Axel Liégeois. Waarden in dialoog Ethiek in de zorg

Transcriptie

1 Waarden in dialoog

2 Axel Liégeois Waarden in dialoog Ethiek in de zorg

3 Inhoud Voorwoord 7 Inleiding 9 hoofdstuk 1 Ethiek en zorgrelatie 15 hoofdstuk 2 Relationeel personalisme 33 hoofdstuk 3 Waarden, dialoog en grondhoudingen 47 hoofdstuk 4 Praktisch ethisch model 75 hoofdstuk 5 Samenwerking tussen zorgverleners 101 hoofdstuk 6 Samenwerking met zorgontvanger en naastbetrokkenen 121 hoofdstuk 7 Vrijheidsbeperking en dwang 147 hoofdstuk 8 Informatie en beroepsgeheim 165 d/2014/45/146 isbn nur 737, 895 Vormgeving cover en binnenwerk: Keppie & Keppie Omslagfoto: Maarten Mangelschots Axel Liégeois & Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, Nawoord 197 Noten 198 Uitgeverij LannooCampus maakt deel uit van Lannoo Uitgeverij, de boeken- en multimediadivisie van Uitgeverij Lannoo nv. Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag verveelvoudigd worden en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie,microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zondervoorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgeverij LannooCampus Erasme Ruelensvest 179 bus Leuven België

4 Voorwoord Dit boek is gegroeid vanuit mijn opdracht bij de Broeders van Liefde te Gent en aan de faculteit Theologie en Religiewetenschappen van de KU Leuven. Bij de Broeders van Liefde ben ik stafmedewerker ethiek in de sectoren zorg en welzijn, en docent ethiek aan de school voor psychiatrische verpleegkunde Guislain. Mijn opdracht is er de coördinatie van commissies voor ethiek, ethische vorming geven en advies. Aan de KU Leuven ben ik verbonden aan de onderzoekseenheid pastoraaltheologie en empirische theologie, en titularis van de Leerstoel Kanunnik Triest voor pastoraat in de geestelijke gezondheidszorg en de zorg voor mensen met beperkingen. Mijn opdracht bestaat uit universitair onderwijs, wetenschappelijk onderzoek en maatschappelijke dienstverlening. Beide opdrachten vullen elkaar mooi aan en beïnvloeden elkaar. Door de vele gesprekken met zorgverleners uit de geestelijke gezondheidszorg, de zorg voor mensen met beperkingen en de ouderenzorg in de context van hun werk en vorming, heb ik de praktijk van de zorg leren kennen. Zonder hen is dit boek niet denkbaar. Door de confrontatie van mijn inzichten en ervaringen als ethicus met hun inzichten en ervaringen als zorgverlener ontwikkelden zich ideeën die hun neerslag in dit boek vinden. Du choc des idées jaillit la lumière. In die zin zijn al deze zorgverleners een beetje medeauteur van dit boek. Ik wil hen daarvoor danken en het boek aan hen opdragen. Ik schrijf wat zij vanuit ethisch standpunt het best zouden kunnen doen, maar zij maken dit elke dag in de praktijk waar. Mijn dank gaat ook uit naar mijn collega s in Gent en in Leuven, in het bijzonder mijn collega s van de dienst identiteit en de onderzoekseenheid pastoraaltheologie en empirische theologie, voor de aange- voorwoord 7

5 name werksfeer, de fijne samenwerking en de boeiende gesprekken. Hilde Vanmechelen van uitgeverij LannooCampus bedank ik voor de goede samenwerking. Ik dank mijn echtgenote Kristien voor de vrije ruimte die ze me geeft om met dit werk bezig te zijn, voor haar belangstelling en aanmoediging en voor het nalezen van het manuscript op verstaanbaarheid en leesbaarheid. Ik dank ten slotte mijn kinderen, Lucas, Emilia en Helena, omdat zij mij op hun wijze duidelijk maken dat er in het leven meer is dan werken en schrijven. Inleiding Dit boek gaat over ethiek in de zorg. Waarden in dialoog staan er centraal. Het is de opvolger van Begrensde vrijheid. Ethiek in de geestelijke gezondheidszorg dat ik meer dan vijftien jaar geleden schreef. 1 Ik verwijs er nog regelmatig naar. Ondertussen is ook dit boek een herziene uitgave: de terminologie en de literatuur zijn aangepast, maar er zijn heel wat inhoudelijke aanvullingen, vooral in de eerste vier fundamentele hoofdstukken. Met ethiek in de zorg richt ik mij vooral op de geestelijke gezondheidszorg, de zorg voor mensen met beperkingen en de ouderenzorg. Deze sectoren hebben een belangrijk gemeenschappelijk kenmerk. Je vindt er heel wat mensen die zeer kwetsbaar zijn wegens psychische problemen, beperkingen of een grote zorgafhankelijkheid. Niet alleen in de maatschappij en in de zorgsector zijn ze kwetsbaar, maar ook in de ethiek. De dominante ethische modellen zijn voor hen minder toepasselijk omdat de autonomie en de keuzebekwaamheid van mensen in die modellen vooropstaan. In dit boek wil ik bijzondere aandacht besteden aan deze kwetsbaarheid. Het boek gaat wel over ethiek in de zorg, zoals de ondertitel luidt. Maar het is vooral gericht op de geestelijke gezondheidszorg, de zorg voor mensen met beperkingen en de ouderenzorg. 2 Het boek is geschreven vanuit een fundamenteel inzicht: het consequent en radicaal doortrekken van een relationele visie op ethiek. Denken in termen van relaties is natuurlijk vanzelfsprekend in de zorg. Meestal vertrekt het denken echter vanuit individuen, die vanuit hun individualiteit met elkaar in relatie treden. In een relationeel denken staat de relatie voorop en is de relatie de verbinding tussen de individuen. Het lijkt op het eerste gezicht 8 waarden in dialoog inleiding 9

