Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk
|
|
- Anna Visser
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Artikel Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk Axel Liégeois Pastores en pastoraal beleidsverantwoordelijken in de gezondheids- en welzijnszorg verbinden pastoraat en ethiek op een vanzelfsprekende wijze. Inderdaad, zowel theoretisch als praktisch zijn er verbindingen tussen pastoraat en ethiek. Maar zijn die banden wel zo vanzelfsprekend? Pastoraal- en moraaltheologie zijn ongetwijfeld twee theologische disciplines, maar het zijn meteen ook twee duidelijk onderscheiden vakgebieden. Pastorale en ethische zorg zijn twee pijlers van de christelijke identiteit, maar ze worden in een zorgvoorziening toch in onderscheiden structuren gerealiseerd. Hoe goed stellen pastoraat en ethiek het met elkaar? Zijn ze 'in het echt' verbonden? Is het een goed huwelijk? Is het een verstandshuwelijk? Of blijven ze beter in een LAT-relatie? In deze bijdrage proberen we de complexe relatie tussen pastoraat en ethiek te verhelderen. We bekijken de relatie vanuit beide partners. Heeft ethiek pastoraat nodig? En heeft pastoraat ethiek nodig? Telkens vertrekken we vanuit de eigenheid van de ene of de andere, nemen we de relatie tussen beide kritisch onder de loep en maken we een aantal persoonlijke reflecties. Heeft ethiek pastoraat nodig? Wat is ethiek? Er zijn veel definities van ethiek. Het is niet onze bedoeling hier een overzicht te bieden noch om de grootste gemene deler in deze definities te vinden. We verkiezen een bondige maar ook werkbare definitie van ethiek voor te stellen die hopelijk door velen kan herkend en aanvaard worden. We omschrijven ethiek als een kritische en systematische reflectie op waarden en normen in een concrete zorgsituatie (Liégeois, 2005). Een waarde is de betekenis die mensen aan een realiteit toekennen als goed, verantwoord of nastrevenswaardig. Een norm is een richtlijn voor het handelen die gebaseerd is op één of meerdere waarden. Waarden en normen vinden mensen niet zelf uit. Ze zijn een sociale gegevenheid en bestaan vóór en buiten de individuele mensen in de maatschappij en de cultuur. Mensen kunnen waarden en normen al dan niet kritisch verinnerlijken en tot hun eigen waarden en normen maken, maar ze kunnen zich er ook tegen afzetten en ze afwijzen. Daarbij worden ze onder meer beïnvloed door de tijdsgeest, hun opvoeding en vorming, en hun fundamentele opties. Ethiek is nu een kritische en systematische reflectie op de waarden en normen die in een concrete situatie geïmpliceerd zijn. Deze reflectie is zowel kritisch als systematisch. Het systematische element bevindt zich in de ethische methodologie die mensen toe- Pastorale Perspectieven Nr /1 37 5
2 passen om de waarden en normen te evalueren. In de methodologie gaan een inductieve en deductieve beweging samen. De inductieve beweging houdt in dat mensen de waarden en normen die in een concrete situatie op het spel staan, expliciteren en verhelderen. Ethische reflectie is echter meer dan een proces van verheldering, hoe belangrijk dit ook is. De ethische methodologie bevat ook een kritisch element. Dit is een referentiepunt of ijkpunt op basis waarvan mensen de waarden en normen evalueren. Dit evaleren van waarden en normen aan de hand van een ethische maatstaf is de deductieve beweging in de ethische reflectie. heeft een particulier karakter. Het heeft zijn wortels in de particuliere traditie van het christelijke geloof dat bepaalde waarden en normen vooropstelt. En katholieke pastores zijn nog specifieker verbonden met de katholieke traditie en kerkgemeenschap. Bij de vraag naar de verhouding tussen pastoraat en ethiek is het bijgevolg aangewezen pastoraat onmiddellijk te verruimen naar het breder veld van christelijk geloof. En ook deze vraag kunnen we plaatsen in de ruimere context van de verhouding tussen ethiek enerzijds en de verscheidenheid van levensbeschouwingen en religies anderzijds. Autonomie en beschermwaardigheid zijn humane waarden omdat ze gericht zijn op humaniteit of menswaardigheid, op de waardigheid van de mens. Een humanist kan autonomie en beschermwaardigheid evenzeer claimen als een christen. Geen enkele levensbeschouwing heeft het monopolie over deze waarden. Ethiek, christelijk geloof en levensbeschouwing Wat is nu de verhouding tussen ethiek en pastoraat? Deze vraag vereist heel wat verheldering en verruiming. Ethiek in een zorgvoorziening heeft een 'universeel' karakter. Zorgvragers, familieleden en zorgverleners kunnen heel verschillende waarden en normen hebben. Ethiek is erop gericht om doorheen een kritische en systematische reflectie op deze waarden en normen te komen tot een evaluatie die door àlle partners kan worden gedeeld. Pastoraat echter Over de verhouding tussen christelijk geloof en ethiek bestaan er verschillende opvattingen. Het leergezag van de katholieke kerk gaat uit van christelijke waarden en normen die hun fundering vinden in het christelijke geloof, meer bepaald in de bijbel en de traditie. Deze christelijke waarden en normen zijn dan richtinggevend voor het omgaan met ethische problemen in de zorgvoorziening. Deze opvatting is zowel theoretisch als praktisch niet vanzelfsprekend. Als reactie op de visie van het kerkelijke leergezag hebben theologen een pleidooi gehouden voor de autonomie van ethiek tegenover geloof en levensbeschouwing. Een voortrekker van deze reactie is Alfons Auer met zijn invloedrijke werk Autonome Moral und Christlicher Glaube (1971). Voor haar normativiteit is ethiek autonoom tegenover het christelijke geloof. Autonomie van ethiek tegenover christelijk geloof? De discussie over de autonomie van de ethiek tegenover het christelijke geloof is onder 6 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk
3 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk theologen geluwd. Niettemin blijft deze vraag belangrijk in de praktijk van de ethische reflectie in de zorgvoorziening. In een geseculariseerde en pluralistische maatschappij gaan heel veel zorgvragers, familieleden en zorgverleners er immers onuitgesproken van uit dat ethische beslissingen autonoom staan tegenover het christelijke geloof. Het spanningsveld tussen autonome ethiek en christelijk geloof is dus nog steeds actueel. We benaderen dit spanningsveld niet louter theoretisch, maar verhelderen het aan de hand van enkele concrete waarden die exemplarisch zijn voor de problematiek. Hoewel er geen algemeen aanvaard waardepatroon is voor de gezondheids- en welzijnszorg, halen we als toetssteen voor onze discussie we twee fundamentele waarden naar voren, met name autonomie en beschermwaardigheid (Liégeois, 2007). Bij de meeste ethische vragen in de zorg staan immers het respect voor de autonomie van de zorgvrager en de beschermwaardigheid van het leven op het spel. Welnu, deze twee waarden kunnen mensen niet zomaar claimen vanuit een bepaalde levensbeschouwing of religie, bijvoorbeeld het christendom. Autonomie en beschermwaardigheid zijn humane waarden omdat ze gericht zijn op humaniteit of menswaardigheid, op de waardigheid van de mens. Een humanist kan autonomie en beschermwaardigheid evenzeer claimen als een christen. Geen enkele levensbeschouwing heeft het monopolie over deze waarden. Daarom worden deze waarden 'universeel' genoemd, of ze worden toch minstens door de westerse levensbeschouwingen algemeen aanvaard Als het leven zo beschouwd wordt als een schepping van God, dan wordt de beschermwaardigheid van het leven niet alleen theologisch verdiept en gefundeerd, maar ook geradicaliseerd. Dat maakt meteen ook duidelijk dat christenen bijzondere motieven hebben die de bescherming van de waardigheid van het leven radicaliseren. Hier is er natuurlijk wel een duidelijk levensbeschouwelijk verschil. als fundamentele waarden. Deze waarden overstijgen de grenzen tussen de levensbeschouwingen en zijn dus onafhankelijk van een welbepaalde levensbeschouwing. Ethiek heeft geen specifieke levensbeschouwing of religie nodig om de waarden te funderen. De ethische fundering van waarden gebeurt op basis van redelijke argumenten die voor mensen van elke levensbeschouwing overtuigend zijn. Beroep doen op een levensbeschouwelijke overtuiging is als een gezagsargument. Een waarde is goed, niet omdat ze voorgehouden wordt door een levensbeschouwing, maar omdat ze redelijkerwijze de waardigheid van de mens dienst. En precies omdat waarden gericht zijn op menswaardigheid, worden ze door levensbeschouwingen belangrijk gevonden. Christelijke fundering en motivering van waarden Daarmee is echter het laatste woord niet gezegd over het spanningveld tussen ethiek en christelijk geloof. Hoe universeel waarden ook zijn, we kunnen ze echter niet losmaken van de particuliere levensbeschouwing of Pastorale Perspectieven Nr /1 37 7
