 Christine Van Broeckhoven 11