6 misschien tweemaal hetzelfde. Maar bij nader inzien en vooral bij een dieper doordenken, is er een groot verschil. Al van bij de aanvang van het boek staat de zorgrelatie centraal. De visie op de zorgrelatie is immers bepalend voor de ethische optie. Ik huldig een relationele visie op de zorgrelatie, die de ethiek tot een relationele ethiek heroriënteert. Daarmee wil ik aansluiten bij de brede beweging van de zorgethiek. Deze relationele ethiek fundeer ik op het personalisme. Daarbij wil ik het personalisme radicaliseren tot een relationeel personalisme. En deze optie geeft richting aan alle andere ideeën uit het boek. Het boek is opgebouwd uit acht hoofdstukken. De eerste vier hoofdstukken zijn het meest fundamenteel en leiden tot een synthese. Het eerste hoofdstuk legt de basis van ethiek in de visie op de zorgrelatie. Het tweede hoofdstuk fundeert deze visie in het personalisme en radicaliseert het tot een relationeel personalistische ethiek. Deze ethiek wordt in het derde hoofdstuk uitgewerkt aan de hand van drie pijlers, namelijk waarden, dialoog en grondhoudingen. De pijlers hangen nauw met elkaar samen: de zorgverleners evalueren waarden in dialoog en doen dit vanuit grondhoudingen. Meteen wordt de titel van het boek duidelijk. De waarden komen aan bod in de dialoog en treden met elkaar in dialoog. En dit gebeurt vanuit goede grondhoudingen. Er wordt een kader van fundamentele waarden en grondhoudingen ontwikkeld, net als een visie op verantwoordelijkheid in dialoog. In het vierde hoofdstuk worden al deze elementen samengebracht. Het is een synthese van de ethische theorie, maar biedt tegelijk een praktisch model voor ethische reflectie. Dit model kunnen zorgverleners gebruiken om zelf ethisch te reflecteren op hun zorgpraktijk. Dit praktisch model is de basis voor de toepassingen uit de volgende vier hoofdstukken. Daarin staat de samenwerking als relationeel gebeuren centraal. In de zorg gaat het immers om samenwerking tussen alle betrokkenen. Dit begint in het vijfde hoofdstuk met de samenwerking tussen zorgverleners in een team of een netwerk, wat onvermijdelijk begrensd wordt door menselijke tekortkomingen. In het zesde hoofdstuk wordt de samenwerking verbreed tot die van de zorgverleners met de zorgontvanger en de naastbetrokkenen, en wordt er gepleit voor een samenspel van dialoog, bemoeizorg en toestemming. Maar ook deze samenwerking heeft haar grenzen, die besproken worden in het zevende hoofdstuk over structurele en situationele vrijheidsbeperking en over dwang. In het achtste hoofdstuk ten slotte komt een belangrijke voorwaarde voor elke vorm van samenwerking aan bod, namelijk het zorgvuldig omgaan met informatie en met het beroepsgeheim, met daarbij een pleidooi voor een voorwaardelijk gedeeld beroepsgeheim. Het radicaal relationeel denken heeft voor mij een nog diepere betekenis. Het maakt deze ethiek tot een christelijk geïnspireerde ethiek. Enerzijds wil ik met dit boek alle zorgverleners aanspreken, ongeacht hun levensbeschouwelijke overtuiging. Ik verwijs in dit boek niet naar christelijke standpunten en gebruik geen specifiek christelijke taal. Anderzijds ben ik christen en denk ik vanuit het christelijk gedachtegoed. Het relationeel personalisme is voor mij een niet-religieuze uitdrukking van deze christelijke visie. Als christen kun je niet anders dan relationeel denken. Maar christenen hebben hier geen monopolie over. Ook andersdenkenden kunnen relationeel denken. Maar het relationeel denken zit diep verankerd in de kern van het christelijk geloof. Het christendom is een unieke godsdienst omdat het God relationeel beschouwt: God zelf is de relatie tussen Vader, Zoon en Geest. Door de schepping verbindt God alle schepselen met 10 waarden in dialoog inleiding 11

7 onele visie van de ethiek. Ook de laatste, aanvullende functie van ethiek komt in dit boek aan bod. Op vele plaatsen probeer ik een ethisch denkkader aan te bieden dat de leemtes in de juridische regelgeving kan aanvullen. In dit boek verwijs ik regelmatig naar een casus. Dit heeft het voordeel dat het de theorie dichter bij de praktijk kan brengen. Die werkwijze heeft echter nadelen. Een casus te gronde bespreken dreigt voor lezers een model te worden om gelijksoortige casussen op dezelfde wijze aan te pakken. Maar casussen zijn steeds verschillend en kunnen dus nooit op identieke wijze benaderd worden. Daarom heb ik in de casus nooit naar een eindoplossing gewerkt. Een ander nadeel is dat een casus steeds de band legt met één sector: de geestelijke gezondheidszorg, de zorg voor mensen met beperkingen of de ouderenzorg. Het is juist mijn bedoeling een ethische visie te bieden die zo fundamenteel is dat ze de verschillen tussen de sectoren overstijgt. Daarom heb ik de casus zo opgevat dat deze toepasbaar is bij iemand met psychische problemen, beperkingen of een grote zorgafhankelijkheid. Het boek heeft misschien een wat ponerend karakter. Het is inderdaad een coherente synthese die systematisch vanuit een fundamentele visie naar praktijkgerichte inzichten wordt opgebouwd. Maar onder deze synthese schuilt een hele ontwikkeling. De hoofdstukken zijn het resultaat van het herschrijven van cursussen, adviezen of vroegere publicaties. En deze cursussen, adviezen en publicaties zijn zelf het resultaat van een heel proces van literatuurstudie enerzijds en dialoog met zorgverleners en studenten anderzijds. Het is onmogelijk de lezer deelgenoot te laten worden van de hele weg die afgelegd werd om tot deze synthese te komen. In de noten heb ik verwezen naar adviezen bij de Broeders van Liefde, naar eigen publielkaar. In het bijzonder maakt God de mensen tot broers en zussen van elkaar. Het relationeel denken zit dus in de eigenheid van het christelijk geloof. En zonder verder in dit boek over God te spreken, is de relationeel personalistische ethiek doordrongen van het christelijk gedachtegoed. Ook andere opties in dit boek zijn christelijk geïnspireerd. Zo kunnen de keuze en de fundering van de waarden en de grondhoudingen christelijk gemotiveerd worden. Ook de ethische methodiek en het proportionaliteitsprincipe zijn elementen uit de traditie van de christelijke ethiek. In dit boek wil ik ook rekening houden met de toename van het juridisch denken. We maken een juridisering van de maatschappij mee en deze juridisering zet zich ook door in de zorg. Ik voel bij zorgverleners een grote zorg om te handelen in overeenstemming met de juridische voorschriften. Als ethicus kan ik dit niet negeren. Daarom verwijs ik naar wettelijke voorschriften, hoewel dit uiteraard een ethisch boek is. Het belangrijkste juridisch kader in België is ongetwijfeld de Wet op de Patiëntenrechten van Naar de Nederlandse wetgeving heb ik op enkele plaatsen verwezen. Het is echter onmogelijk in een ethisch boek zowel naar het Nederlandse als naar het Belgische recht te verwijzen zonder dat het boek een al te juridisch karakter krijgt. Ethiek kan evenwel drie functies vervullen tegenover het recht: een opbouwende functie bij het tot stand komen van het recht, een kritische functie tegenover het geldende recht en een aanvullende functie bij wat niet of niet duidelijk door het recht geregeld is. De opbouwende functie is in dit boek niet aan de orde. De kritische functie loopt door het hele boek heen. Het recht denkt immers weinig relationeel, maar ziet de mensen als individuen die met elkaar in conflict komen of zich tegenover elkaar verweren. Daarom probeer ik deze individualistische aanpak van het recht voortdurend te integreren in een relati- 12 waarden in dialoog inleiding 13