4 religie waarin ze gestalte gekregen hebben. De waarden krijgen hun precieze betekenis en hun fundering binnen een bepaalde levensbeschouwelijke of religieuze traditie. Zo is de beschermwaardigheid van het leven in de westerse levensbeschouwingen duidelijk getekend door het christelijke scheppingsgeloof. Het respect voor het menselijke leven verwijst immers verder dan het louter humane. Het is tegelijk een respect voor het leven dat door God geschapen is, naar Zijn beeld en gelijkenis, en dat God nog steeds verder schept en draagt. Raken aan het leven is ook raken aan Gods schepping. Daarom is het leven heilig en verdient het leven het hoogste respect. Het is duidelijk dat deze religieuze invulling van een humane waarde niet neutraal en vrijblijvend is. Mensen zijn in het leven geworpen en zijn op zoek naar een zinvolle beleving van hun leven. Ze ervaren te leven in de tijd en in de ruimte. In de tijd leven mensen tussen hun geboorte en hun dood en in de ruimte leven ze in een spanning tussen zichzelf en de ander. Mensen proberen dit leven zinvol te beleven. Maar de zin die ze uiteindelijk beleven, hebben ze niet zelf gemaakt. Mensen ontdekken veeleer zin in het leven. Als het leven zo beschouwd wordt als een schepping van God, dan wordt de beschermwaardigheid van het leven niet alleen theologisch verdiept en gefundeerd, maar ook geradicaliseerd. Dat maakt meteen ook duidelijk dat christenen bijzondere motieven hebben die de bescherming van de waardigheid van het leven radicaliseren. Hier is er natuurlijk wel een duidelijk levensbeschouwelijk verschil. Deze motieven zijn wel zeer specifiek voor het christelijke geloof. Een humanist zal ze per definitie nooit claimen. De waarden zijn dus algemeen menselijk en geen enkele levensbeschouwing heeft het monopolie over deze waarden. Maar de waarden kunnen levensbeschouwelijk geduid worden en dat leidt tot motieven die wel heel duidelijk levensbeschouwelijk geladen zijn. Ons ander voorbeeld is autonomie. Dat wordt gezien als een centrale waarde in een humanistische levensbeschouwing. Inderdaad, de waarde van de autonomie is duidelijk getekend door de Verlichting. En in het huidige bio-medische debat komen vooral humanisten op voor een radicaal respect voor de autonomie van de mens. De waarde van de autonomie wordt in het actuele debat verbonden met het humanisme en niet met het christendom. Maar ook deze visie moeten we in zijn juiste perspectief plaatsen. Het humanisme en de Verlichting zijn er gekomen in een westerse cultuur die getekend is door het Grieks-Hellenistische erfgoed en door de joods-christelijke traditie. God heeft de mens geschapen naar zijn beeld en gelijkenis, dus met een vrije wil om verantwoordelijkheid op te nemen en met de opdracht de wereld te onderwerpen als goede rentmeesters. De gedachte van autonomie bevindt zich reeds in de kern van het christendom. Het is dan ook niet toevallig dat de autonomie naar voren komt in een cultuur die sterk beïnvloed is door het christendom. Christenen hebben dus ook goede motieven om autonomie na te streven. Maar toch kan autonomie voor christenen 8 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk
5 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk niet het laatste woord hebben, zoals dat voor humanisten wel kan. Voor christenen staat de autonomie steeds in een spanningsveld met heteronomie, ons door God geschapen zijn. Mensen staan in een scheppingsrelatie tot God en van daaruit ook in een bijzondere verbondenheid met de andere schepselen. Daarom herinterpreteren christenen de autonomie als een relatieve autonomie of als een relationele autonomie. Autonomie kan voor christenen nooit absoluut zijn omdat ze zich van hun Schepper afhankelijk weten. Autonomie wordt daarom voor christenen nagestreefd in een relationeel netwerk, in verbondenheid met anderen en met verantwoordelijkheid voor anderen. Tussentijds besluit Ook al kan geen enkele levensbeschouwing waarden claimen als haar monopolie, waarden komen historisch en cultureel gezien steeds op de voorgrond binnen een levensbeschouwelijke of religieuze traditie. En deze traditie kleurt dan op een particuliere manier deze waarden. Zo hebben christenen hun specifiek theologische fundering van bepaalde waarden. Dit leidt tot specifiek theologische motieven om deze waarden na te streven. En deze bijzondere motivering beïnvloedt ontegensprekelijk het evalueren van waarden die in een spanningsveld of in conflict met elkaar komen. Zo zullen christenen bij een evaluatie van autonomie en beschermwaardigheid de autonomie relativeren en de beschermwaardigheid accentueren. Maar opnieuw betekent dit geenszins dat humanisten, vanuit hun specifieke motivaties en in bepaalde situaties, niet tot dezelfde evaluatie van waarden zouden kunnen komen. Heeft pastoraat ethiek nodig? Wat is pastoraat? We komen aan onze tweede vraag, namelijk of pastoraat ethiek nodig heeft. Ook bij pastoraat zijn er heel wat definities mogelijk. Ook hier willen we geen grootste gemene deler van de definities zoeken, maar verkiezen we een bondige en werkbare definitie van pastoraat. We omschrijven pastoraat als de zorg voor de zin- en geloofsbeleving van de ander vanuit de christelijke geloofsovertuiging van de pastor (Liégeois, 2008). Mensen zijn in het leven geworpen en zijn op zoek naar een zinvolle beleving van hun leven. Ze ervaren te leven in de tijd en in de ruimte. In de tijd leven mensen tussen hun geboorte en hun dood en in de ruimte leven ze in een spanning tussen zichzelf en de ander. Mensen proberen dit leven zinvol te beleven. Maar de zin die ze uiteindelijk beleven, hebben ze niet zelf gemaakt. Mensen ontdekken veeleer zin in het leven. De zin is reeds gegeven in het leven zelf en in tradities, levensbeschouwingen of religies die de zin van het leven hebben beschouwd. Daarom is 'zingeving' geen gepast woord. Het is eerder zo dat mensen zin ontdekken en ontvangen, en zich die zin toe-eigenen en beleven. Pastoraat is nu de zorg voor de zin- en geloofsbeleving van de zorgvrager. In een pluralistische samenleving en cultuur kan de zorgvrager om het even welke levensovertuiging hebben, al dan niet verbonden met een levensbeschouwing of religie. De eigenheid van pastoraat is dan ook niet verbonden met de levensbeschouwelijke overtuiging Pastorale Perspectieven Nr /1 37 9
