Het werkgeheugen van jongeren met een lichte verstandelijke beperking

Transcriptie

1 Kind en adolescent (2007) 28:88 96 DOI /BF ARTIKELEN Het werkgeheugen van jongeren met een lichte verstandelijke beperking Marie t J. van der Molen Hans E. H. van Luit Marian J. Jongmans Maurits W. van der Molen Abstract Van der Molen, M. J., Van Luit, J. E. H., Jongmans, M. J., & Van der Molen, M. W. (2007). Verbal working memory in children with mild intellectual disabilities, Kind en Adolescent, 28 (3), This study examines verbal working memory in children with mild intellectual disabilities (MID) within Baddeley s framework (1986). Multiple assessments of working memory were administered in 50 children with MID (IQ 55-85, mean age 15:03 years), 25 chronological age-matched control children (CA; mean age 15:03 years) and 25 mental age-matched control children (MA; mean age 10:10 years). The results show that the children with MID perform poorly on working memory tests when compared with CA children, while there are minimal differences compared with the performance of the MA children, although the phonological loop, which is responsible for the temporary storage of verbal information, is constrained compared with the MA children. These findings are consistent with a developmental delay account of mild intellectual disability. Keywords: working memory, central executive, mild intellectual disabilities. Samenvatting In dit onderzoek is het verbale werkgeheugen onderzocht van jongeren met een lichte verstandelijke beperking (LVB) volgens Baddeley s model (1986). Daartoe zijn verschillende werkgeheugentests afgenomen bij 50 kinderen met een LVB (IQ 55-85, gemiddelde leeftijd 15;03 jaar), 25 op chronologische leeftijd Marie t J. van der Molen (*) Mevr. drs. M. J. van der Molen, psycholoog bij Kwadrant en onderzoeker bij de capaciteitsgroep Algemene Pedagogiek en Orthopedagogiek van de Universiteit Utrecht.Contactadres: mevr. drs. M. J. van der Molen, capaciteitsgroep Algemene Pedagogiek en Orthopedagogiek, Universiteit Utrecht, postbus 80140, 3508 TC Utrecht, M.J.vanderMolen@uu.nl gematchte controlekinderen (CL; gemiddelde leeftijd 15;03 jaar) en 25 op mentale leeftijd gematchte controlekinderen (ML; gemiddelde leeftijd 10;10 jaar). De resultaten tonen aan dat de kinderen met een LVB minder goed presteren op vrijwel alle werkgeheugentests dan de CLkinderen, terwijl er nauwelijks verschillen zijn ten opzichte van de ML-kinderen. Een zwak punt is de fonologische lus, die zorgt voor de tijdelijke opslag van verbale informatie: deze is wel beperkter dan die van de MLkinderen. De resultaten wijzen op een ontwikkelingsachterstand van het werkgeheugen voor kinderen met een LVB en een relatief zwak verbaal kortetermijngeheugen. Het werkgeheugen, het gelijktijdig kunnen opslaan en bewerken van informatie, speelt een belangrijke rol bij het (schoolse) leren. Zo zijn er bijvoorbeeld relaties aangetoond tussen het werkgeheugen en leesvaardigheid, taalbegrip en rekenvaardigheid (zie voor een overzicht Gathercole, 1999). In de meeste onderzoeken over werkgeheugen wordt het werkgeheugenmodel van Baddeley (1986, 2000) als referentiekader gebruikt. Zijn model bestaat uit vier componenten. De fonologische lus zorgt voor de tijdelijke opslag van verbale informatie. Door de binnenkomende informatie actief te herhalen (automatic rehearsal), blijft die beschikbaar. Daarnaast is er het visuo-spatie le schetsblok, dat zorgt voor de tijdelijke opslag van visueel-ruimtelijke informatie. Beide systemen, men spreekt ook wel over respectievelijk het verbale kortetermijngeheugen en het visuele kortetermijngeheugen, worden aangestuurd door een centrale besturingseenheid (central executive). Deze is verantwoordelijk voor het ophalen en bewerken van informatie uit het langetermijngeheugen en voor onderdrukking van

2 Kind en adolescent (2007) 28: geautomatiseerde responsen (als je verhuisd bent en je neemt vanuit je werk toch op de automatische piloot de route naar je oude huis, dan heeft je inhibitievermogen je in de steek gelaten). Recentelijk is de vierde component aan het model toegevoegd: de episodische buffer. Deze wordt verondersteld informatie uit het langetermijngeheugen en uit het werkgeheugen in geı ntegreerde vorm tijdelijk vast te houden (Baddeley, 2000; zie Baddeley, 2003 voor een overzichtsartikel over het model). Er is veel onderzoek gedaan naar het werkgeheugen van mensen met een verstandelijke beperking met een specifieke, genetische etiologie, onder andere om het bestaansrecht van Baddeley s model te bewijzen. Zo blijkt dat mensen met het syndroom van Down net zo goed presteren op