8 caties en publicaties van anderen. Ik besef echter dat dit slechts een summier beeld geeft van het hele voorafgaande proces. De lezers kunnen kiezen of ze de noten erbij lezen of niet. Hoofdstuk 1 Ethiek en zorgrelatie inleiding Ten slotte wil ik nog de gekozen terminologie toelichten. In dit boek spreek ik over zorgontvanger, naastbetrokkenen en zorgverleners. Het is een keuze die niet ideaal is, maar hopelijk goed genoeg. Zorg is een centraal begrip. Ik heb de voorkeur gegeven aan zorgverleners boven zorggevers of zorgverstrekkers, en zorgontvanger boven zorgvrager. Andere termen, zoals patiënt, cliënt of bewoner, zijn te sectorgebonden. Voor naastbetrokkenen heb ik geopteerd omdat het een bredere term is dan familie en beter recht doet aan de realiteit van een sociaal netwerk. De zorgverleners staan zo veel mogelijk in het meervoud om te wijzen op de samenwerking in een team of in een professioneel netwerk. De zorgontvanger staat zo veel mogelijk in het enkelvoud om de persoonlijke benadering te beklemtonen. Ik heb ook geprobeerd inclusieve taal te gebruiken, zodat vrouwen noch mannen zich uitgesloten voelen. Verder in het boek gebruik ik de we-vorm om de lezer mee te nemen in de gedachtegang en om duidelijk te maken dat de geformuleerde ideeën niet alleen van mij zijn, maar gegroeid zijn in dialoog met anderen. Wat is ethiek? Hoe kunnen we vanuit ethisch perspectief nadenken over problemen in de zorg? Om op deze vragen te antwoorden, zijn er vele benaderingen in de ethiek mogelijk, zoals deontologie en utilitarisme, rechtenethiek en deugdenethiek, principe-ethiek en zorgethiek. 3 Het is onze bedoeling om een ethisch model te ontwikkelen dat tegelijk gericht is op de praktijk en gegrond is op een fundamentele visie. We werken eerst het fundament uit. In dit hoofdstuk vertrekken we vanuit het belang van de relatie in de ethiek en schetsen we de verschillende visies op de zorgrelatie. Van daaruit opteren we voor een relationele benadering van ethiek. ethiek in relatie Zorgrelatie als uitgangspunt Het uitgangspunt van ethiek in de zorg is de zorgrelatie, de verhouding tussen de zorgverleners en de zorgontvanger. In de zorgrelatie worden de zorgverleners door de aanwezigheid van de zorgontvanger opgeroepen om zich tot hem of haar te verhouden. En ook de zorgontvanger wordt door de zorgverleners opgeroepen om zich op een bepaalde manier tot hen te verhouden. Dit wordt duidelijk in de volgende casus. We hebben met opzet de beschrijving van de personen vaag gelaten, zodat de casus in de verschillende sectoren van de zorg herkenbaar is. De zorgontvanger kan zowel een persoon met psychische problemen, beperkingen of een grote zorgafhankelijkheid zijn. 14 waarden in dialoog ethiek en zorgrelatie 15

9 Erik heeft zijn eigen levensvisie. Voor hem is het hoogste genot: de hele dag in bed blijven liggen, muziek beluisteren, zonder contact met anderen en door niemand lastiggevallen worden. De meeste zorgverleners hebben een andere opvatting van het leven. Ze vinden dat mensen in hun leven zo actief mogelijk horen te zijn: deelnemen aan de geplande activiteiten, betrokken zijn op anderen en bereid zijn om met hen gesprekken te voeren. Enkele zorgverleners vinden dat er plaats moet zijn voor niet-gemotiveerde, wat eigenwijze zorgontvangers. Regelmatig zijn er meningsverschillen in het team, maar er zijn vooral spanningen tussen een aantal zorgverleners en Erik. Het is evident dat de casus een andere invulling krijgt naargelang Erik een jongere of een volwassene met psychische problemen, beperkingen of een grote zorgafhankelijkheid is. De lezer kan dit vanuit zijn of haar eigen persoonlijk of professioneel perspectief invullen. Hoe de levenssituatie van Erik ook is, uit de casus blijkt dat hij en de zorgverleners een andere visie op het leven hebben. De zorgverleners worden door het gedrag van Erik opgeroepen om zich op een of andere manier tot hem te verhouden en handelingen te verrichten. 4 Onder handeling verstaan we hier zich tegenover hem gedragen en met hem communiceren op een verbale of non-verbale wijze. De zorgverleners worden door zijn gedrag geappelleerd. Dit overkomt hen, of ze het willen of niet. Zelfs als de zorgverleners zijn gedrag negeren, reageren ze op een bepaalde manier. Door het appel van Erik worden ze verantwoordelijk gesteld voor hun handelen tegenover hem. Dit verantwoordelijk gesteld worden gaat vooraf aan hun vrijheid. Ze worden verantwoordelijk gesteld, zonder dat ze ervoor kiezen. Dit is het ethisch appel in de zorgrelatie. Uiteraard hebben de zorgverleners de vrijheid om hun verantwoordelijkheid al dan niet op te nemen en op een bepaalde wijze te handelen. Maar voordat ze deze vrijheid uitoefenen, worden ze door Erik verantwoordelijk gesteld. Vanzelfsprekend geldt ook de omgekeerde beweging. Erik wordt evenzeer door de zorgverleners opgeroepen om zich op een bepaalde manier tot hen te verhouden en te handelen. Erik wordt door de zorgverleners geappelleerd om zijn verantwoordelijkheid op te nemen. Toch is de verantwoordelijkheid van de zorgverleners en van de zorgontvanger verschillend. De reden hiervoor is dat de zorgrelatie niet symmetrisch, maar asymmetrisch is. 5 De relatie kan wel wederkerig zijn in de zin dat zorgverleners en zorgontvanger op elkaar betrokken zijn en met elkaar communiceren. Bovendien kunnen ze beschouwd worden als gelijkwaardig, in de zin dat ze allemaal als mens dezelfde waardigheid genieten. Niettemin zijn zorgverleners en zorgontvanger ongelijk door hun verschillende rol of positie in de zorgrelatie. De zorgontvanger heeft een probleem dat hij of zij niet meer alleen kan oplossen zonder professionele zorg, terwijl de zorgverleners professionele kennis en vaardigheden hebben om met dit probleem om te gaan. Daardoor ontstaat er een ongelijke verhouding tussen de zorgverleners en de zorgontvanger. Deze verhouding is onvermijdelijk een machtsverhouding waarin de zorgverleners meer macht hebben dan de zorgontvanger, hoewel de zorgontvanger ook macht op de zorgverleners kan uitoefenen. Deze machtsongelijkheid is structureel van aard. Dit betekent dat de machtsongelijkheid een onontkoombare gegevenheid is in de structuur van de zorgrelatie. De machtsverhouding gaat vooraf aan de manier waarop zorgverleners en zorgontvanger met elkaar omgaan. De machtsongelijkheid wordt moreel of ethisch naargelang van de wijze waarop de zorgverleners of de zorgontvanger met deze ongelijkheid omgaan. Zorgverleners en zorgontvanger hebben een 16 waarden in dialoog ethiek en zorgrelatie 17

