Faculteit Rechtsgeleerdheid. Universiteit Gent. Academiejaar

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar Subjectivering van de zorgvuldigheidsnorm in het kader van buitencontractuele aansprakelijkheid Een analyse van de Belgische rechtspraak Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Ruth Vercruysse (studentennr.: ) Promotor: Prof. Dr. Marc Kruithof Commissaris: Geert Jocqué

2 1

3 Inhoud Woord vooraf... 6 Inleiding... 8 DEEL I: THEORETISCH LUIK Hoofdstuk 1: De buitencontractuele fout Afdeling 1: Inleiding Afdeling 2: Elementen van de fout : Subjectief foutelement A. Schuldbekwaamheid B. Verwijtbaarheid/Toerekenbaarheid C. Schulduitsluitingsgronden : Objectief foutelement A. Schending van een wettelijke norm B. De algemene zorgvuldigheidsnorm C. Rechtvaardigingsgronden Afdeling 3: Risicoaanvaarding Afdeling 4: Samenvattend Hoofdstuk 2: Subjectivering van de zorgvuldigheidsnorm Afdeling 1: Drie vormen van subjectivering Afdeling 2: Interne en externe omstandigheden : Interne omstandigheden : Externe omstandigheden : Een onvolmaakt onderscheid DEEL II: SUBJECTIVERING IN RECHTSPRAAK Hoofdstuk 1: Professionele hoedanigheid als subjectiveringsgrond Afdeling 1: Zorgvuldigheidsnorm in hoofde van een professioneel Afdeling 2: Rechtspraakvoorbeelden Hoofdstuk 2: Leeftijd als subjectiveringsgrond Afdeling 1: Leeftijd en zorgvuldigheidsbeoordeling Afdeling 2: Rechtspraakvoorbeelden : Subjectivering op grond van jeugdige leeftijd A. Activiteiten van de jeugdbeweging B. Sportbeoefening C. Spelsituaties

4 2: Subjectivering op grond van gevorderde leeftijd A. Overstekende bejaarden B. Val van bejaarde : Subjectivering op grond van leeftijd : Conclusie Hoofdstuk 3: Ervaring als subjectiveringsgrond Afdeling 1: Ervaring en zorgvuldigheidsbeoordeling Afdeling 2: Rechtspraakvoorbeelden : Sportieve context A. Zorgvuldigheidsbeoordeling bij sportbeoefening B. Subjectieve rechtspraak naargelang de sporttak a. Balbetwistingen in voetbal b. Motorsport c. Wintersport d. Val bij het muurklimmen e. Fietsen f. Andere sportieve inspanningen : Activiteiten van de jeugdbeweging : Professionele context : Ervaring en medische toestand : Conclusie Hoofdstuk 4: Gezondheidstoestand als subjectiveringsgrond Afdeling 1: Gezondheidstoestand zorgvuldigheidsbeoordeling Afdeling 2: Rechtspraakvoorbeelden : Verkeersongevallen : Schadegevallen andere dan verkeersongevallen : Conclusie Hoofdstuk 5: Kennis als subjectiveringsgrond Afdeling 1: Kennis en zorgvuldigheidsbeoordeling Afdeling 2: Rechtspraakvoorbeelden : Kennis van de plaatsgesteldheid van het ongeval : Andere kennis : Conclusie Hoofdstuk 6: Kracht en gewicht als subjectiveringsgrond

5 DEEL III: CONCLUSIE EN ALTERNATIEVE VERKLARING Hoofdstuk 1: Algemene vaststellingen Hoofdstuk 2: Alternatieve verklaringen Afdeling 1: Voorzienbaarheid van schade : Subjectieve invulling van voorzienbaarheid : De regel toegepast op de geanalyseerde rechtspraak : Conclusie Afdeling 2: Rechtseconomische benadering : Efficiëntie en voorzienbaarheid : Efficiëntie toegepast op de geanalyseerde rechtspraak : Conclusie Bibliografie Rechtspraak Rechtsleer Boeken Artikels