taken die het visuo-spatie le schetsblok meten als normaal begaafde kinderen van dezelfde mentale leeftijd. Daarentegen doen zij het minder goed op taken die de fonologische lus nagaan. Voor mensen met het syndroom van Williams geldt precies het tegenovergestelde. Met deze uitkomsten zou het bestaan van een gescheiden opslag voor verbale en visuele informatie bewezen zijn (Jarrold, Baddeley, & Hewes, 1999; Vicari, Bellucci, & Carlesimo, 2003, 2006). Maar ook los van bewijsvoering voor het bestaansrecht van dit model is het werkgeheugenmodel van Baddeley veelvuldig bij mensen met een verstandelijke beperking onderzocht (zie Gathercole & Alloway, 2006). Veel onderzoeken hebben zich vooral op de fonologische lus gericht. De resultaten wijzen op een beperkte fonologische luscapaciteit bij mensen met een verstandelijke beperking, zowel bij volwassenen (Numminen, Service, Ahonen, & Ruoppila, 2001; Numminen, Service, & Ruoppila, 2002) als bij kinderen (Henry, 2001; Henry & MacLean, 2002; Jarrold & Baddeley, 1997; Russell, Jarrold, & Henry, 1996). Daarnaast blijkt dat mensen met een matige tot zware verstandelijke beperking binnenkomende informatie niet automatisch herhalen (zie bv.jarrold & Baddeley, 2001). Volgens Kanno en Ikeda (2002) draagt de beperkte fonologische lus bij aan de cognitieve beperkingen van mensen met het syndroom van Down. Het onderzoek naar het werkgeheugen van mensen met een verstandelijke beperking heeft zich tot op heden vooral gericht op volwassenen met een matige tot zware verstandelijke beperking. Er is nog maar weinig gekeken naar het functioneren van het werkgeheugen bij kinderen met een lichte verstandelijke beperking (kinderen met een LVB; IQ 55-85). Dat is opmerkelijk omdat zij een relatief grote groep vormen binnen de populatie mensen met een verstandelijke beperking (de geschatte echte prevalentie, dat wil zeggen los van het feit of de kinderen al dan niet gebruik maken van gespecialiseerde instanties, is dat zo n 3% van de kinderen een IQ heeft tussen de 50 en 70, vergeleken met nog geen 0,4% met een IQ lager dan 50; Roeleveld, Zielhuis, & Gabreëls, 1997). Inzicht in het functioneren van het werkgeheugen zou kunnen leiden tot het aanbieden van specifieke trainingen indien tekorten worden geconstateerd. En juist bij deze kinderen zou men verwachten dat trainingen potentie hebben, verondersteld dat ze over de basale cognitieve vaardigheden beschikken om instructies te kunnen begrijpen. Voor zover wij hebben kunnen achterhalen zijn er tot nu toe vier onderzoeken gepubliceerd waarin het werkgeheugen bij kinderen met een LVB is onderzocht. Henry (2001) deed onderzoek naar het werkgeheugen van kinderen (gemiddelde leeftijd van 12 jaar) met een gemiddeld IQ van 60 en van kinderen met een gemiddeld IQ van 75 en vergeleek hun resultaten met die van normaal begaafde leeftijdgenoten. Zij constateerde een beperkte fonologische luscapaciteit bij beide groepen kinderen met een LVB. Bovendien bleek de groep met het lager gemiddeld IQ ook uit te vallen op tests die de centrale besturingseenheid meet. Rosenquist, Conners en Roskos-Ewoldsen (2003) constateerden op basis van hun resultaten dat kinderen met een LVB (gemiddelde leeftijd 14 jaar, gemiddeld IQ van 63) binnenkomende verbale informatie niet zo efficie nt automatisch herhalen als op mentale leeftijd gematchte normaal begaafde kinderen (ML-kinderen). Henry en MacLean (2002) vergeleken de geheugenprestaties van kinderen met een LVB (gemiddelde leeftijd 11 jaar, gemiddeld IQ van 57) met de prestaties van op chronologische leeftijd gematchte normaal begaafde kinderen (CL-kinderen) en met die van ML-kinderen. De resultaten op de verbale werkgeheugen tests tonen aan dat de kinderen met een LVB minder goed presteren dan de CL-kinderen op zowel tests voor de fonologische lus als op tests voor de centrale besturingseenheid. In vergelijking met de ML-kinderen doen de kinderen met een LVB het op een aantal tests net zo goed (een fonologische lustest cijferreeksen en een verbale centrale besturingseenheidtest cijferreeksen achterwaarts ), maar op andere tests doen ze het minder goed (een fonologische lustest woordreeksen en een verbale centrale besturingseenheidtest waarin uitspraken beoordeeld moeten worden op waarheid en tegelijkertijd de laatste woorden onthouden moeten worden). Uit de resultaten van Conners, Carr en Willis (1998) ten slotte, blijkt eveneens dat de kinderen met een LVB (gemiddelde leeftijd 11 jaar, gemiddeld IQ van 67) het net zo goed doen op cijferreeksen als de ML-kinderen, maar minder goed dan de CL-kinderen. Kortom, de kinderen met een LVB lijken een beperktere fonologische lus en centrale besturingseenheid te hebben dan CL-kinderen. Echter, of er sprake is van een ontwikkelingsachterstand (developmental delay, als de kinderen met een LVB net zo