10 marge van vrijheid om hun verantwoordelijkheid op te nemen. Als ze deze machtsongelijkheid gebruiken in hun eigen voordeel of in het nadeel van de anderen, dan wordt de relatie onethisch. Dan is het ook geen goede zorgrelatie meer. Omdat de zorgverleners meer macht hebben in de zorgrelatie dan de zorgontvanger, hebben zij de grootste verantwoordelijkheid voor het ethisch omgaan met de machtsverhouding in de zorgrelatie. Ethisch perspectief In de zorgrelatie worden de zorgverleners opgeroepen om bepaalde handelingen te verrichten tegenover de zorgontvanger. Ze kunnen dit doen vanuit verschillende invalshoeken of perspectieven. 6 De zorgverleners kunnen vanuit professionele perspectieven reageren, zoals vanuit een medisch, psychiatrisch, geriatrisch, verpleegkundig, paramedisch, psychologisch, orthopedagogisch of maatschappelijk perspectief. Maar zorgverleners kunnen ook vanuit persoonlijke perspectieven reageren, waarbij hun persoonlijke beleving op de voorgrond staat. Ook de zorgontvanger en de naastbetrokkenen kunnen vanuit een persoonlijk perspectief of vanuit een professioneel perspectief reageren. Het ethisch perspectief staat open voor de inbreng van alle persoonlijke en professionele perspectieven. Het kan zich niet beperken tot het standpunt van één van de betrokkenen of zweren bij één wetenschappelijke theorie. Het ethisch perspectief probeert de andere perspectieven te integreren. Hoe kan ethiek de zo verschillende perspectieven integreren? Een antwoord op die vraag vinden we in de dynamiek van de zorg zelf. Om goede zorg te bieden, maken de zorgverleners bepaalde keuzes of verrichten ze bepaalde handelingen. Een dergelijke keuze of handeling gaat uit van een aantal feiten over de zorgontvanger in zijn of haar leefwereld, die geïnterpreteerd worden vanuit verschillende perspectieven. Een loutere interpretatie van de feiten volstaat niet om tot een bepaalde keuze of handeling te komen. Hier komt ethiek in het spel. Ethiek waardeert de feiten en interpretaties uit de verschillende perspectieven om op basis van deze waarderingen een keuze te maken of een handeling te verrichten. En juist door de feiten en interpretaties te waarderen en te komen tot een verantwoorde keuze of handeling, integreert ethiek de verschillende perspectieven. Waarden en normen De focus van ethiek ligt dus op het waarderen. Dit proces van waarderen bestaat uit het toekennen van een bepaalde waarde aan een feit of interpretatie. 7 En deze waarde kan leiden tot een bepaalde norm voor het handelen. Welke keuze of handeling de zorgverleners ook op het oog hebben, ze veronderstellen steeds een aantal waarden en normen. Een waarde is de betekenis of het belang waarmee iemand een keuze of handeling duidt als goed of nastrevenswaardig. Een norm is een algemene richtlijn voor het handelen. Ze bevordert of beschermt een waarde en is uitgedrukt in een gebod of een verbod. Zo is beschermwaardigheid een belangrijke waarde en kan niet-schaden er als norm uit afgeleid worden. Handelingen in de zorg veronderstellen bijgevolg steeds waarden en normen die de handelingen ethisch funderen. Zelfs als de zorgverleners die onderliggende waarden en normen niet expliciteren, zijn ze toch in hun handelingen geïmpliceerd. Elke handeling is immers een keuze die bepaalde waarden en normen uitdrukt of nastreeft. Voor de ene handelingsmogelijkheid kiezen, impliceert voor zoveel alternatieven niet kiezen. Dit gebeurt al dan niet bewust. In elke keuze is er een onderliggende verhouding van waarden en normen 18 waarden in dialoog ethiek en zorgrelatie 19

11 vervat. Als bepaalde zorgverleners kiezen om Erik met rust te laten, dan impliceert dit een keuze voor waarden als autonomie en privacy en voor de individuele norm van zelfbeschikking. Willen andere zorgverleners echter dat Erik actief en gemotiveerd is, dan kiezen ze impliciet voor waarden als zorgverlening en participatie en voor de sociale norm van inclusie. Waarden en normen zijn vanuit ethisch perspectief de dragende grond van elke handeling. Bovendien vinden de zorgverleners die waarden en normen niet uit. Ze zijn met een zekere objectiviteit, in de zin van sociale gegevenheid, vóór en buiten hun handelingen aanwezig in de maatschappij. Ze zijn impliciet of onuitgesproken aanwezig in het samenleven en samenwerken en laten daar hun normatieve kracht voelen. Zorgverleners vinden ze op een impliciete of expliciete wijze in ethische standpunten, adviezen, deontologische codes en juridische voorschriften. Zo zijn de maatschappij en de zorg vandaag de dag doordrongen van de waarde van de autonomie en de norm van de zelfbeschikking. In opvoeding, scholing en vorming worden zorgverleners met dergelijke waarden en normen geconfronteerd. Ze kunnen ze al dan niet kritisch verinnerlijken en tot hun eigen waarden en normen maken, maar ze kunnen er zich ook tegen afzetten en ze afwijzen. Morele intuïtie en ethische reflectie men er in een situatie op het spel staan. Bovendien evalueren ze deze waarden en normen op een spontane wijze door ze met elkaar te verbinden of ze tegenover elkaar af te wegen. Dit gebeurt vanuit wat in de traditie van de ethiek het geweten wordt genoemd. Het geweten is het vermogen om ethisch te evalueren. 9 Het is een innerlijk besef van de verplichting het goede te doen en het kwade te vermijden. Tegelijk is het geweten ook een weten of een innerlijke kennis van goed en kwaad, van waarden en normen. Vanuit het geweten evalueren mensen keuzes en handelingen als goed en waardevol, of niet. Dit moreel aanvoelen en evalueren is subjectief, want het is getekend door het persoonlijk levensverhaal en de ervaringen van de zorgverleners. Die zijn op hun beurt beïnvloed door cultuur en levensbeschouwing, opvoeding en vorming. Dit is de rijkdom van de morele intuïties: door het persoonlijke karakter ervan kunnen zorgverleners bijzonder fijngevoelig zijn voor bepaalde elementen in de situatie. Maar dit is tevens de beperktheid en de subjectiviteit ervan: de zorgverleners kunnen zo gevoelig zijn voor bepaalde elementen dat ze een blinde vlek hebben voor andere elementen. In de casus van Erik kunnen de zorgverleners zo bekommerd zijn om zijn sociale activiteit dat ze geen rekening houden met zijn eigenheid en eigenaardigheid. Maar omgekeerd kan Erik zo op zichzelf betrokken zijn dat hij geen rekening houdt met de anderen in zijn omgeving. Daarmee komen we aan de eigenheid van ethische reflectie. Ethiek is geen vreemde zaak die zich van buitenaf aan de zorg opdringt. Het is een kritische reflectie op de morele intuïties die aanwezig zijn bij alle betrokkenen in de zorg. Zorgverleners, zorgontvanger en naastbetrokkenen kunnen immers verschillende morele intuïties hebben. Niettemin kan er maar één keuze tegelijk in de zorg verwezenlijkt worden. Ethische reflectie is een proces van verhelderen Waarden en normen zijn algemene en principiële concepten. De situatie waarvoor zorgverleners staan, is echter steeds particulier en menselijk. De brug tussen deze algemene waarden en normen en de particuliere situatie kunnen de zorgverleners enkel slaan door hun morele intuïties. 8 Een morele intuïtie is een spontaan aanvoelen en evalueren van waarden en normen in een bepaalde situatie. De zorgverleners voelen innerlijk en onmiddellijk aan welke waarden en nor- 20 waarden in dialoog ethiek en zorgrelatie 21