6 van de zorgvrager. Pastorale zorg kan gebeuren ongeacht de levensbeschouwelijke overtuiging van de zorgvrager. De eigenheid van pastoraat heeft precies te maken met de particuliere invalshoek van de christelijke geloofsovertuiging van de pastor zelf. Pastoraat kan niet zonder de bijdrage van de psycho-sociale begeleiding. Vooraleer te kunnen raken aan het ethische en spirituele niveau, verheldert de pastor de feiten en gebeurtenissen, de emoties en motieven, de inter-acties en consequenties. Pas als deze psycho-sociale elementen verhelderd zijn, kan de pastor in de ethische begeleiding de waarden en normen verhelderen. Het diepste en funderende niveau is de spirituele begeleiding. De pastor verheldert de zinbeleving van de ander en probeert deze te verbinden met de christelijke geloofsbeleving. Net als ethiek, heeft pastoraat ook een methodologisch en kritisch element. In de pastorale methodologie helpt de pastor de zorgvrager zijn of haar zin- of geloofsbeleving te expliciteren en te verhelderen. Tegelijk probeert de pastor deze zin- en geloofsbeleving op een hermeneutisch verantwoorde wijze te confronteren met een extern of kritisch element, namelijk de christelijke geloofsvisie en geloofsbeleving. Op deze wijze probeert de pastor de zorgvrager te begeleiden in zijn of haar eigen zoektocht naar zin- en geloofsbeleving. Ethiek in het pastoraat Wat is nu de verhouding tussen pastoraat en ethiek? Wat is de ethische dimensie van pastoraat? De meest vanzelfsprekende band tussen pastoraat en ethiek is dat de pastor ethisch niet neutraal kan zijn. De pastor behoort tot de christelijke geloofsgemeenschap, is vertegenwoordiger van een kerkgemeenschap en deelt dus de ethiek van die gemeenschap. De christelijke ethiek behoort dus tot de identiteit van de pastor. Precies daarom wenden zorgvragers maar ook familieleden en zorgverleners zich tot de pastor. Bij zorgvragers en familieleden gebeurt dit in het kader van persoonlijke contacten of een pastorale begeleiding. De vraag om ethisch advies kan heel uitdrukkelijk zijn omdat zorgvragers en familieleden voor een ethisch dilemma staan. De vraag kan ook verscholen liggen in de dagelijkse gesprekken waarin ze de situatie van de zorgvrager ter sprake brengen of in spirituele vragen waarin ze peilen naar de zin of de onzin van een bepaalde levenssituatie. Ook zorgverleners kunnen vragen om het advies van de pastor. Veelal gebeurt dit op een informele manier wanneer zorgverleners in de wandelgangen of bij de koffie naar de mening van de pastor vragen. Deze vragen kunnen zowel gaan over hun persoonlijk leven als over de professionele werksituatie. Maar zorgverleners kunnen ook op een formele manier vragen om het advies van de pastor. Ze doen dit vooral wanneer ze aanvoelen dat een ethische vraag een religieuze betekenis heeft voor de zorgvrager of de familie. Ze vragen de pastor ook om ethisch advies wanneer de ethische vraag een band oproept met het christelijke geloof, de christelijke ethiek of de christelijke identiteit van de zorgvoorziening. De pastor kan dan uitgenodigd worden op een teamvergadering of een ander overleg in de zorgvoorzie- 10 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk
7 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk ning. De meest formele en expliciete vraag om ethisch advies komt er wanneer de pastor aangezocht wordt om deel te nemen de commissie voor ethiek. De pastor kan daartoe zinvol bijdragen door een christelijk geïnspireerd standpunt te vertolken. Als zorgvragers, familieleden of zorgverleners om een ethisch advies vragen, verwachten ze dat de pastor de ethische standpunten van de kerk kent en ze ook op een begrijpelijke wijze kan uitleggen. Ze weten ook wel dat het persoonlijke standpunt van de pastor niet noodzakelijk samenvalt met dat van het kerkelijke leergezag. Maar ook dat persoonlijke standpunt van de pastor als geëngageerd christen met een kritische visie op kerk, maatschappij en zorgvoorziening kunnen zorgvragers, familieleden en zorgverleners heel leerrijk vinden. Integratie van ethiek in het pastoraat De praktijk van veel pastores wijst op een sterke band tussen pastoraat en ethiek. We willen hierover verder reflecteren. Er zijn verschillende standpunten mogelijk. Een eerste standpunt is een volledig scheiden van pastoraat en ethiek. Theoretisch gezien sluit dit standpunt aan bij de reeds besproken autonomie van ethiek tegenover christelijk geloof. Praktisch gezien kunnen zorgverleners stellen dat ethiek een veel ruimere aangelegenheid is dan pastoraat. Alle partners in de zorg worden betrokken in het ethische overleg om tot een gezamenlijke evaluatie van waarden en normen te komen en het christelijke geloof vertegenwoordigt daarin slechts één invalshoek. Voor pastores is dat uiteraard een te beperkte en beperkende visie. Het christelijke geloof heeft wel degelijk zijn inbreng in het ethische overleg omdat het waarden fundeert en motiveert, zoals we reeds geargumenteerd hebben. Een tweede standpunt is een volledig samenvallen van pastoraat en ethiek. Dit standpunt komt wellicht niet veel voor in de praktijk. Niettemin gaat Don Browning, een vooraanstaand pastoraaltheoloog, die richting uit in zijn hele werk, en het meest uitgesproken in Religious Ethics and Pastoral Care (1983). Hij ontwikkelt een model voor pastorale begeleiding dat volledig gebaseerd is op een methodiek voor praktisch moreel denken. Hierdoor krijgen spirituele vragen naar zin- en geloofsbeleving onvoldoende aandacht en worden ze niet vanuit een specifiek pastorale methodiek begeleid.we verkiezen een derde standpunt waarbij ethiek geïntegreerd wordt in pastoraat, maar toch ook duidelijk onderscheiden blijft. In het boek Schroomvol nabij. Pastorale begeleiding bij euthanasie (2008) onderscheidden we in onze bijdrage drie diepteniveaus in de pastorale zorg, namelijk het psycho-sociale, het ethische en het spirituele niveau. Daarbij verwijzen we naar de contextuele therapie van Ivan Nagy. In zijn boek Between Give and Take (1986) onderscheidt hij de dimensie van de feiten, de dimensie van de psychologie en de dimensie van de interacties, en dit in de context van de patiënt. Hij houdt een pleidooi om deze dimensies te benaderen vanuit en te verbinden met de relationeel-ethische dimensie. Wij willen er een vijfde dimensie aan toevoegen die specifiek is voor de pastorale zorg, met name de spirituele dimensie. Zo komen we tot drie niveaus in de pastorale begeleiding. Het eerste niveau is dat van de Pastorale Perspectieven Nr /1 3711
8 psycho-sociale begeleiding en bestaat uit de eerste drie dimensies van Nagy die we als volgt willen hertalen: het verhelderen van de feiten en gebeurtenissen, het verhelderen van de emoties en motieven, het verhelderen van de inter-acties en consequenties. Essentieel voor pastorale begeleiding zijn de twee dieperliggende niveaus, namelijk de ethische en spirituele begeleiding. Deze begeleiding willen we als volgt beschrijven: het verhelderen van de waarden en normen en het verhelderen van zinbeleving en geloof. Op deze manier komen we tot een geïntegreerd model voor pastorale zorg. Pastoraat kan niet zonder de bijdrage van de psychosociale begeleiding. Vooraleer te kunnen raken aan het ethische en spirituele niveau, verheldert de pastor de feiten en gebeurtenissen, de emoties en motieven, de interacties en consequenties. Pas als deze psycho-sociale elementen verhelderd zijn, kan de pastor in de ethische begeleiding de waarden en normen verhelderen. Het diepste en funderende niveau is de spirituele begeleiding. De pastor verheldert de zinbeleving van de ander en probeert deze te verbinden met de christelijke geloofsbeleving. Door diepteniveaus te onderscheiden, maken we duidelijk dat de kernopdracht van de pastor de spirituele begeleiding is. Tegelijk tonen we aan dat de ethische begeleiding geïntegreerd is in de pastorale begeleiding en dat pastorale begeleiding niet zonder psychosociale begeleiding kan. Ethiek van het pastoraat Er is echter niet alleen ethiek in het pastoraat, maar ook ethiek van het pastoraat. De pastorale zorg heeft zelf een ethische dimensie. De pastor heeft nood aan een eigen beroepsethiek. Totnogtoe is de professionele ethiek van pastores weinig ontwikkeld. Daarom brengen we aantal thema's aan die ons belangrijk lijken voor een dergelijke ethiek. Pastorale zorg heeft steeds een bepaalde doelstelling en hanteert steeds een bepaalde methodiek, ook al zijn deze niet altijd even expliciet voor de pastor of voor de zorgvrager. Doel en middel veronderstellen een onderliggende ethiek met een afweging van waarden. In het oude kerygmatische model heeft de verkondiging van de waarheid van de christelijke geloofsboodschap voorrang op de persoonlijke wensen van de zorgvrager. Als reactie stelt het therapeutische pastoraat de persoonlijke ontwikkeling van de zorgvrager als norm voor het aanbrengen van de christelijke geloofsboodschap. In het hedendaagse dialogale en hermeneutische pastoraat zijn de vertrouwensrelatie en de dialoog tussen pastor en zorgvrager de basis om de persoonlijke zin- en geloofsbeleving van de zorgvrager te verbinden met de christelijke geloofsovertuiging die de pastor voorstelt. Hieruit volgt dat pastores geen pastorale zorg meer kunnen aanbieden zonder rekening te houden met de autonomie van de zorgvrager. Volgens de wet patiëntenrechten heeft de zorgvrager het recht om vrij en geïnformeerd toe te stemmen bij elke professionele begeleiding. Dit impliceert dat de pastor de zorgvrager informeert over de mogelijkheden van een geplande pastorale begeleiding en minstens de impliciete maar 12 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk
9 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk mogelijks ook de expliciete toestemming van de zorgvrager krijgt voor deze begeleiding. Bij een pastoraal gesprek dat spontaan tot stand komt, kan de pastor uiteraard geen voorafgaande informatie geven. De pastor kan wel rekening houden met de impliciete of expliciete instemming en zeker met de weigering van de zorgvrager om op dat moment over een bepaald onderwerp in gesprek te gaan. De basis van de pastorale begeleiding is de relatie tussen pastor en zorgvrager. Deze relatie is steeds asymmetrisch want de pastor is een professionele zorgverlener met kennis, vaardigheden en attitudes terwijl de zorgvrager een probleem heeft en daardoor afhankelijk is van het zorgaanbod van de zorgverlener. Een dergelijke asymmetrische relatie is steeds een machtsverhouding. De asymmetrie en de macht zijn echter een structureel gegeven in de zorgsituatie. Ze worden moreel wanneer de pastor de asymmetrie en de macht bewust aanwendt. Ethisch omgaan met een dergelijke verhouding houdt in dat de pastor de asymmetrie probeert bij te sturen en de macht aanwendt in het belang van het zorgproces van de zorgvrager. Als de pastor de asymmetrie bevestigt en de macht gebruikt voor eigen belangen wordt pastoraat onethisch. Een uitdrukking hiervan is het omgaan met intimiteit in de zorgrelatie. Een goede pastorale begeleiding kan niet zonder het uitspreken en verhelderen van gevoelens en emoties, en bepaalde lichamelijke aanrakingen kunnen ondersteunend of helpend zijn. Dit schept intimiteit en is niet onethisch. Maar wanneer de persoonlijke grenzen van pastor of zorgvrager niet meer gerespecteerd worden, of wanneer de intimiteit niet ten dienste staat van de pastorale begeleiding van de zorgvrager maar wel van de behoeften van de pastor, dan wordt macht schromelijk misbruikt. Er is echter niet alleen seksueel misbruik mogelijk. Emotioneel grensoverschrijdend gedrag kan veel subtieler zijn. De pastor die een professionele functie heeft, draagt de grootste verantwoordelijkheid om de grenzen bespreekbaar te maken, ze te respecteren en te doen respecteren. Ethiek is immers een opdracht voor alle zorgverleners. Maar voor de pastor behoort het omgaan met ethische vragen tot de pastorale zorg, ook al is de kernopdracht van pastoraat het omgaan met de onderliggende spirituele vragen. Een laatste ethisch thema in het pastoraat is de intimiteit van de informatie. Als de zorgvrager zich tot de pastor wendt en ethische vragen over waarden en normen en spirituele vragen over zin- en geloofsbeleving ter sprake brengt, krijgt de pastor heel wat vertrouwelijke informatie te horen. De zorgvrager verwacht echter van de pastor een zeer grote vertrouwelijkheid. Het absolute geheim van de sacramentele biecht straalt als het ware af op alle gesprekken en begeleidingen van de pastor. En het recht op asiel in heilige plaatsen, roept de verwachting op dat er een vrijplaats is tussen pastor en zorgvrager waar de vertrouwelijkheid heilig is. Het is een belangrijke opdracht van de pastor die vertrouwelijkheid zo goed mogelijk te respecteren. Ook als andere zorgverle- Pastorale Perspectieven Nr /1 3713
10 ners de pastor om informatie vragen over de begeleiding is het best dat de pastor enkel informatie doorgeeft na hierover gesproken te hebben met de zorgvrager. Besluit De verhouding tussen pastoraat en ethiek is complex. We hebben niet gepleit voor een autonome ethiek. Ook al heeft ethiek haar specifieke methodiek en kritische maatstaf die gebaseerd zijn op redelijkheid, de normativiteit van waarden en normen wordt uiteindelijk gefundeerd en gemotiveerd vanuit een levensbeschouwelijke overtuiging zoals het christelijke geloof. We hebben integendeel een pleidooi gehouden voor een integratie van ethische begeleiding door de pastor in de pastorale zorg. Vanzelfsprekend blijft ethische begeleiding en reflectie buiten de pastorale context mogelijk. Ethiek is immers een opdracht voor alle zorgverleners. Maar voor de pastor behoort het omgaan met ethische vragen tot de pastorale zorg, ook al is de kernopdracht van pastoraat het omgaan met de onderliggende spirituele vragen. Bovendien heeft pastorale zorg met een geïntegreerde ethische en spirituele begeleiding ook zijn eigen professionele ethiek nodig. De pastor moet voldoende toegerust zijn om mensen ethisch te begeleiden en zelf een professionele ethiek te ontwikkelen. Wellicht kunnen pastorale opleidingen en vormingsinitiatieven nog meer bijdragen aan de ethische competentie van de pastor. Uit dit alles blijkt dat pastoraat en ethiek vanuit een christelijke visie bij elkaar horen. Ze zijn 'christelijk getrouwd'. En het is meer dan een verstandshuwelijk. Waar ethische begeleiding meer de nadruk legt op het verstand zonder het gevoel te negeren, legt de spirituele begeleiding meer de nadruk op de ziel zonder het verstand te negeren. Of om het beeld door te trekken: het is een huwelijk waarbij ze hun verstand gebruiken en zich met bezieling inzetten. Over de auteur Axel Liégeois is hoogleraar pastoraaltheologie aan de faculteit Godgeleerdheid van de K.U.Leuven en ethicus op het Provincialaat van de Broeders van Liefde te Gent. Zijn werkveld is zorgethiek en zorgpastoraat, met bijzondere aandacht voor geestelijke gezondheidszorg en gehandicaptenzorg. Verder lezen D. S. BROWNING, Religious Ethics and Pastoral Care (Theology and Pastoral Care), Philadelphia, Fortress Press, 1983, 128 p. A. AUER, Autonome Moral und Christlicher Glaube, Düsseldorf, Patmos, 1971, 2de ed. 1984, 239 p. A. LIÉGEOIS, Een personalistisch model voor ethiek in de zorg, in Tijdschrift voor Gezondheidszorg en Ethiek 15 (2005) 3, A. LIÉGEOIS, Persoon en waarden als fundering van ethiek in de zorg, in Tijdschrift voor Gezondheidszorg en Ethiek 17 (2007) 1, 2-6. A. LIÉGEOIS, Beschouwingen van een theoloog, in A. LIÉGEOIS (red.), Schroomvol nabij. Pastorale begeleiding bij euthanasie (Leuvense Cahiers voor Praktische Theologie 7), Antwerpen, Halewijn, 2008, I. NAGY, Between Give and Take. A Clinical Guide to Contextual Therapy, New York, Bruner Mazel, 1986, XIII, 432 p. 14 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk
Pastorale Perspectieven Nr. 138
18-03-2008 14:47 Pagina 1 Pastorale Perspectieven Inhoud Nr. 138 Kaft PP 138 met rug Ethiek in denken en doen De scheidingslijn tussen pastoraal en ethiek Pieter Vandecasteele Pastoraat en ethiek, meer
Nadere informatieVisie pastoraal in Monsheide
Visietekst pastoraal in Monsheide I. Inleiding Onze christelijke levensbeschouwing, ontleend aan de stichtende Congregatie Sint-Vincentius à Paulo, trachten wij een eigentijdse invulling te geven. Vanuit
Nadere informatieAUTONOMIE: HOEKSTEEN OF STRUIKELBLOK?