3 90 Kind en adolescent (2007) 28:88 96 goed scoren als de ML-kinderen) of van een ontwikkelingsdefect (difference development, als de kinderen met een LVB minder goed scoren dan de ML-kinderen) is op basis van deze resultaten niet te bepalen (zie Bennett- Gates & Zigler (1998) voor een bespreking van het developmental difference-debat). Het belangrijkste doel van het huidige onderzoek is het verkrijgen van inzicht in het verbale werkgeheugen (fonologische lus en centrale besturingseenheid) bij kinderen met een LVB. Hiervoor dient het werkgeheugenmodel van Baddeley (1986) als uitgangspunt. Om dit doel te bereiken wordt een testbatterij afgenomen die zowel de capaciteit als het automatische herhalen van de fonologische lus in kaart brengt als ook het functioneren van de centrale besturingseenheid. De resultaten van de kinderen met een LVB worden net als in het onderzoek van Henry en MacLean (2002) vergeleken met CLkinderen en met ML-kinderen. De verwachting is dat de kinderen met een LVB minder goed scoren dan de CLkinderen op alle onderdelen van de testbatterij. De vergelijking met de ML-kinderen moet uitwijzen of het gedifferentieerde patroon dat Henry en MacLean (2002) vonden bij kinderen met een gemiddelde IQ score van 57, in ons onderzoek bij kinderen met een gemiddelde IQ-score van rond de 70 ook kan worden aangetoond. Het gebruik van een ML-controlegroep kan inzicht geven in de ontwikkeling van de fonologische lus en de centrale besturingseenheid: doen kinderen met een LVB het op deze geheugenaspecten net zo goed of minder goed dan op basis van hun mentale leeftijd verwacht mag worden? De resultaten moeten daarmee een nieuwe bijdrage leveren aan het developmental difference-debat. Methode Deelnemers In totaal deden 100 kinderen mee aan het onderzoek. De LVB-groep bestond uit 50 kinderen (38 jongens en 12 meisjes) varie rend in leeftijd van tot 17 jaar. Alle kinderen bezochten scholen voor het praktijkonderwijs (voortgezet speciaal onderwijs). De helft van deze groep woonde in orthopedagogische instellingen terwijl de andere helft thuiswonend was. Kinderen met een diagnose aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD), pervasieve ontwikkelingsstoornis niet anderszins omschreven (PDD-NOS), syndroom van Down of andere specifieke etiologiee n zijn niet opgenomen in de onderzoeksgroep. Er waren twee controlegroepen. De CL-groep bestond uit 25 normaal begaafde leeftijdgenoten (17 jongens en 8 meisjes) in de leeftijd van tot 16 jaar. Zij volgden allen het vmbo (theoretische leerweg). De ML-groep bestond uit 25 normaal begaafde kinderen (17 jongens en 8 meisjes) varie rend in leeftijd van 8 tot 12 jaar, maar met dezelfde mentale leeftijd als de LVB-groep. Deze kinderen volgden allen het reguliere basisonderwijs. Scores op Raven s Standard Progressive Matrices (SPM; Raven, Court, & Raven, 1992) werden gebruikt voor de matching van de kinderen (zie Numminen e.a., 2002). In tabel 1 zijn de chronologische en mentale leeftijden van de leerlingen uit de drie groepen weergegeven. Vergelijkingen van de drie groepen wezen uit dat de LVBgroep dezelfde gemiddelde leeftijd had als de CL-groep (t (73) = -.1, p =.92) en dezelfde mentale leeftijd als de MLgroep (t(63,967) = -.63, p =.53). Procedure Alle kinderen en hun ouders of verzorgers hebben schriftelijk toestemming gegeven voor deelname aan dit onderzoek. Alle deelnemers werden individueel getest in een aparte kamer op hun eigen school. Het testen duurde ongeveer ée n uur per kind. Halverwege het testen werd kort gepauzeerd. Meetinstrumenten Fonologische lus Twee tests werden afgenomen om de capaciteit van de fonologische lus in kaart te brengen: cijferreeksen en eenlettergrepige onzinwoorden (zie Gathercole, 1999). Bij beide tests moet de deelnemer cijfers, respectievelijk onzinwoorden, in dezelfde volgorde verbaal herhalen onmiddellijk nadat ze gepresenteerd zijn. Beide tests werden elk nog in een andere conditie afgenomen: cijferreeksen met articulatorische onderdrukking (om te vergelijken met cijferreeksen) en onzinwoorden van twee lettergrepen (om te vergelijken met onzinwoorden van e én lettergreep). Het articulatorisch onderdrukken Tabel 1 Chronologische en mentale leeftijd van de deelnemers LVB (N = 50) ML (N = 25) CL (N = 25) M SD M SD M SD Chronologische leeftijd (in maanden) Mentale leeftijd (Raven SPM) LVB: lichte verstandelijke beperking; ML: gematcht op mentale leeftijd; CL: gematcht op chronologische leeftijd.