12 en verdiepen van de morele intuïties van de betrokkenen. Het is de bedoeling dat, door dit proces van kritische reflectie heen, de morele intuïties naar elkaar toegroeien en er een consensus over de keuze kan ontstaan. Zo draagt ethische reflectie bij tot het maken van eensgezinde keuzes in de zorg. Ethiek is een proces van kritisch reflecteren op de morele intuïties. De zorgverleners verhelderen en verdiepen de manier waarop ze waarden en normen aanvoelen en evalueren. Verhelderen verwijst hier naar het verduidelijken welke waarden en normen aangevoeld worden en hoe ze intuïtief geëvalueerd worden. Verdiepen betekent hier dat de zorgverleners zoeken naar motieven en argumenten om waarden en normen te onderscheiden en te evalueren. De zorgverleners reflecteren over de waarden en normen die in een bepaalde situatie gegeven zijn, en over hun intuïtief aanvoelen en evalueren van deze waarden en normen. Bij deze ethische reflectie worden de zorgverleners blijvend beïnvloed door hun morele intuïties. Er is dus een wisselwerking tussen morele intuïtie en ethische reflectie. Intuïties en reflecties gebeuren beide door het geweten dat zich door de reflectie heen verder vormt. maatstaf of een ijkpunt nodig dat de zorgverleners in staat stelt te evalueren of een bepaalde keuze of handeling ethisch verantwoord is. Naar onze mening is dit kritische ijkpunt uiteindelijk gebaseerd op een al dan niet uitgesproken visie op het uitgangspunt van de zorg, namelijk de zorgrelatie. De visie op de zorgrelatie is dus funderend en doorslaggevend voor de ethiek. De verschillende visies op de zorgrelatie leiden tot verschillende vormen van ethiek. visies op zorgrelatie Theoretisch kunnen we drie visies op de zorgrelatie onderscheiden, naargelang we kijken vanuit het perspectief van de zorgverleners, van de zorgontvanger of van de relatie tussen zorgverleners en zorgontvanger. Deze drie visies plaatsen we in een historische ontwikkeling in de westerse wereld. 10 Dan kunnen we een beweging van een traditionele naar een moderne en een relationele visie onderkennen. Deze visies zijn theoretische modellen en dus ideaaltypische visies. In de praktijk van de zorg kunnen de zorgverleners en de zorgontvanger uiteraard visies combineren. Daarbij is een visie toonaangevend, maar niettemin bevat ze elementen uit een andere visie. In de ethische reflectie maken de zorgverleners de evaluatie op een kritische en systematische wijze. Ze zoeken naar een grotere objectiviteit in de subjectiviteit, zonder ooit te kunnen beweren dat ze de objectieve waarheid in pacht hebben, los van enige subjectiviteit. Kortom, de zorgverleners zoeken naar een zo objectief, objectiveerbaar of redelijk mogelijke verantwoording van de keuze die ze maken. Of beter gezegd, ze zoeken naar een zo breed mogelijke intersubjectieve verantwoording van hun keuze. Deze reflectie gebeurt op een systematische wijze volgens een bepaalde methodologie. De reflectie is ook kritisch, en dus niet waardevrij of neutraal. Er is een Traditionele visie: medisch en religieus paradigma Vanuit de asymmetrische verhouding tussen zorgverleners en zorgontvanger is het te begrijpen dat de traditionele visie op de zorgrelatie bepaald is vanuit het perspectief van de zorgverleners. De specifieke deskundigheid van de zorgverleners, samen met hun menselijke betrokkenheid, is hier de basis van goede zorg. De zorgverleners stellen dat ze vanuit hun opleiding en engagement weten wat goed is voor de zorgontvanger. De waarde van de zorgverlening en de professionele verantwoordelijkheid van de zorgverleners staan voorop. 22 waarden in dialoog ethiek en zorgrelatie 23

13 Ze bieden de ethische verantwoording of rechtvaardiging voor het ingrijpen van de zorgverleners. Deze visie vinden we in verschillende paradigma s terug. Een paradigma is een model of een algemeen theoretisch kader van waaruit de werkelijkheid in een bepaalde cultuur en een bepaalde periode geïnterpreteerd wordt. De traditionele visie is gefundeerd in het medisch paradigma van zorg. In dit paradigma is de ethische reflectie op zorg ontwikkeld vanuit de hippocratische traditie in de geneeskunde. In de eed van Hippocrates staan het weldoen van de arts en het niet-schaden van de zorgontvanger centraal. De arts stelt alles in het werk om de zorgontvanger te genezen en het leven te redden. Van therapeutische hardnekkigheid is nog geen sprake. Bovendien mag de arts daarbij geen schade aanrichten aan de gezondheid of het leven van de zorgontvanger. Dit medisch paradigma wordt onderschreven door het religieus paradigma van godsdiensten en christelijke kerken, in het bijzonder van de katholieke kerk. Gelovigen worden immers opgeroepen tot caritas en naastenliefde. Dit betekent dat mensen God alleen kunnen beminnen door hun naaste lief te hebben en zich dus onbaatzuchtig in te zetten voor medemensen, in het bijzonder voor armen en behoeftigen. De caritas van gelovigen gaat bijgevolg hand in hand met het weldoen van artsen. Bovendien hebben gelovigen vanuit het scheppingsgeloof een groot respect voor het leven. Het leven heeft niet alleen een menselijk, maar ook een heilig karakter. Het is immers door God geschapen. Bijgevolg sluit het respect van gelovigen voor de heiligheid van het leven aan bij het principe van niet-schaden door artsen. Dit impliciete bondgenootschap tussen de moraal van de katholieke kerk en de eed van Hippocrates heeft de ethiek in de zorg gedurende bijna tweeduizend jaar geschraagd. 11 Een te sterk benadrukken van de waarde van zorgverlening en van de professionele verantwoordelijkheid van de zorgverleners kan echter het asymmetrische karakter van de zorgrelatie nog versterken en leiden tot paternalisme of bevoogding. Hoewel paternalisme positief geduid kan worden, heeft het meestal een negatieve bijklank. Een positieve betekenis van paternalisme is dat de zorgverleners om bestwil van de zorgontvanger handelen vanuit hun eigen opvatting van goede zorgverlening. Zo kunnen in de voorgestelde casus de zorgverleners vanuit hun opvatting Erik aanzetten om deel te nemen aan de activiteiten. Paternalisme krijgt echter een negatieve betekenis als de zorgverleners dit doen zonder de zorgontvanger voldoende inspraak te geven, ook al heeft deze het vermogen om de keuzes in de zorg mee te bepalen. Een dergelijk paternalistisch handelen versterkt dan de asymmetrie in de zorgrelatie. Een benadering vanuit de zorgverleners hoeft echter de asymmetrie niet te versterken of paternalistisch te zijn. De zorgverleners kunnen tegelijk handelen vanuit hun professionele verantwoordelijkheid en inspraak geven aan de zorgontvanger. Voorwaarde is dat deze voldoende keuzebekwaam is. Soms kunnen zorgverleners niet anders dan vanuit hun professionele verantwoordelijkheid ingaan tegen de wensen van de zorgontvanger. Het gevaar van paternalisme loert in de traditionele visie op de zorgrelatie echter steeds om de hoek. De zorgverleners mogen niet te vlug denken dat de zorgontvanger niet wilsbekwaam is om keuzes te maken. In het zesde hoofdstuk bespreken we onder welke voorwaarden de zorgverleners op een verantwoorde manier vrijheid kunnen beperken of dwang uitoefenen. 24 waarden in dialoog ethiek en zorgrelatie 25