AUTONOMIE: HOEKSTEEN OF STRUIKELBLOK? PATIËNTENRECHTEN EN ETHIEK IN DE PSYCHIATRIE AXEL LIÉGEOIS Inleiding Verschillende benaderingen van de zorgrelatie Ethische beschouwingen bij de Wet Patiëntenrechten
Nadere informatieAcademisch Centrum voor Praktische Theologie
2010-2011 Academisch Centrum voor Praktische Theologie Is spirituele zorg de unieke taak van pastores of behoort het ook tot het werkterrein van de psycholoog? Weten we van elkaar wat we doen met betrekking
Nadere informatieOp krachten komen. Heeft het zin? Handvatten voor zinbeleving en spiritualiteit
Op krachten komen Op krachten komen. Herstellen doe je zelf, maar niet alleen! Leuven, 16-17 september 2011 Heeft het zin? Handvatten voor zinbeleving en spiritualiteit Axel Liégeois K.U.Leuven Broeders
Nadere informatieEthische reflectie Moreel beraad. Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde
Visies Visies Algemene op op zorgrelatie zorgrelatie casus Ethische reflectie Moreel beraad Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde axel.liegeois@kuleuven.be Morele intuïtie INLEIDING en ethische reflectie
Nadere informatieLevensbeschouwelijke verscheidenheid in de ortho(ped)agogische centra van de Broeders van Liefde
WERKGROEP ETHIEK IN DE ORTHO(PED)AGOGISCHE ZORG BROEDERS VAN LIEFDE Ethisch advies Levensbeschouwelijke verscheidenheid in de ortho(ped)agogische centra van de Broeders van Liefde Revisie juni 2007 Inleiding
Nadere informatieGids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst
Gids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst 1 1 Waarom heet dit vak Rooms-katholieke Godsdienst? Niet neutraal Specifiek mensbeeld Stevige vorming vereist Kennis van de Spreken vanuit eigen levensbeschouwing,
Nadere informatieVlaams Verbond van het Katholiek Basisonderwijs Guimardstraat 1, 1040 BRUSSEL. Deel 1 Opvoedingsproject
Vlaams Verbond van het Katholiek Basisonderwijs Guimardstraat 1, 1040 BRUSSEL Deel 1 Opvoedingsproject 1 ONS OPVOEDINGSPROJECT Wij verwachten van alle ouders dat ze loyaal achter de identiteit en het opvoedingsproject
Nadere informatieBemoeizorg Graduele zorg. Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde
Visies Visies Algemene op op zorgrelatie zorgrelatie casus Bemoeizorg Graduele zorg Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde axel.liegeois@kuleuven.be Morele intuïtie INLEIDING en ethische reflectie
Nadere informatieEthiek in de ouderenzorg Over waarden, dialoog en grondhoudingen
Visies Visies Artevelde Algemene op op Hogeschool zorgrelatie zorgrelatie casus Gent Gent, 24 mei 2016 Ethiek in de ouderenzorg Over waarden, dialoog en grondhoudingen Axel Liégeois KU Leuven Broeders
Nadere informatieEthische adviezen bemoeizorg en vrijheidsbeperking in de ggz
Agentschap Zorg en Gezondheid Inspiratiedag vrijheidsbeperkende maatregelen Residentiële geestelijke gezondheidszorg Brussel, 19 juni 2019 Ethische adviezen bemoeizorg en vrijheidsbeperking in de ggz Prof.
Nadere informatieInformatie uitwisselen of geheimhouden?
Een pleidooi voor een voorwaardelijk gedeeld beroepsgeheim van de pastor Axel Liégeois Inleiding Pastores in de gezondheids- en welzijnszorg worden steeds meer geconfronteerd met een ethisch spanningsveld
Nadere informatie6 Geestelijke gezondheidszorg in het licht van zingeving en spiritualiteit
Inhoud Inleiding 11 Zingeving versus maakbaarheid 13 Zingeving: een vast item in diverse contexten 15 Zingeving in de GGZ 16 Zingeving versus objectiviteitseisen in de GGZ 17 Zingeving als item in personeelsmanagement
Nadere informatieDE COMPETENTIES VAN DE PREDIKANT EN DE GEESTELIJK VERZORGER
DE COMPETENTIES VAN DE PREDIKANT EN DE GEESTELIJK VERZORGER De PThU kent twee competentieprofielen, die voor de gemeentepredikant en die voor de geestelijk verzorger. Ze verschillen in onderdelen, maar
Nadere informatieEuthanasie bij psychisch lijden: Een ethische visie
FOD Volksgezondheid Brussel, 14 december 2017 Euthanasie bij psychisch lijden: Een ethische visie Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde Inclusie psychisch lijden Inclusie psychisch lijden in euthanasiewet
Nadere informatieInformatie & Beroepsgeheim
Informatie & Beroepsgeheim Duffel 1 december 2009 Axel Liégeois, Waarden in dialoog, hoofdstuk 7, p. 147-181. Inleiding Afbakening onderwerp Alle gegevens over zorgvrager in zijn of haar leefwereld Mondeling
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2010 - II
Opgave 2 Religie in een wetenschappelijk universum 6 maximumscore 4 twee redenen om gevoel niet te volgen met betrekking tot ethiek voor Kant: a) rationaliteit van de categorische imperatief en b) afzien
Nadere informatieIs een Europese islam mogelijk?
Brahim Laytouss Imam, islam theoloog Is een Europese islam mogelijk? De islam is steeds prominenter aanwezig in de Europese samenlevingen, zoveel is duidelijk. Maar islamitisch extremisme en religieus
Nadere informatieGrenzen en mogelijkheden van een samenwerkingsverband vanuit het perspectief van leidinggevenden
Grenzen en mogelijkheden van een samenwerkingsverband vanuit het perspectief van leidinggevenden Dr. An Haekens Overzicht Inleiding: afbakening van thema Spiritualiteit: wiens zorg? Coöperatief- complementair
Nadere informatieHet voorwaardelijk gedeeld beroepsgeheim
11 de Ethiek-Symposium Commissie Ethiek Zorgnet Icuro Hasselt, 19 oktober 2018 Het voorwaardelijk gedeeld beroepsgeheim Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde Recht en ethiek Recht Potentieel conflict
Nadere informatieDeel 1. Opvoedingsproject
Deel 1 Opvoedingsproject 5 6 1. Opvoedingsproject Wij verwachten van alle ouders dat ze loyaal achter de identiteit en het pedagogisch project van onze school staan en dit ondersteunen. Hieronder vindt
Nadere informatieEen ethische visie op het delen en geheimhouden van informatie
GGZ Vlaamse Ardennen Zottegem, 21 april 2016 Een ethische visie op het delen en geheimhouden van informatie Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde Morele intuïtie Probleemstelling en ethische reflectie
Nadere informatieBeroepsgeheim in de drughulpverlening
Beroepsgeheim in de drughulpverlening KU Leuven Broeders van Liefde Studiedag De8 Antwerps Integratiecentrum Antwerpen, 15 januari 2013 Inleiding Specifieke invalshoek Vanuit West-Europese en Vlaamse cultuur
Nadere informatieDeel 1 Opvoedingsproject
Deel 1 Opvoedingsproject 1 Beste ouders, Welkom aan onze school. U kiest onze school voor het onderwijs en de opvoeding van uw kind. Wij zijn blij en dankbaar voor het vertrouwen in onze school. De directie
Nadere informatieAutonomie en afhankelijkheid in de langdurige zorg
Sint-Niklaas, P.C. Sint-Hiëronymus 13 november 2014 Autonomie en afhankelijkheid in de langdurige zorg Een pleidooi voor verbondenheid en verantwoordelijkheid Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde
Nadere informatieHet (gedeeld) beroepsgeheim
Reling Sint-Truiden, 20 januari 2015 Het (gedeeld) beroepsgeheim Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde Morele intuïtie Probleemstelling en ethische reflectie Patiëntenrechten: recht op informatie
Nadere informatieIdentiteit in woorden Stichting St. Josephscholen Nijmegen
Identiteit in woorden Stichting St. Josephscholen Nijmegen Inleiding De commissie identiteit, in opdracht van het bestuur en de directies van de Stichting St. Josephscholen, heeft de identiteit van de
Nadere informatieContextuele Therapie. Een inleiding
Contextuele Therapie Een inleiding Ivan Boszormenyi-Nagy Ivan Boszormenyi-Nagy 1920-2007 2007 Ivan Boszormenyi-Nagy werd geboren op 19 mei 1920 in Boedapest. Hij werd psychiater en hoogleraar psychiatrie
Nadere informatieInhoud DEEL I FUNDAMENTELE PRAKTISCH-THEOLOGISCHE REFLECTIE THEOLOGIE EN VAN DE PASTORAALTHEOLOGIE... 9
Inhoud BIBLIOGRAFIE............................................. XIII INLEIDING................................................ 1 DEEL I FUNDAMENTELE PRAKTISCH-THEOLOGISCHE REFLECTIE HOOFDSTUK 1. TERMINOLOGIE,
Nadere informatieI N F O R M A T I E B R O C H U R E
I N F O R M A T I E B R O C H U R E BESTE OUDERS Het is de droom van ieder van ons dat onze kinderen en jongeren zich ontplooien tot fijne mensen die in staat zijn later hun eigen weg te gaan. Daarbij
Nadere informatieEuthanasie/hulp bij zelfdoding. Hoe gaan we hier mee om?