4 Kind en adolescent (2007) 28: houdt in dat de deelnemer steeds het woordje de moet zeggen op het moment dat de testleider de cijferreeksen opnoemt. Daarmee wordt bemoeilijkt dat de deelnemer de aangeboden cijfers voor zichzelf kan herhalen. Deze twee tests zijn afgenomen om de automatische herhaling van de fonologische lus in kaart te kunnen brengen (Baddeley, 1986). Alle fonologische lustests starten met twee cijfers of onzinwoorden en na correcte herhalingen van de deelnemer wordt er steeds e e n item aan toegevoegd tot het maximum van zeven cijfers, of onzinwoorden, bereikt is. Het gaat bij deze tests om de spanscores, dat wil zeggen het maximale aantal items dat in een reeks correct herhaald kan worden (score 0 tot 7). Centrale besturingseenheid Er zijn vier tests afgenomen om verschillende functies van de centrale besturingseenheid in kaart te brengen. Voor het aansturen van de fonologische lus en het visuospatie le schetsblok is een dubbeltaak (Baddeley, Della Sala, Gray, Papagno, & Spinnler, 1997) afgenomen. Voor het ophalen en bewerken van informatie uit het langetermijngeheugen is een woordproductietest (Luteijn & Van der Ploeg, 1983) gebruikt. Voor de inhibitie van prepotente responsen is gebruik gemaakt van een getallenproductietest (Towse & Mclachlan, 1999). En tot slot is voor planningsvaardigheden de subtest Doolhoven van de WISC-RN (De Bruyn e.a., 1986) afgenomen. De dubbeltaak is identiek aan die welke gebruikt is in het onderzoek van Baddeley en anderen (1997). Deelnemers moeten een cijferreeksentest (gedurende twee minuten) en een blokjetest maken (een kruisje in zoveel mogelijk blokjes zetten gedurende twee minuten). Eerst doen zij de tests na elkaar (enkele conditie), daarna doen zij de tests tegelijkertijd (de dubbeltaakconditie). De dubbeltaakscore wordt uitgedrukt in een percentage en weerspiegelt de prestatie in de dubbeltaakconditie ten opzichte van de enkele conditie. Voor de woordproductietest (Luteijn & Van der Ploeg, 1983) werd gebruik gemaakt van twee versies: een dieren -versie en een letter k -versie. De deelnemer moet in e e n minuut zoveel mogelijk woorden noemen (respectievelijk namen van dieren en woorden die met de letter k beginnen). De score bij beide versies is de totale hoeveelheid correct genoemde woorden. Voor de getallenproductietest (Towse & Mclachlan, 1999) moet de deelnemer 70 keer elke 2 seconden zo willekeurig mogelijk een getal noemen tussen de 1 en de 10. De scores werden berekend met RGCalc, het scoringsprogramma dat door Towse en Neil in 1998 ontwikkeld werd (een kopie van het RGCalc programma is per op te vragen bij John Towse; j.towse@lancaster.ac.uk). In dit onderzoek maakten we gebruik van de meest bekende scores van deze test; RNG, R, TPI, Phi2, Phi7 en A-score (zie voor de betekenis en uitleg van deze scores Towse & Neil, 1998). Daarenboven voegden we nog de O- score toe, de hoeveelheid gemiste responsen (het aantal keer dat het kind geen cijfer noemde op het moment dat dit moest). Bij de test Doolhoven ten slotte, werd de procedure gevolgd zoals die in de WISC-RN beschreven staat (De Bruyn e.a., 1986). In dit onderzoek werd gebruik gemaakt van ruwe scores met een minimum van 0 en een maximumscore van 37. Resultaten De resultaten worden in drie delen gepresenteerd. In het eerste deel worden de resultaten op de tests voor de fonologische lus van de kinderen met een LVB vergeleken met de twee controlegroepen. In het tweede deel wordt hetzelfde gedaan, maar dan voor de resultaten op de tests voor de centrale besturingseenheid. Vergelijkingen worden gemaakt door middel van MANOVA waarbij Bonferronitests gebruikt worden bij de posthocvergelijkingen en Tamhanes tests indien de varianties op de scores significant verschillen tussen de groepen (Tabachnick & Fidell, 2001). In het derde deel worden de resultaten gepresenteerd van de principale componentenanalyse. Deze analyse is uitgevoerd om inzicht te krijgen welke scores op welke factor laden en of die factoren te herleiden zijn tot werkgeheugenaspecten. De drie groepen werden daarna met elkaar vergeleken op de gevonden factorscores door middel van MANOVA. Fonologische lus Voor zowel cijferreeksen als voor de onzinwoordentest werden significante groepseffecten gevonden (zie tabel 2 voor de gegevens van de MANOVA over de scores). Tussen-groepanalyses lieten zien dat de kinderen met een LVB significant minder goed scoorden op de cijferreeksentest dan de CL-groep (p <.01) en dan de MLgroep (p <.05). Op de onzinwoordentest scoorden de kinderen met een LVB eveneens significant minder goed dan de CL-groep (p <.01). Echter, op deze fonologische lustest verschilde de LVB groep niet van de ML-groep. Twee MANOVA s voor binnen-groepvergelijkingen op taakcondities werden uitgevoerd om het automatisch herhalen in kaart te brengen. Een MANOVA voor de taakconditie woordlengte (lange onzinwoorden versus korte onzinwoorden) en een MANOVA voor de taakconditie articulatorische onderdrukking (cijferreeksen met