14 Moderne visie: emancipatorisch paradigma Als reactie op het gevaar van paternalisme legt een tweede, moderne visie de nadruk op het perspectief van de zorgontvangers. In deze visie kan het niet langer dat alleen zorgverleners beslissen over wat goed is voor de zorgontvanger. De zorgontvanger heeft het recht om ook zelf keuzes in de zorg te maken. De waarde van de autonomie en de eigen verantwoordelijkheid van de zorgontvanger staan hier voorop. De uitoefening van deze autonomie is niet eenvoudig, omdat de zorgrelatie asymmetrisch is. De zorgontvanger heeft immers een probleem dat hij of zij niet meer alleen kan oplossen, terwijl de zorgverleners juist de kennis en vaardigheden hebben om met dat probleem om te gaan. Om in deze asymmetrische relatie de autonomie gestalte te geven, werd de geïnformeerde toestemming van de zorgontvanger ingevoerd. Dat betekent dat de zorgverleners enkel mogen ingrijpen indien ze de zorgontvanger vooraf geïnformeerd hebben en de zorgontvanger toestemming geeft. Geïnformeerde toestemming is de procedurele weg om de autonomie van de zorgontvanger te respecteren. De geïnformeerde toestemming biedt ook de ethische verantwoording of rechtvaardiging voor het ingrijpen van de zorgverleners. In het vijfde hoofdstuk bespreken we uitvoerig de geïnformeerde toestemming. De fundering van deze visie vinden we in het emancipatorisch paradigma in de zorg. De historische wortels ervan liggen in de verlichting, toen filosofen stelden dat mensen moeten durven nadenken en zich bevrijden van de bevoogding van kerk en gezag. In de zorg brak deze emancipatorische gedachte als paradigma door vanaf de jaren Zowel in de organisatie van als in de wetgeving over de zorg is het emancipatorisch paradigma toonaangevend. De Belgische Wet op de Patiëntenrechten en de Nederlandse Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst vertrekken vanuit deze visie. 12 Door het formuleren van rechten wil de wet de kwaliteit van de relatie met de zorgverleners en de kwaliteit van de zorgverlening verbeteren. Het uitgangspunt voor het maken van keuzes in de zorg is bijgevolg het recht op vrije, voorafgaande en geïnformeerde toestemming van de zorgontvanger. In de casus kunnen de zorgverleners enkel initiatieven nemen om de activiteit van Erik te verhogen indien hij vooraf werd geïnformeerd en vrijwillig heeft kunnen toestemmen. Maar niet alle zorgontvangers beschikken steeds over voldoende keuzebekwaamheid om keuzes in de zorg te maken. Dit is dikwijls het geval bij zorgontvangers met psychische problemen, beperkingen of een grote zorgafhankelijkheid. Een noodzakelijke voorwaarde voor keuzevrijheid is immers keuzebekwaamheid. Deze zorgontvangers hebben vaak behoefte aan begeleiding om overwogen en verantwoorde keuzes te maken. Het ondersteunen of bevorderen van de keuzebekwaamheid van zorgontvangers vraagt daarom om een heel proces van begeleiding. Sommige zorgontvangers hebben geen inzicht in hun situatie en problematiek en weigeren daarom zorg. Bijgevolg kunnen zorgverleners soms niet anders dan tegen de wensen van de zorgontvanger in te gaan. Een ander probleem bij geïnformeerde toestemming is dat de zorgverleners niet herleid mogen worden tot de uitvoerders van de wensen van de zorgontvangers. Ook zij hebben hun opvatting over wat goede zorg voor zorgontvangers is. Als geïnformeerde toestemming te formeel wordt gesteld, dan worden de zorgverleners verplicht om de wens van zorgontvangers uit te voeren, ook al zijn ze er vanuit hun professionele deskundigheid en menselijke betrokkenheid van overtuigd dat deze wens het welzijn en de gezondheid van de zorgontvanger niet dient. 26 waarden in dialoog ethiek en zorgrelatie 27

15 cialisering en privatisering van de zorg. Niettemin blijft het een opdracht van de overheid om de middelen op een rechtvaardige wijze te verdelen. Een derde tendens is de regulering, de toenemende impact van regels, reglementen en protocollen. De geïnvesteerde middelen moeten immers goed besteed en dus geëvalueerd worden. Bijgevolg worden verschillende systemen ingevoerd om de kwaliteit van zorg te meten. De standaard wordt evidence-based practice, dit is zorg die gebaseerd is op wetenschappelijk onderzoek dat het bewijs levert dat de zorg effectief is en daartoe een protocol voorschrijft. Er is ook een tendens om de diagnostiek te verbinden met de effectiviteit en met de financiering van de zorg. Een andere vorm van regulering is de juridisering van zorg. De wet regelt steeds meer de zorg en conflicten worden in toenemende mate door de wet aangepakt. De economisering en de regulering van de zorg heeft ernstige consequenties voor de zorgsector. De organisatie van de zorg wordt steeds complexer en de kost ervan wordt steeds meer naar de zorgontvanger verschoven. Er is dringend nood aan een meer rechtvaardige verdeling van middelen en een solidair engagement van de hele samenleving. Maar ook de vermaatschappelijking van de zorg is niet vanzelfsprekend. De zorgontvangers ruilen de veiligheid van de zorginstelling voor een plaats in de samenleving. Daar worden ze verwacht zich in te passen in het patroon van wonen, werken en consumeren. Maar die samenleving is soms weinig bereid mensen met problemen in het maatschappelijk leven op te nemen. De naastbetrokkenen op wie een beroep wordt gedaan, voelen zich onvoldoende ondersteund om zorg te bieden. En dikwijls is dit effectief het geval. Moderne visie: maatschappelijk paradigma Vanaf de jaren 1980 bouwt het maatschappelijk paradigma verder op het emancipatorisch paradigma. In deze visie staat de rol van de maatschappij voorop. Het is immers aan de naastbetrokkenen en aan de samenleving in haar geheel om de zorgontvanger te laten participeren aan het maatschappelijk leven. De waarde van de participatie komt nu voorop te staan, net als de sociale verantwoordelijkheid van de naastbetrokkenen en de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de gemeenschap. Een eerste tendens in dit nieuwe paradigma is de vermaatschappelijking van de zorg. Nu wordt de zorgontvanger niet meer gezien als een louter autonoom individu, maar ook als een burger in de maatschappij. Opdat de zorgontvanger een volwaardige burger zou kunnen worden, is het nodig dat de zorg gedeïnstitutionaliseerd en binnen de maatschappij aangeboden wordt. De zorgontvangers hebben het recht om aan het maatschappelijk leven te participeren en het is de opdracht van de gemeenschap om zorgontvangers met hun beperkingen in de maatschappij te includeren. Als zorgontvangers niet meer tot een volledige genezing kunnen komen, dan richt de zorg zich op een herstel van hun mogelijkheden, met een zo hoog mogelijke kwaliteit van leven in een maatschappelijke omgeving. De economisering van de zorg is een tweede tendens in het maatschappelijk paradigma. Dit betekent dat economische motieven en belangen dominant worden in de organisatie van de zorg. In de huidige maatschappij zijn de financiële middelen voor de zorgsector blijkbaar schaars en worden er grenzen gesteld aan de solidariteit met hen die zorg nodig hebben. Daarom legt de overheid besparingen op en voert ze economische mechanismen in, zoals de commer- 28 waarden in dialoog ethiek en zorgrelatie 29