6 5

7 Woord vooraf Het sluitstuk van de vijfjarige rechtenopleiding is de masterproef. Een werkstuk van bloed, zweet en tranen waar ik uiteindelijk met gepaste trots op terugkijk. Met deze masterproef heb ik geïnvesteerd in het analyseren, synthetiseren en kritisch benaderen van rechtspraak en rechtsleer. Het heeft me geleerd dat rechtsregels leven en theorie steeds aan de praktijk getoetst moet worden. Het werkstuk dat voor u ligt, is enkel mogelijk gemaakt door de inzet, toewijding en steun van een aantal personen. Op de eerste plaats bedank ik Prof. Dr. Marc Kruithof die mij het onderwerp van mijn masterproef heeft aangereikt. Zijn geduldige begeleiding, richtlijnen, feedback en kritische vragen hebben mijn kijk op het recht beïnvloed en het werkstuk vorm gegeven. Bovendien wist hij mijn interesse voor het aansprakelijkheidsrecht verder aan te wakkeren. Vervolgens wil ik graag Olivier bedanken, hij heeft de tijd genomen om dit eindwerk van correcte Nederlandse taal te voorzien. Ten slotte verdienen ook mijn ouders, familie en vrienden een plaats in dit dankwoord. Gedurende mijn opleiding gaven zij mij de kans me te ontplooien en zijn ze me vanaf de zijlijn blijven aanmoedigen. Bedankt voor jullie steun. Gent, mei Ruth Vercruysse 6

8 7

9 Inleiding 1. De aansprakelijkheid voor eigen onrechtmatige handelen wordt geregeld door de artikelen BW. Artikel 1382 BW bepaalt: Elke daad van de mens waardoor aan een ander schade wordt veroorzaakt, verplicht degene door wiens schuld de schade ontstaan is, deze te vergoeden. Artikel 1383 BW verduidelijkt: Eenieder is verantwoordelijk voor de schade die hij heeft veroorzaakt, niet alleen door zijn daad maar ook door zijn nalatigheid of door zijn onvoorzichtigheid. Hieruit blijkt dat de persoonlijke aansprakelijkheid berust op een fout van de dader. Deze fout verschijnt in twee gedaanten: schending van een wettelijke regel of schending van de algemene zorgvuldigheidsnorm. De schending van de zorgvuldigheidsnorm staat centraal in deze masterproef. 2. Ieder basiswerk en ieder handboek aansprakelijkheidsrecht zal het beamen: de schending van de zorgvuldigheidsnorm berust op een appreciatie in abstracto. Het principe is duidelijk, maar de precieze implicaties zijn dat niet. Waarvan moet de beoordeling zich abstraheren 1? Toch bestaat daarover enigszins unanimiteit: het gedrag van de schadeverwekker moet vergeleken worden met het gedrag van de goede huisvader in dezelfde externe omstandigheden. Met andere woorden persoonlijke eigenschappen, zwakheden of sterktes moeten bij de beoordeling buiten beschouwing blijven 2. Deze abstracte beoordelingswijze belet niet dat rekening gehouden wordt met de professionele hoedanigheid en vaardigheid van de schadeverwekker. Gezien de onderliggende redenering gaat het niet om een uitzondering op de abstracte beoordeling maar om vaardigheden verbonden aan de uitgeoefende activiteit. In die zin gaat het dus om een externe omstandigheid Het abstracte beoordelingsprincipe kwam met een arrest van het Hof van Cassatie van 5 juni 2003 op de helling te staan. In haar arrest besloot het Hof een arrest van het hof van beroep van 1 X. DANDOY, Appréciation in abstracto de la faute civile extracontractuelle, Ann.dr.Louvain 2007, (111) R. DE CORTE en B. DE GROOTE, Privaatrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Intersentia, 2012, 714; P. DE TAVERNIER, Buitencontractuele aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door minderjarigen in L. CORNELIS (ed.), Actueel aansprakelijkheidsrecht, Gent, Larcier, 2012, 97; H. BOCKEN en I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht: buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, die Keure, 2011, 100; R. DE CORTE en B. DE GROOTE, Handboek civiel recht, Gent, Larcier, 2011, en 638; T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, ; X. DANDOY, Appréciation in abstracto de la faute civile extracontractuelle, Ann.dr.Louvain 2007, (111) 111; P. DE TAVERNIER, De buitencontractuele aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door minderjarigen, Antwerpen, Intersentia, 2006, ; H. VANDENBERGHE, Recente ontwikkelingen bij de foutaansprakelijkheid in H. COUSY en H. VANDENBERGHE (eds.), Aansprakelijkheids- en verzekeringsrecht. Themis vormingsonderdeel 30, Brugge, die Keure, 2005, 52; R. DE CORTE, Overzicht van het burgerlijk recht, Gent, Mys & Breesch, 2001, 532; W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2001, ; L. CORNELIS, Beginselen van het Belgisch buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht. De onrechtmatige daad, Antwerpen, Maklu, 1989, 34-35; J.L. FAGNART en M. DENEVE, Cronique de jurisprudence ( ). La responsabilité civile., JT 1986, (297) 298 en 300; R. VANDEPUTTE, Het aquiliaanse foutbegrip, Antwerpen, Kluwer, 1983, 16-17; R.-O. DALCQ, Examen de jurisprudence ( ). La responsabilité délictuelle et quasi délictuelle., RCJB 1980, (355) 361; J.M DE SMET, Beginselen van het burgerlijk recht. Beginselen van gemeen recht., Brussel, Grandvan, 1977, 401; J.L. FAGNART, Cronique de jurisprudence ( ). La responsabilité civile., JT 1976, (569) 587; R.-O. DALCQ, Examen de jurisprudence ( ). La responsabilité délictuelle et quasi délictuelle., RCJB 1973, (627) ; R. DEKKERS, Handboek burgerlijk recht, Brussel, Bruylant, 1971, 118 en ; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, tome deuxième. Les incapables, les obligations., Brussel, Bruylant, 1964, ; M. DEBAENE en P. DEBAENE, Aansprakelijkheid voor eigen foutieve daad in X. (ed.), Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl Voor een bespreking zie randnummer 56. 8