5 92 Kind en adolescent (2007) 28:88 96 Tabel 2 Gemiddelde scores (M) en standaarddeviaties (SD) op de fonologische lustests en de tests voor de centrale besturingseenheid per onderzoeksgroep LVB (N = 50) ML (N= 25) CL (N= 25) F (p) M SD M SD M SD Cijferreeksen (<.01) Onzinwoorden (<.01) Dubbeltaak (.51) Woordprod. dier (<.01) Woordprod. k (<.05) Doolhoven (<.01) GPRNG (<.01) GPR (.64) GPTPI (<.01) GPPhi (<.05) GPPhi (<.01) GPA (<.01) GPO (<.01) Woordprod. dier: woordproductietest versie dieren; Woordprod. k : woordproductietest versie letter k ; GP: getallenproductietest. Zie voor nadere uitleg de tekst. articulatorische onderdrukking versus cijferreeksen zonder articulatorische onderdrukking). De analyses lieten significante effecten zien voor woordlengte (F(2, 96) = 52.82, p <.01) en voor articulatorische onderdrukking (F(2, 97) = 29.61, p <.01). Er werden evenwel geen significante groepseffecten gevonden per taakconditie, hetgeen inhoudt dat alle drie de groepen zowel het articulatorische onderdrukkingseffect als het woordlengte-effect lieten zien. Dat betekent dat aangenomen mag worden dat zowel de kinderen met een LVB als beide controlegroepen binnenkomende informatie automatisch herhaalden. Centrale besturingseenheid Vrijwel alle testscores voor de centrale besturingseenheid lieten significante verschillen zien tussen de groepen, met uitzondering van de dubbeltaak en de R-score van de getallenproductietest (GP, zie tabel 2). Uit post-hocanalyses bleek dat de kinderen met een LVB significant lager scoorden dan de CL-kinderen op de woordproductietaak dieren (p <.01), en letter k (p <.05), op Doolhoven, GPRNG (beide p <.01), GP TPI (p <.05), GP A en GP O (beide p <.01), maar beide groepen kinderen scoorden vergelijkbaar op de scores GPPhi2 en GP Phi7 (beide p >.05). In vergelijking met de ML-kinderen lieten de kinderen met een LVB geen verschillen zien op de testscores. De GPscores zijn individueel lastig te interpreteren. Mede daarom wordt in de volgende sectie een principale componentenanalyse uitgevoerd omdat factoren bestaande uit meerdere van deze scores wel inhoudelijk zijn te duiden. Principale componentenanalyse Een principale componentenanalyse met varimaxrotatie is uitgevoerd op alle testscores (Tabachnick & Fidell, 2001). Uit deze analyse kwamen zes factoren naar voren die gezamenlijk 71.1% van de totale variantie verklaarden. De factorladingen van de scores zijn opgenomen in tabel 3. Alle taken voor de fonologische lus laadden op de eerste factor, daarom genoemd fonologische lus, met 17.5% van de totale verklaarde variantie. De tweede factor verklaarde 14.5% van de totale variantie en is gerelateerd aan scores van de getallenproductiescores: GP RNG, GP TPI en GP A. Towse en collega s vonden in hun onderzoeken eenzelfde factor en noemden deze prepotente associaties (Towse & Mclachlan, 1999; Towse & Neil, 1998). GP R en GP Phi2 laadden samen op de derde factor, die 11.3% van de totale variantie verklaart. Omdat GP R de vaardigheid meet om elk getal met gelijke frequenties te produceren en GP Phi2 de vaardigheid meet om juist niet steeds dezelfde getallenparen te produceren, werd deze factor produceren genoemd. De vierde factor noemden we ophalen en manipulatie van informatie, omdat de scores van beide woordproductietests op deze factor laadden en deze 10.6% van de totale variantie verklaart. De score op de test Doolhoven en de resterende GP-scores, GP Phi7 en GP O, laadden samen op de vijfde factor planning met een verklaarde variantie van 10.0%. De dubbeltaakscore laadde op de laatste factor met een verklaarde variantie van 7.2%. Deze factor is aansturing genoemd. De gegevens van de MANOVA over de factorscores staan vermeld in tabel 4. De kinderen met een LVB scoorden significant lager dan de ML-kinderen op

6 Kind en adolescent (2007) 28: Tabel 3 Factorladingen van de tests voor fonologische lus en centrale bestuurseenheid op de principale componentenanalyse Test Factor Cijferreeksen Onzinwoorden Onzinwoorden L Cijferreeksen AO GPRNG GPTPI GPA GPR GPPhi Woordprod. dier Woordprod. k Doolhoven GPPhi GPO Dubbeltaak Onzinwoorden L: Lange onzinwoordentest; Cijferreeksen AO: cijferreeksentest met articulatorische onderdrukking; Woordprod. dier: woordproductietest versie dieren; Woordprod. k : woordproductietest versie letter k ; GP: getallenproductietest. Vetgedrukte factorladingen geven de sterkte van de samenhang met de factor aan. Tabel 4 Gemiddelde scores (M) en standaarddeviaties (SD) op de gevonden factoren per onderzoeksgroep Factoren LVB(N = 50) ML(N = 25) CL(N = 25) M SD M SD M SD F (p) 1 Fonologische lus (<.01) 2 Prepotente associaties (.08) 3 Produceren (.15) 4 O en M informatie (<.01) 5 Planning (<.01) 6 Aansturing (.) OenMinformatie: ophalen en manipulatie van informatie. factor 4 ophalen en manipulatie van informatie (p <.05). In vergelijking met de CL-kinderen, scoorden de kinderen met een LVB significant lager op de factoren fonologische lus (factor 1, p <.01), ophalen en manipulatie van informatie (factor 4, p <.05) en planning (factor 5, p <.01). Discussie In dit onderzoek werd het verbale werkgeheugen onderzocht bij kinderen met een LVB volgens het model van Baddeley (1986). Er is een testbatterij afgenomen die de capaciteit en het automatisch herhalen van de fonologische lus en het functioneren van de centrale besturingseenheid in kaart brachten. We hebben de scores van de kinderen met een LVB vergeleken met de scores van normaal begaafde kinderen met dezelfde mentale leeftijd en van normaal begaafde kinderen met dezelfde chronologische leeftijd. Op deze manier was het mogelijk inzicht te krijgen in hoeverre het werkgeheugen van kinderen met een LVB vergelijkbaar is met dat van normaal begaafde kinderen. Bovendien kon zo nagegaan worden of het werkgeheugen van kinderen met een LVB in ieder geval functioneert zoals verwacht mag worden op basis van hun mentale leeftijd. Er werden geen significante verschillen gevonden tussen de scores van de kinderen met een LVB en die van MLkinderen. Dat betekent dat het werkgeheugen van de kinderen met een LVB inderdaad ten minste functioneert op het niveau van wat verwacht mag worden op basis van hun mentale leeftijd. Daarentegen deden de kinderen met een LVB het minder goed op vrijwel alle tests in vergelijking met normaal begaafde leeftijdgenoten. Dit zou wijzen op een vertraagde ontwikkeling van het werkgeheugen bij kinderen met een LVB. Meer specifiek, de kinderen met een LVB vertoonden zowel het articulatorische onderdrukkingseffect als het

7 94 Kind en adolescent (2007) 28:88 96 woordlengte-effect, hetgeen betekent dat ze binnenkomende informatie automatisch herhalen zoals verondersteld wordt in het model van Baddeley. Echter, de capaciteit van de fonologische lus bleek beperkt; gemeten met de cijferreeksentest zelfs beperkter dan die van de MLkinderen. Ook de principale componentenanalyse liet zien dat de kinderen met een LVB een beperktere luscapaciteit hebben dan de CL-kinderen. De beperktere capaciteit van de fonologische lus is ook in eerder onderzoek aangetoond bij personen met een LVB (Henry, 2001; Henry & MacLean, 2002). Rosenquist en anderen (2003) concludeerden echter op basis van hun onderzoek dat kinderen met een LVB binnenkomende informatie niet automatisch herhalen, iets wat de kinderen in het huidige onderzoek wel deden. Waarschijnlijk heeft dat te maken met de mentale leeftijd van de door Rosenquist en collega s onderzochte kinderen die zo rond de acht jaar ligt. Pas vanaf ongeveer die mentale leeftijd laten kinderen automatisch herhalen zien (Gathercole, 1999). De kinderen in het huidige onderzoek hadden een mentale leeftijd van ruim tien jaar. Het is dus aannemelijk te veronderstellen dat deze kinderen met een LVB ook daadwerkelijk de binnenkomende informatie automatisch herhaalden. Op alle tests die het functioneren van de centrale besturingseenheid in kaart brachten, scoorden de kinderen met een LVB minder goed dan de CL-groep. Alleen op de dubbeltaak werd geen verschil gevonden tussen beide groepen. Deze taak, die het aansturen van de fonologische lus en het visuo-spatiële schetsblok meet, is veel gebruikt in eerder onderzoek (zie bv. Baddeley & Logie, 1999). Waarschijnlijk was de versie die we in dit onderzoek gebruikten te gemakkelijk voor de kinderen; er lijkt sprake te zijn van een plafondeffect. Daarmee zou het geen valide test zijn om het functioneren van de centrale besturingseenheid te meten (zie ook Bull & Scerif, 2001; Holtzer, Stern, & Raktin, 2004). Ook op de factor prepotente associaties die met de principale componentenanalyse gevonden is, werd geen verschil gevonden tussen de LVB-ende CL-kinderen. In tegenstelling daarmee werd wel een verschil gevonden tussen beide groepen kinderen op de factoren ophalen en manipulatie van informatie en planning. Dit gedifferentieerde patroon aan bevindingen is bijzonder informatief. Ten eerste ondersteunt het de theorie dat de centrale besturingseenheid niet één construct is, maar uit verschillende functies bestaat (zie bv. Miyake e.a., 2000). Ten tweede kan gezien het feit dat de kinderen met een LVB geen verschil lieten zien ten opzichte van de CL-kinderen op de factor prepotente associaties, verondersteld worden dat hun inhiberend vermogen intact is. Of dit daadwerkelijk het geval is zou nader onderzoek moeten uitwijzen. In zo n onderzoek zouden dan meerdere inhibitietests afgenomen moeten worden, omdat uit de literatuur blijkt dat inhibitie uit meerdere aspecten bestaat (zie bv. Huizinga, Dolan, & Van der Molen, 2006; Nigg, 2000). Ten derde, omdat de kinderen met een LVB minder goed scoorden op de factor ophalen en manipulatie van informatie dan de CL-kinderen en de ML-kinderen, lijkt het erop dat zij minder vaardig zijn in het ophalen van informatie uit het langetermijngeheugen en die opgehaalde informatie ook minder goed actief weten te houden in het werkgeheugen dan van hen verwacht mag worden. Ook hier zou toekomstig onderzoek moeten uitwijzen of dit een structurele bevinding is. Concluderend, de bevindingen in dit onderzoek