Euthanasie/hulp bij zelfdoding Hoe gaan we hier mee om? Inhoudsopgave 1. Samenvatting... 2 2. Onze missie en visie... 3 3. Ons standpunt over euthanasie / hulp bij zelfdoding... 3 4. Ons handelen bij een
Nadere informatieCompetenties van leerkrachten in scholen met een katholiek geïnspireerd opvoedingsproject
Competenties van leerkrachten in scholen met een katholiek geïnspireerd opvoedingsproject Deze lijst is het onderzoekresultaat van een PWO-traject binnen de lerarenopleidingen van de KAHO Sint-Lieven,
Nadere informatieEthiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte.
Samenvatting door A. 2079 woorden 29 juni 2014 6,4 2 keer beoordeeld Vak Anders H1 Ethiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte. Moraal
Nadere informatieEthiek in de praktijk Over waarden in dialoog
Visies Visies Algemene op op zorgrelatie zorgrelatie casus Overlegplatform Dementie Noord-West-Vlaanderen Brugge, 18 oktober 2018 Ethiek in de praktijk Over waarden in dialoog Axel Liégeois KU Leuven Broeders
Nadere informatieOPDRACHTVERKLARING WZC Leiehome (Actualisering 12.06.2015)
OPDRACHTVERKLARING WZC Leiehome (Actualisering 12.06.2015) Woonzorgcentrum Leiehome is een woonplaats met ruime verzorgingsmogelijkheden voor ouderen. Wij verlenen een deskundige en actuele zorg op maat.
Nadere informatieIDENTITEITSSTATUUT. Zorgcentrum Horizon. Integraal onderdeel van de statuten conform artikel 2. Lid 4
IDENTITEITSSTATUUT Zorgcentrum Horizon Integraal onderdeel van de statuten conform artikel 2. Lid 4 8 september 2016 1 Identiteitsstatuut zorgcentrum Horizon Voorwoord Voor u ligt het identiteitsstatuut
Nadere informatieIdentiteitsdocument Sprank
Identiteitsdocument Sprank Christenen in hart en zorg Vanuit Gods liefde, zorgen wij voor elkaar. GOD Dit doen we samen met je familie en vrienden. Jij mag rekenen op een veilig thuis. Vragen over jouw
Nadere informatie3/12/2014 DE THERAPEUTISCHE RELATIE UITGANGSPUNTEN IN 2005 EN VANDAAG. Fundamentele component van kwaliteitsvolle therapie en zorg
1 DE THERAPEUTISCHE RELATIE Procesbevorderend Herstelgericht Zingevend Walter Krikilion Studiedag Geel 04/12/14 DE THERAPEUTISCHE RELATIE UITGANGSPUNTEN IN 2005 EN VANDAAG Fundamentele component van kwaliteitsvolle
Nadere informatieBeste deelnemers, Versie: :20
1 Inleiding door dr. Walter Krikilion, voorzitter Werkgroep Ethiek in de Kliniek van Icuro - Symposium Ethische debatcultuur in de zorg: fictie of realiteit? 17 oktober 2014 - Hasselt Versie: 20-10-2014
Nadere informatieHans AUSLOOS en Ignace BOSSUYT (eds.), Hooglied. Bijbelse liefde in beeld, woord en klank
BOEKENRUBRIEK Hans AUSLOOS en Ignace BOSSUYT (eds.), Hooglied. Bijbelse liefde in beeld, woord en klank Acco - VBS-reeks Geïllustreerd ISBN 978 90 334 68957 16 x 24 cm ca. 220 blz. Geen enkel boek heeft
Nadere informatieWerken in Teamverband Vragen voor een groepsgesprek
Werken in Teamverband Vragen voor een groepsgesprek Don Boscocollege Hechtel Hieronder vind je een tekst en bijbehorende vragen waarmee de gangmakers in Hechtel een gesprek op gang willen brengen in verschillende
Nadere informatieCommentaar op de tekst Euthanasie vanuit een christelijk perspectief, gegeven door Br. René Stockman, generale overste Broeders van Liefde
Commentaar op de tekst Euthanasie vanuit een christelijk perspectief, gegeven door Br. René Stockman, generale overste Broeders van Liefde Ingaand op de tekst die werd opgesteld om de visietekst van de
Nadere informatieEthische optiek = hoe is de benadering dat mensen het uiteindelijk goede behoren te doen.
Samenvatting door A. 1576 woorden 4 december 2014 1,3 2 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Paragraaf 2 De ethische optiek 1 inleiding Ethiek gaat over goed en kwaad in het menselijk handelen. Onderscheid
Nadere informatieRELIGIEWETENSCHAPPEN COMPARATIEF
RELIGIEWETENSCHAPPEN COMPARATIEF Verbindt de wereld van boeddhisten, hindoes, joden, humanisten, moslims, christenen en agnosten Neem je plaats in het debat over diversiteit 3 Titel in voettekst, aanpassen
Nadere informatieVOORGESCHIEDENIS EN CONTEXT VAN DEZE NOTA
Koen De Fruyt april 2015 VOORGESCHIEDENIS EN CONTEXT VAN DEZE NOTA VOORGESCHIEDENIS EN CONTEXT VAN DEZE NOTA: DE BELEIDSNOTA VAN APRIL 2013 Integraal beleid Van zeggen wie we zijn Naar Doen wat we zeggen
Nadere informatieSTUDIEDAG π donderdag 17 februari 2011 π Hof van Liere π Stadscampus Universiteit Antwerpen
STUDIEDAG π donderdag 17 februari 2011 π Hof van Liere π Stadscampus Universiteit Antwerpen Pastorale Dienst Pastorale zorg situeert zich binnen de context van gezondheids- en welzijnsvoorzieningen. De
Nadere informatieAxel Liégeois. Waarden in dialoog Ethiek in de zorg
Waarden in dialoog Axel Liégeois Waarden in dialoog Ethiek in de zorg Inhoud Voorwoord 7 Inleiding 9 hoofdstuk 1 Ethiek en zorgrelatie 15 hoofdstuk 2 Relationeel personalisme 33 hoofdstuk 3 Waarden, dialoog
Nadere informatieETHIEK EN ETHISCH BELEID AZ TURNHOUT
ETHIEK EN ETHISCH BELEID AZ TURNHOUT De ethische identiteit en het ethisch beleid van AZ Turnhout zijn ingebed in de opdrachtverklaring, de missie, visie, strategie en kernwaarden van ons ziekenhuis. Op
Nadere informatieBegeleiding en (bij)scholing van medewerkers. Drs W. van de Wouw
684 14.5.4. Begeleiding en (bij)scholing van medewerkers Drs W. van de Wouw Inleiding In het hiernavolgende wordt het belang van begeleiding en scholing van medewerkers aangegeven. Er wordt ingegaan op
Nadere informatieSTATUUT VAN DE PASTOR IN EEN CHRISTELIJK GEÏNSPIREERD ZIEKENHUIS
STATUUT VAN DE PASTOR IN EEN CHRISTELIJK GEÏNSPIREERD ZIEKENHUIS INLEIDING 1. De Belgische grondwet bevestigt het recht van alle burgers een beroep te kunnen doen op levensbeschouwelijke bijstand (art.