16 onele visie bovendien de traditionele en moderne visie. Ze probeert de sterke punten van de visie vanuit de zorgverleners en die van de visie vanuit de zorgontvanger samen te brengen en de zwakke punten te vermijden door de nadruk te leggen op de relatie tussen beide. Deze relationele visie funderen we verder in het personalisme. De verhouding tussen de verschillende visies op zorgrelatie en de onderliggende paradigma s kunnen we schematisch voorstellen in de eerste figuur. Traditionele visie Moderne visie Medisch paradigma Emancipatorisch paradigma Religieus paradigma Maatschappelijk paradigma Zorgverlener Zorgontvanger Relatie Relationeel personalistisch paradigma Relationele visie figuur 1: visies op zorgrelatie besluit Ethiek kunnen we omschrijven als een kritische en systematische reflectie op de morele intuïtie en de onderliggende waarden en normen die erin vervat liggen. In de praktijk is er een voortdurende wisselwerking tussen de morele intuïtie en de ethische reflectie en heeft deze ethische dynamiek plaats in de relationele context van een zorgrelatie. Juist de visie op de zorgrelatie vormt het fundament van de ethiek. We kunnen verschillende visies op en paradigma s van de zorgrelatie onderscheiden, naargelang het perspectief uitgaat van de zorgverleners of de zorgontvangers. We opteren voor een relatione- Relationele visie: relationeel paradigma Beide visies, de traditionele en de moderne, bevatten zowel positieve als negatieve elementen. Een aantal elementen van meer praktische kritiek hebben we al geformuleerd bij de bespreking van de paradigma s. Er is echter ook een meer fundamentele kritiek. Vanuit een theoretisch perspectief kunnen we de voorgaande visies duiden als individualistisch. Ze leggen de nadruk op het individu als een op zichzelf staand wezen, onderscheiden en onafhankelijk van anderen. Ofwel maken de zorgverleners de keuzes vanuit hun professionaliteit ofwel maakt de zorgontvanger de keuzes door middel van geïnformeerde toestemming. In beide gevallen maakt één partner de keuzes, zonder de andere partners er op een beslissende wijze bij te betrekken. Er is echter een alternatieve en integrerende visie mogelijk, die de nadruk legt op de relatie: zorgverleners en zorgontvangers zijn niet alleen op zichzelf staande individuen, maar ook personen in relatie tot anderen met wederzijdse verbondenheid, betrokkenheid en afhankelijkheid van elkaar. Een relationele ethiek houdt eigenlijk drie elementen in: de ene persoon, de andere persoon en de relatie tussen beiden. De relatie is het verbindende of integrerende element. Deze relationele visie heeft heel belangrijke consequenties. In de zorg staat niet langer de waarde van de zorgverlening of die van de autonomie voorop, maar wel de waarde van het vertrouwen in de relatie tussen zorgverleners en zorgontvanger. Evenmin gaat het alleen om de professionele verantwoordelijkheid van de zorgverleners of om de eigen verantwoordelijkheid van de zorgontvanger, maar vooral om de gezamenlijke verantwoordelijkheid van alle betrokkenen, dus zorgverleners, zorgontvanger en naastbetrokkenen. Vanuit de focus op relatie en verbondenheid verbindt en integreert de relati- 30 waarden in dialoog ethiek en zorgrelatie 31

17 Deze benadering werd uitgewerkt in het personalisme van Louis Janssens. 14 Hij heeft bijgedragen aan de vernieuwing van de kathole visie waarin de relatie de verbinding maakt tussen zorgverleners en zorgontvanger. Vanuit de verbindende kracht van de relatie integreert de relationele visie de traditionele en moderne visies op de zorgrelatie en de paradigma s. In het volgende hoofdstuk funderen we deze relationele visie in het personalisme. Hoofdstuk 2 Relationeel personalisme inleiding In het vorige hoofdstuk over ethiek en zorgrelatie kwamen we uit bij een relationele visie op de zorgrelatie. In dit hoofdstuk bieden we een fundering voor deze relationele visie in een personalistische visie op de mens. We sluiten ons aan bij de Leuvense personalistische traditie in de ethiek. Tegelijk willen we dit personalisme actualiseren en radicaliseren door de relationele dimensie ervan nog consequenter gestalte te geven. Daarom noemen we deze mensvisie relationeel personalistisch. In dit hoofdstuk werken we de personalistische traditie en het relationeel personalisme uit. 13 personalistische traditie Personalisme In het personalisme staat de menselijke persoon centraal en wordt de menselijke persoon integraal benaderd, in zijn of haar geheel, in alle dimensies van het mens-zijn. Daarin onderscheidt het personalisme zich van het individualisme. Met het woord individu wordt de nadruk gelegd op de zelfstandigheid van de mens, het op zichzelf staan en onderscheiden zijn van anderen. Vanuit het individu wordt gekeken naar de relaties en de omgeving. Met persoon drukken we de openheid voor en de betrokkenheid van de mens op de andere en het andere dan zichzelf uit. In het personalisme is de mens niet alleen een individu, maar ook een persoon. De relatie van de mens tot andere mensen en tot de omgeving staat centraal. 32 waarden in dialoog relationeel personalisme 33