laten zien dat kinderen met een LVB werkgeheugenproblemen hebben. In termen van het werkgeheugenmodel van Baddeley (1986) wijzen de resultaten op een beperkte capaciteit van de fonologische lus, terwijl er wel sprake is van automatisch herhalen van binnenkomende informatie. Daarnaast presteren de kinderen met een LVB minder goed op tests die de centrale besturingseenheid meten. Over het algemeen wijzen de bevindingen in dit onderzoek op een ontwikkelingsachterstand van het werkgeheugen bij kinderen met een LVB. Het lijkt erop dat het werkgeheugen op dezelfde manier is opgebouwd en functioneert als bij normaal begaafde kinderen, maar dat het minder goed ontwikkeld is. Echter, het gegeven dat er op twee aspecten, de capaciteit van de fonologische lus en op het ophalen van informatie uit het langetermijngeheugen, slechter gescoord werd dan normaal begaafde jongere kinderen met dezelfde mentale leeftijd, suggereert dat die aspecten wellicht onvoldoende ontwikkeld (ontwikkelingsdefect) zijn, of zich in elk geval niet zo ontwikkelen als op basis van de mentale leeftijd verwacht mag worden. Toekomstig onderzoek moet uitwijzen of dat daadwerkelijk zo is. Dat neemt niet weg dat er hoe dan ook sprake is van een beperkt werkgeheugen bij kinderen met een LVB. Deze bevindingen hebben implicaties voor ouders, docenten en andere belangrijke mensen in het leven van deze kinderen. Immers, een beperkte capaciteit om binnenkomende informatie op te slaan vraagt om een aangepaste manier van communiceren. Het benadrukt het belang van praten in korte, simpele zinnen en het (veelvuldig) herhalen van opdrachten of instructies. Belangrijk is ook het controleren of het kind de opdracht daadwerkelijk begrepen heeft. Niet door te vragen of het kind het heeft begrepen, want dan zal het kind ongetwijfeld ja zeggen. Het heeft de voorkeur het kind de opdracht zelf, in eigen woorden, te laten herhalen. Verder is het aan te bevelen om de instructies te ondersteunen met visueel materiaal (zie Van der Molen, Van Luit, Jongmans, & Van der Molen, 2007), net als het gebruik van externe geheugensteuntjes zoals dat wat onthouden moet worden op te laten schrijven. Hoe vanzelfsprekend

8 Kind en adolescent (2007) 28: deze aanbevelingen voor velen misschien ook mogen klinken, uit Brits onderzoek blijkt dat bijvoorbeeld docenten moeite hebben hier ook daadwerkelijk naar te handelen (zie Gathercole, Lamont, & Alloway, 2006). Docenten, ouders en anderen kunnen dus op de hierboven beschreven manieren rekening houden met de werkgeheugenproblemen van kinderen met een LVB. Ook de werkgeheugenproblemen van de kinderen zelf kunnen aangepakt worden. Het is in elk geval belangrijk dat de kinderen gemotiveerd worden opdrachten en dergelijke te onthouden. Wellicht dat de kinderen zelfs getraind kunnen worden met betrekking tot hun werkgeheugen. Trainingen van het verbale kortetermijngeheugen (fonologische lus) bij mensen met het syndroom van Down blijken effectief tot in elk geval acht maanden na de training (zie voor een overzicht van deze onderzoeken Conners, Rosenquist, & Taylor, 2001). Recentelijk is onderzoek gedaan naar een uitgebreidere training voor zowel het verbale als het visuele kortetermijngeheugen bij normaal begaafde kinderen met ADHD. De resultaten lieten een positief effect zien, ook nog na drie maanden (Klingberg e.a., 2005). Of dergelijke trainingen bij kinderen met een LVB effectief zijn moet toekomstig onderzoek uitwijzen. Literatuur Baddeley, A. (1986). Working memory (Vol. 11). Oxford, UK: Clarendon Press. Baddeley, A. (2000). The episodic buffer: A new component of working memory? Trends in Cognitive Sciences, 4, Baddeley, A. D., (2003). Working memory: Looking back and looking forward. Nature Reviews Neuroscience, 4, Baddeley, A., Della Sala, S., Gray, C., Papagno, C., & Spinnler, H. (1997). Testing central executive functioning with a penciland-paper test. In P. Rabbit (Ed.), Methodology of frontal and executive functions (pp ). Hove, UK: Psychology Press. Baddeley, A. D., & Logie, R. H. (1999). Working memory: The multiple component model. In A. Miyake, & P. Shah (Eds.), Models of working memory (pp ). New York: Cambridge University Press. Bennett-Gates, D., & Zigler, E. (1998). Resolving the developmental-difference debate: An evaluation of the triarchic and systems theory models. In R. M. H. J. A. Burack, & E. Zigler (Eds.), Handbook of mental retardation and development (pp ). Cambridge, UK: Cambridge University Press. Bull, R., & Scerif, G. (2001). Executive functioning as a predictor of children s mathematics ability. Shifting, inhibition, and working memory. Developmental Neuropsychology, 19, Conners, F. A., Carr, M. D., & Willis, S. (1998). Is the phonological loop responsible for intelligence-related differences in forward digit span? American Journal on Mental Retardation, 103, Conners, F. A., Rosenquist, C. J., & Taylor, L. A. (2001). Memory training for children with Down syndrome. Down syndrome Research and Practice, 7, De Bruyn, E. E. J., Vander Steene, G., Van Haassen, P. P., Coetsier, P., Pijl, Y. L., Spoelders-Claes, R., Poortinga, Y. H., Stinissen, J., & Lutje Spelberg, H. C. (1986). Wechsler intelligence scale for children-revised. Nederlandse uitgave. Lisse: Swets & Zeitlinger. Gathercole, S. E. (1999). Cognitive approaches to the development of short-term memory. Trends in Cognitive Sciences, 3, Gathercole, S. E., & Alloway, T. P. (2006). Practitioner review: Short-term and working memory impairments in neurodevelopmental disorders: diagnosis and remedial support. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47, Gathercole, S. E., Lamont, E., & Alloway, T. P. (2006). Working memory in the classroom. In S. Pickering (Ed.), Working memory and education (pp ). London, UK: Academic Press. Henry, L. A. (2001). How does the severity of a learning disability affect working memory performance? Memory, 9, Henry, L. A., & MacLean, M. (2002). Working memory performance in children with and without intellectual disabilities. American Journal on Mental Retardation, 107, Holtzer, R., Stern, Y., & Raktin, B. C. (2004). Age-related differences in executive control of working memory. Memory & Cognition, 32, Huizinga, M., Dolan, C., & Van der Molen, M. W. (2006). Agerelated change in executive function: Developmental trends and a latent variable analysis. Neuropsychologia, 44, Jarrold, C., & Baddeley, A. D. (1997). Short-term memory for verbal and visuospatial information in Down s syndrome. Cognitive Neuropsychiatry, 2, Jarrold, C., & Baddeley, A. D. (2001). Short-term memory in Down syndrome: Applying the working memory model. Down s Syndrome, Research and Practice, 7, Jarrold, C., Baddeley, A. D., & Hewes, A. K. (1999). Genetically dissociated components of working memory: Evidence from Down s and Williams syndrome. Neuropsychology, 37, Kanno, K., & Ikeda, Y. (2002). Word-length effect in verbal shortterm memory in individuals with Down s syndrome. Journal of Intellectual Disability Research, 46, Klingberg, T., Fernell, E., Olesen, P. J., Johnson, M., Gustafsson, P., Dahlstrom, K., Gillberg, C. G., Forssberg, H., & Westerberg, H. (2005). Computerized training of working memory in children with ADHD: A randomized, controlled trial. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 44, Luteijn, F., & Van der Ploeg, F. A. E. (1983). Git: Groninger intelligentie test. Handleiding. Lisse: Swets & Zeitlinger. Miyake, A., Friedman, N. P., Emerson, M. J., Witzki, A. H., Howerter, A., & Wager, T. D. (2000). The unity and diversity of executive functions and their contributions to complex frontal lobe tasks: A latent variable analysis. Cognitive Psychology, 41, Nigg, J. T. (2000). On inhibition/disinhibition in developmental psychopathology: Views from cognitive and personality psychology and a working inhibition taxonomy. Psychological Bulletin, 126, Numminen, H., Service, E., & Ahonen, T., & Ruoppila, I. (2001). Working memory and everyday cognition in adults with Down s syndrome. Journal of Intellectual Disability Research, 45, Numminen, H., Service, E., & Ruoppila, I. (2002). Working memory, intelligence and knowledge base in adult persons with intellectual disability. Research in Developmental Disabilities, 23, Raven, J. C., Court, J. H., & Raven, J. (1992). Standard progressive matrices. Oxford, UK: Oxford Psychologists Press. Roeleveld, N., Zielhuis, G. A., & Gabree ls, F. (1997). The prevalence of mental retardation: A critical review of recent

9 96 Kind en adolescent (2007) 28:88 96 literature. Developmental Medicine and Child Neurology, 39, Rosenquist, C., Conners, F. A., & Roskos-Ewoldsen, B. (2003). Phonological and visuo-spatial working memory in individuals with intellectual disability. American Journal on Mental Retardation, 108, Russell, J., Jarrold, C., & Henry, L. (1996). Working memory in children with autism and with moderate learning difficulties. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 37, Tabachnick, B. G., & Fidell, L. S. (2001). Using multivariate statistics (4 th ed.). Needham Heights, MA: Allyn and Bacon. Towse, J. N., & Mclachlan, A. (1999). An exploration of random generation among children. British Journal of Developmental Psychology, 17, Towse, J. N., & Neil, D. (1998). Analyzing human random generation behavior: A review of methods used and a computer program for describing performance. Behaviour Research and Methods, Instruments, Computers, 30, Van der Molen, M. J., Van Luit, J. E. H., Jongmans, M. J., & Van der Molen, M. W. (2007). Verbal working memory in children with mild intellectual disabilities. Journal of Intellectual Disability Research, 51, Vicari, S., Bellucci, S., & Carlesimo, G. A. (2003). Visual and spatial working memory dissociation: Evidence from Williams syndrome. Developmental Medicine and Child Neurology, 45, Vicari, S., Bellucci, S., & Carlesimo, G. A. (2006). Evidence from two genetic syndromes for the independence of spatial and visual working memory. Developmental Medicine and Child Neurology, 48,