Nadere informatieReactie vanuit de psychologische praktijk M A R L E E N D E C R U Y E N A E R E I N G R I D D E B E U R M E P S Y C H O L O G E N, U Z L E U V E N
Reactie vanuit de psychologische praktijk M A R L E E N D E C R U Y E N A E R E I N G R I D D E B E U R M E P S Y C H O L O G E N, U Z L E U V E N Twee evoluties binnen de psychologie Van een grote nadruk
Nadere informatieRuimte voor relaties Ethisch verantwoorde ouderenzorg
Ruimte voor relaties Ethisch verantwoorde ouderenzorg Chris GASTMANS KU Leuven Zorgnet Icuro chris.gastmans@kuleuven.be Mijn inspiratiebronnen Personalistische ethiek de mens centraal Verpleegkundige ethiek
Nadere informatiePROCESDOEL 2 MOREEL DENKEN TEGEN ONVERSCHILLIGHEID, VOOR BETROKKENHEID
PROCESDOEL 2 MOREEL DENKEN TEGEN ONVERSCHILLIGHEID, VOOR BETROKKENHEID Bijzondere procesdoelen 2.1 Exploreren, verkennen en integreren van waarden 2.2 Ontdekken van morele problemen 2.3 Ontwikkelen van
Nadere informatieG E E S T E L I J K E V E R Z O R G I N G EN EUTHANASIE
Afscheid Anneke G E E S T E L I J K E V E R Z O R G I N G EN EUTHANASIE Een katholiek perspectief uit Vlaanderen Door: Prof. dr. Axel Liégeois* Anneke Kemper en Axel Liégeois kennen elkaar van een internationale
Nadere informatieInformatie delen met familie
11 de Ethiek-Symposium Commissie Ethiek Zorgnet Icuro Hasselt, 19 oktober 2018 Informatie delen met familie Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde Morele intuïtie Probleemstelling en ethische reflectie
Nadere informatieOmgaan met de verscheidenheid van waarden en normen, regels en afspraken
VISIEGROEP ETHIEK IN WELZIJN EN BUITENGEWOON ONDERWIJS BROEDERS VAN LIEFDE Ethisch advies Omgaan met de verscheidenheid van waarden en normen, regels en afspraken September 2009 Inleiding Verscheidenheid
Nadere informatieCHRISTELIJKE IDENTITEIT IN DEZE TIJD
CHRISTELIJKE IDENTITEIT IN DEZE TIJD Beleidsnotitie over de christelijke identiteit van de protestants-christelijke basisscholen verenigd in de Stichting Christelijk Primair Onderwijs Betuwe (CPOB). I.
Nadere informatieBoekenpodium Avondconferentie: Zingeving en spiritualiteit: een uitdaging voor therapie en zorg
Boekenpodium Avondconferentie: Zingeving en spiritualiteit: een uitdaging voor therapie en zorg Walter Krikilion Garant Antwerpen 16 oktober 2012 Zingeving en spiritualiteit: een uitdaging voor therapie
Nadere informatieVraag 1 http://vms.thiememeulenhoff.nl/view/html/?p=basic_480_360&c=1119055 Voor een correct antwoord is meer dan één keuze mogelijk. 'Uithuwelijken' kunnen we beschouwen als een: a. Cultureel gebruik
Nadere informatieLudo Guelinckx WEGWIJS IN OKB
Ludo Guelinckx WEGWIJS IN OKB Via vijf opdrachten voor het Katholiek Basisonderwijs in Vlaanderen werken aan 1. Werken aan een schooleigen christelijke identiteit 2. Werken aan een geïntegreerd onderwijsinhoudelijk
Nadere informatieAcademiejaar KBO 4. Uitgangspunten van de module. KBO4 - Sessie 3 - De leraar als opvoeder 1
KBO 4 Uitgangspunten van de module opvoeder 1 Programma Leerkracht als opvoeder Opvoedende rol van de leraar Pedagogische dilemma s Leerkracht, wie ben je? Pedagogische visies in de praktijk Historiek
Nadere informatieKBO 4. Uitgangspunten van de module
KBO 4 Uitgangspunten van de module Programma Leerkracht als opvoeder Opvoedende rol van de leraar Pedagogische dilemma s Leerkracht, wie ben je? Pedagogische visies in de praktijk Historiek Ervaringsgericht/leefschool
Nadere informatieIdentiteitsstatuut. Zorgcentrum Horizon
Identiteitsstatuut Zorgcentrum Horizon Integraal onderdeel van de statuten conform artikel 2. Lid 4 1 Identiteitsstatuut zorgcentrum Horizon Voorwoord Voor u ligt het identiteitstatuut van zorgcentrum
Nadere informatieInhoud. Wat blijft 11 Groet aan de lezer GOD - GROND, HOUVAST EN DOEL
Inhoud Wat blijft 11 Groet aan de lezer 17 1. GOD - GROND, HOUVAST EN DOEL God bestaat 21 Nee of ja tegen God onmogelijk 21 God - een zaak van vertrouwen 22 Het geloof in God als uiteindelijk gefundeerd
Nadere informatieDe paradox van verantwoordelijkheid en autonomie. Leentje De Wachter Coördinator stimul Lubbeek Lector, filosofie en ethiek, UC Leuven-Limburg
De paradox van verantwoordelijkheid en autonomie Leentje De Wachter Coördinator stimul Lubbeek Lector, filosofie en ethiek, UC Leuven-Limburg OVERZICHT 1. Maatschappelijke context 2. Probleemstelling de
Nadere informatieinformatie Identiteit in woorden
informatie Identiteit in woorden Identiteit in woorden Stichting Sint Josephscholen Nijmegen Colofon Tekst brochure M.m.v. Vormgeving Foto s : Werkgroep Identiteit : Harriëtte Blankers en Tonnie Poort
Nadere informatieSTUDIEGEBIED ALGEMENE VORMING
STUDIEGEBIED ALGEMENE VORMING Modulaire opleiding Humane Wetenschappen ASO3 AO AV 008 Versie 1.0 BVR Pagina 1 van 24 Inhoud 1 Deel 1 Opleiding... 5 1.1 Korte beschrijving... 5 1.1.1 Inhoud... 5 1.1.2 Modules...
Nadere informatieHet primaat van de religieus-christelijke dimensie in de pedagogie van Don Bosco
Leessleutel bij Het primaat van de religieus-christelijke dimensie in de pedagogie van Don Bosco Aldo Giraudo Overgenomen uit: LOOTS, C., SCHAUMONT, C., (Red.), Vandaag pastoraal integreren in het opvoedingswerk.
Nadere informatieKEN JE BIJBEL. Een introductie in bijbel lezen
KEN JE BIJBEL Een introductie in bijbel lezen Lezen als Volgen Mat. 22:37-40 Één van de hoofddoelen van de Bijbel is om een liefdevolle relatie met God te onderhouden Gods woord staat centraal in het leven
Nadere informatieBOEKENRUBRIEK. Joris Geldhof (red.), Dienstmaagd of vriendin? Een dialoog tussen filosofie en theologie
BOEKENRUBRIEK Joris Geldhof (red.), Dienstmaagd of vriendin? Een dialoog tussen filosofie en theologie Leuven/Voorburg: Acco, 2005. In deze bundeling van stuk voor stuk boeiende opstellen staat de relatie
Nadere informatieSTUDIEGEBIED ALGEMENE VORMING
STUDIEGEBIED ALGEMENE VORMING Modulaire opleiding Moderne Talen - Wetenschappen AO AV 009 Versie 1.0 BVR Pagina 1 van 27 Inhoud Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap 23 november 2006 1 Deel 1 Opleiding...
Nadere informatieBeroepsgeheim en informatie-uitwisseling met familie of netwerk: een ethische reflectie
Overlegplatform Geestelijke Gezondheidszorg West-Vlaanderen Torhout, 29 maart 2018 Beroepsgeheim en informatie-uitwisseling met familie of netwerk: een ethische reflectie Axel Liégeois KU Leuven Broeders
Nadere informatielevensbeschouwelijke identiteit van catent Scholen zijn als bomen Leven niet alleen Zonder grond en wortels Leeft geen school, niet één
levensbeschouwelijke identiteit van catent Scholen zijn als bomen Leven niet alleen Zonder grond en wortels Leeft geen school, niet één De scholen van Catent - afzonderlijk en gezamenlijk - zijn als een
Nadere informatieRichtinggevend kader levensbeschouwelijke identiteit PCPO Midden-Brabant
Richtinggevend kader levensbeschouwelijke identiteit PCPO Richtinggevend kader levensbeschouwelijke identiteit PCPO Status van het beleidsdeel: Status DO GMR RvT Kwaliteitscyclus Instemming verleend 12-06-2017
Nadere informatieRAAMPLAN GODSDIENST/LEVENSBESCHOUWING KATHOLIEKE PABO'S korte samenvatting, basiskenmerken en eindtermen
RAAMPLAN GODSDIENST/LEVENSBESCHOUWING KATHOLIEKE PABO'S korte samenvatting, basiskenmerken en eindtermen Op 2 november 1995 werd aan de NKSR het 'Raamplan godsdienst/levensbeschouwing voor de opleiding
Nadere informatie8 Laat niet verloren gaan één mensenkind
Inleiding Er is wellicht geen tijd geweest dat er zoveel controversen waren rond het leven, het ontstaan van het leven, de bescherming van het leven en het einde van het leven. Dat heeft natuurlijk te
Nadere informatieIdentiteitsdocument Met de Bijbel op weg de wereld in
Identiteitsdocument Met de Bijbel op weg de wereld in 1. We willen gereformeerd zijn 2. We geloven in genade 3. We zijn samen op reis Gereformeerd onderwijs voor christenen Met de Bijbel op weg de wereld
Nadere informatieHoe omgaan met een verzoek om euthanasie? Een leidraad
Hoe omgaan met een verzoek om euthanasie? Een leidraad Groep Philippus Neri - VZW Sint-Lucia Deze leidraad geldt voor een verzoek om euthanasie door een patiënt bij ondraaglijk psychisch en fysisch lijden.