18 lieke moraaltheologie na het Tweede Vaticaans Concilie door het personalisme voor te stellen als alternatief voor het neothomistisch natuurwetsdenken. 15 Hij deed een beroep op de fenomenologie en het personalisme in de filosofie, meer bepaald op Bergson en Blondel, Buber en Mounier, Maritain en Renouvier, Scheler en anderen. 16 Als moraaltheoloog heeft hij de visie van vele ethici beïnvloed, aan de Leuvense universiteit en erbuiten. Krachtens de historiciteit van de menselijke persoon (punt 7) vergt die maatstaf dat we telkens nagaan over welke mogelijkheden we in het huidig stadium van de geschiedenis beschikken om de bevordering van de menselijke persoon te dienen. Bij dat alles moeten we in ons handelen ieders oorspronkelijkheid zoveel mogelijk behartigen (punt 8). 19 Beschouwingen bij het personalisme van Janssens Janssens stelde een personalistisch mensbeeld voor als maatstaf voor de ethiek. Daarbij onderscheidde hij acht dimensies van de menselijke persoon: (1) De menselijke persoon is een subject; (2) de persoon is een subject in lichamelijkheid; (3) ons lichaam is ook een stuk van de materiële wereld;... (4) menselijke personen zijn wezenlijk op elkaar gericht;... (5) menselijke personen zijn wezenlijk sociale wezens omdat ze nood hebben aan het leven in sociale groepen;... (6) geschapen naar Gods beeld zijn de menselijke personen geroepen om God te kennen en te beminnen;... (7) menselijke personen zijn historische wezens;... (8) alle menselijke personen zijn fundamenteel gelijken, maar tevens is ieder een oorspronkelijkheid. 17 Wanneer deze dimensies integraal beschouwd worden, vormen ze de fundering van een personalistische ethiek, maar tegelijk ook de ethische maatstaf ervan: Volgens die maatstaf zeggen we dat een handeling zedelijk goed is, als ze het humanum, het menswaardige dient, nl. als ze in waarheid volgens ons verstand verlicht door de openbaring bevorderlijk is voor de menselijke persoon volledig beschouwd in zichzelf (als persoonlijk subject in lichamelijkheid: punt 1 en 2) en in zijn relaties (in zijn openheid naar de wereld, naar de anderen, naar de sociale groepen, naar God: punt 3, 4, 5, 6). 18 Deze visie is nog steeds zeer waardevol en bruikbaar in de ethiek. Niettemin zijn de formulering en de verantwoording ervan meer dan dertig jaar oud. Janssens baseerde zich vooral op de fenomenologie en het personalisme in de filosofie. Sindsdien is er een hele ontwikkeling in de filosofie, maar ook in de psychologie, de theologie en de ethiek. Daarom willen we vier elementen van het personalisme van Janssens opnieuw bekijken. Op de eerste plaats benadert het personalisme van Janssens, ondanks zijn openheid voor relaties, deze relaties toch vanuit het menselijke subject. Het personalisme vertrekt vanuit het subject en komt vanuit het subject tot de relationele verbondenheid, de omgeving en de hele context. Het relationele wordt dus benaderd vanuit het individuele. Een consequent relationele benadering zou de volgorde kunnen omkeren en het individu benaderen vanuit de relatie. Er werd reeds een voorstel in die zin geformuleerd. 20 Daarbij blijven de dimensies nagenoeg ongewijzigd, maar wordt vertrokken vanuit het geheel van de realiteit om te eindigen bij het subject. De religieuze dimensie wordt bovendien weggelaten. Deze benadering is interessant omdat ze het relationele ten volle waardeert. Maar ze voldoet niet omdat een verandering van de volgorde van de dimensies te eenvoudig is en onvermijdelijk dreigt de individualiteit te onderwaarderen. Het individu kan niet zonder relatie, maar er is ook geen 34 waarden in dialoog relationeel personalisme 35

19 relatie zonder individuen. Daarom zijn we ervan overtuigd dat het beter is het concept van de menselijke persoon te herdenken vanuit een relationeel spanningsveld tussen onze verbondenheid met de anderen en de wereld enerzijds en onze individualiteit anderzijds. Het focussen op het relationeel spanningsveld tussen verbondenheid en individualiteit zien we als een radicalisering van het personalisme en noemen we daarom relationeel personalisme. Tegelijk is dit relationeel personalisme genuanceerd door de individualiteit te blijven waarderen, evenzeer als de relationaliteit. Het relationele spanningsveld staat immers centraal. Vervolgens besteedt het personalisme van Janssens naar onze mening te weinig aandacht aan de levensgeschiedenis en het levensverhaal van de persoon. Dit zit vervat in de historische dimensie, maar mag meer beklemtoond worden. We willen de levensgeschiedenis van de persoon meer op de voorgrond brengen en benadrukken hoe mensen proberen fragmenten van deze levensgeschiedenis in een samenhangend en zinvol verband te brengen. En evenzeer in een samenhangend en zinvol verhaal. Verder maakt het geseculariseerde en gepluraliseerde karakter van de hedendaagse maatschappij duidelijk dat heel wat mensen leven zonder God of zonder religie. Dit moet erkend worden, maar is geen reden om de spirituele of religieuze dimensie weg te laten. Daarom nemen we het spirituele op als een dimensie van de menselijke persoon. Ten slotte is de laatste dimensie van gelijkheid en oorspronkelijkheid van een andere aard dan de voorgaande dimensies. De eerste zeven dimensies beschrijven steeds hoe de mens in relatie staat tot zichzelf en de omgeving. De laatste dimensie is een metadimensie die een kwaliteit toevoegt aan de voorgaande dimensies, namelijk dat het geheel van deze dimensies leidt tot menselijke personen die fundamenteel gelijk en oorspronkelijk zijn. We beschouwen dit niet als een afzonderlijke dimensie. De aandacht voor gelijkheid en oorspronkelijkheid zit vervat in de opdracht van ethiek om mensen en situaties in hun particulariteit of eigenheid te benaderen. relationeel personalistische visie Antropologische gegevens van tijd en ruimte We stelden zonet dat we met relationeel personalisme het relationele karakter van de menselijke persoon benadrukken. Tegelijk herwaarderen we de historische dimensie van de menselijke persoon. De relationele en de historische dimensie zijn niet toevallig twee essentiële dimensies van het mens-zijn. Ze komen perfect overeen met twee fundamentele en onmiskenbare, antropologische en filosofische gegevens, respectievelijk ruimte en tijd. Mensen leven in de tijd en de ruimte. We kunnen ons het leven en de wereld niet voorstellen zonder een beroep te doen op tijd en ruimte. Deze fundamentele gegevens hanteren we als basis om de dimensies van de menselijke persoon in een samenhangend geheel gestalte te geven. We situeren de mens op een tijds- en een ruimtelijn. 21 Mensen leven in het hier en nu, op het snijpunt van tijd en ruimte. De tijds- en ruimtelijn stellen we voor als een kruis, waarbij de verticale lijn de tijd aanduidt en de horizontale lijn de ruimte. De tijdslijn is de historische weg die mensen afleggen tussen hun geboorte en hun dood. Dit vormt hun levensgeschiedenis. Mensen proberen de fragmenten van hun levensgeschiedenis te interpreteren tot een zinvol en waardevol geheel. Daarbij stellen ze zich existentiële vragen naar hun oorsprong en naar hun bestemming. Wie 36 waarden in dialoog relationeel personalisme 37