Nadere informatieDit artikel uit Netherlands Journal of Legal Philosophy is gepubliceerd door Boom juridisch en is bestemd voor anonieme bezoeker
Sanne Taekema (Tilburg) Sanne Taekema, The concept of ideals in legal theory (diss. Tilburg), Tilburg: Schoordijk Instituut 2000, vii + 226 p.; Den Haag: Kluwer Law International 2002, ix + 249 p. Idealen
Nadere informatieSpanningsvelden bij toegankelijkheid van zorg : We hebben gezocht naar een titel die meteen naar de kern van de zaak gaat en die omvattend is voor de
1 Inleiding door dr. Walter Krikilion, voorzitter Werkgroep Ethiek in de Kliniek van ICURO - Symposium Spanningsvelden bij toegankelijkheid van zorg 19 oktober 2012 - Hasselt Beste deelnemers, Als Werkgroep
Nadere informatiePROCESDOEL 1 VRIJ EN ZELFSTANDIG LEREN DENKEN EN HANDELEN
PROCESDOEL 1 VRIJ EN ZELFSTANDIG LEREN DENKEN EN HANDELEN Bijzondere procesdoelen 1.1. Groei naar volwassenheid 1.2. Zelfstandig denken 1.3. Zelfstandig handelen 1.4. Postconventionele instelling 1.1 Groei
Nadere informatieAls niet alles is wat het lijkt
Als niet alles is wat het lijkt praten met patiënten en naasten over zingeving en betekenisgeving Merijn van der Werf, huisarts i.o. Joep van de Geer geestelijk verzorger, onderzoeker spirituele zorg MCL
Nadere informatie16/12/2014 VORMING VOOR DE TOEKOMST VAN HET SECUNDAIR ONDERWIJS
VORMING VOOR DE TOEKOMST VAN HET SECUNDAIR ONDERWIJS 1 TRAJECT VORMING 8 mei 12 september 14 december 14 Toekomst SO inkleuren Visietekst subgroepen Synthesetekst Inkleuring en concretisering - Terugkoppeling
Nadere informatieBegeleiding van psychiatrische patiënten met een verzoek tot euthanasie in een niet-terminale situatie
WERKGROEP ETHIEK IN DE GEESTELIJKE GEZONDHEIDSZORG BROEDERS VAN LIEFDE Ethisch advies Begeleiding van psychiatrische patiënten met een verzoek tot euthanasie in een niet-terminale situatie Januari 2006
Nadere informatieKerndoelen Godsdienstige / Levensbeschouwelijke vorming (GL) Uitgewerkt voor protestants-christelijk basisonderwijs
Besturenraad heet sinds 21 mei 2014 Verus. Deze publicatie is geschreven voor deze datum. Het kan zijn dat verwijzingen niet kloppen. Heeft u vragen? Neem gerust contact met ons op. Kerndoelen Godsdienstige
Nadere informatieUniversitair Psychiatrisch Centrum Sint-Kamillus
Universitair Psychiatrisch Centrum Sint-Kamillus Krijkelberg 1-3360 Bierbeek T 016 45 26 11 F 016 46 30 79 upc.st.kamillus@fracarita.org www.kamillus.be Ten geleide Mensen worden bij een bezoek aan het
Nadere informatieMisbruik, hulpverlening en therapie, met oog voor
ksgv-studiebijeenkomst Misbruik, hulpverlening en therapie, met oog voor zingeving en spiritualiteit Antwerpen-Wilrijk, donderdag 13 juni 2013, 9.00 13.00 uur Theologisch en Pastoraal Centrum (tpc), Groenenborgerlaan
Nadere informatie1 Werken aan de schooleigen christelijke identiteit (opdracht 1)
INHOUD Inhoud 1 Vooraf 3 Inleiding 1 Werken aan de schooleigen christelijke identiteit (opdracht 1) 1.1 De reflectie over de visie op mens en wereld 1.2 De doorwerking van de identiteit in de schoolwerkplanning
Nadere informatieGeestelijk verzorger in zorginstellingen: kerntaken en kernkwaliteiten.
Geestelijk verzorger in zorginstellingen: en kernkwaliteiten. * geeft aan dat deze beroepskwalificaties/kwaliteiten in voldoende mate verworven dan wel gerealiseerd moeten zijn tijdens de initiële opleiding.
Nadere informatieGeestelijke verzorging als esthetisch proces
hans alma coaching & training Geestelijke verzorging als esthetisch proces Symposium VGVZ 2018 Voedsel voor de ziel 25 juni 2018 Beroepsstandaard Geestelijk Verzorger De esthetische dimensie van zingeving
Nadere informatieVisie op burgerschap en sociale integratie
Visie op burgerschap en sociale integratie CNS De Regenboog Inleiding Tegenwoordig leven we in een multiculturele samenleving. Burgerschap is in toenemende mate belangrijk geworden. Kennis hebben over
Nadere informatieBeroepsvereniging voor Katholieke Pastores in de Gezondheids- en Welzijnszorg Deontologische code
Beroepsvereniging voor Katholieke Pastores in de Gezondheids- en Welzijnszorg Deontologische code Versie. ( 1 maart 01) Werkgroep: Ria Vercamer, Frederique Vanneuville, Ingrid Wuyts, Pieter Vandecasteele
Nadere informatieCHRISTENEN IN DE SAMENLEVING
Domènec Melé CHRISTENEN IN DE SAMENLEVING Inleiding op de sociale leer van de Kerk 2018 INHOUDSOPGAVE LIJST VAN AFKORTINGEN... 9 INLEIDING... 13 Hoofdstuk I DE SOCIALE LEER VAN DE KERK... 17 De maatschappelijke
Nadere informatieSTUDIEGEBIED ALGEMENE VORMING
STUDIEGEBIED ALGEMENE VORMING Modulaire opleiding Economie - Moderne Talen AO AV 006 Versie 1.0 BVR Pagina 1 van 28 Inhoud Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap 23 november 2006 1 Deel 1 Opleiding... 5
Nadere informatieOpvoedingsproject. Nieuwen Bosch Humaniora Gent
Opvoedingsproject Nieuwen Bosch Humaniora Gent Onze school wil aan jongeren kwalitatief hoogstaand onderwijs bieden in een hartelijk klimaat van samenwerken en samenleven stimuleren we de leerlingen vanuit
Nadere informatieTBN - Beroepscode Tarotprofessional
De Tarot Beroepsvereniging Nederland zet zich in voor de belangen van tarotprofessionals in Nederland. De bij de Tarot beroepsvereniging aangesloten leden werken door het hele land. Door opleiding en nascholing
Nadere informatieVijf opdrachten voor het Katholiek Basisonderwijs in Vlaanderen
Vijf opdrachten voor het Katholiek Basisonderwijs in Vlaanderen 1. Werken aan een schooleigen christelijke identiteit 2. Werken aan een geïntegreerd onderwijsinhoudelijk aanbod 3. Werken aan een stimulerend
Nadere informatieHet levenseinde teruggeven aan de mensen
Het levenseinde teruggeven aan de mensen Manu Keirse Hoogleraar, Faculteit der Geneeskunde KU Leuven Ondervoorzitter Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen Sterven is zo oud als de mensheid Het levenseinde
Nadere informatieIdentiteit verankerd. Zorg met aandacht
Identiteit verankerd Zorg met aandacht Identiteit Verankerd Inleiding De Identiteitscommissie heeft zich tot doelgesteld in deze notitie herkenbaar te maken op welke wijze de organisatie haar christelijke
Nadere informatie