10 Bergen, dat bij de zorgvuldigheidsbeoordeling rekening hield met de leeftijd van de begeleider -een duidelijk subjectieve factor- niet te casseren. Op grond van dat arrest concludeert WEYTS het volgende: De conclusie lijkt dan ook gerechtvaardigd dat de algemene zorgvuldigheidsnorm steeds subjectiever wordt. De interne persoonlijke kenmerken van de dader zoals leeftijd, ervaring, medische toestand, winnen aan belang bij de zorgvuldigheidstoetsing. 4. Rechtsleer keek met verwondering naar het arrest, het kwam als een donderslag bij heldere hemel. Vraag is nog maar of de uitspraken van de rechters ten gronde het onweer niet al lang hadden aangekondigd. 4. De subjectiveringsproblematiek wordt in deze masterproef op casuïstische wijze benaderd. Aan de hand van uitspraken van verschillende hoven en rechtbanken zal ik aantonen dat het abstracte beoordelingsprincipe in praktijk minder vanzelfsprekend is dan in de rechtsleer wordt geponeerd. Om tot een goed begrip van deze problematiek te komen, ga ik in het eerste deel van deze masterproef in op de theorie. In het tweede deel wordt een uitvoerig maar allerminst exhaustief rechtspraakonderzoek gevoerd. Het onderzoek gaat na of de subjectivering van de zorgvuldigheidsnorm daadwerkelijk in de rechtspraak is doorgedrongen. De uitspraken worden naargelang de subjectieve factor waarop de uitspraak inspeelt, in een ander hoofdstuk gecatalogeerd. Ieder hoofdstuk wordt op zijn beurt verder onderverdeeld rekening houdend met de concrete omstandigheden van het geval. De rechtspraak wordt zuiver chronologisch opgenomen. In een derde en laatste deel formuleer ik enkele algemene bemerkingen en ga ik op zoek naar een alternatieve verklaring voor deze van de gangbare theorie afwijkende rechtspraak. 4 B. WEYTS, Wordt de algemene zorgvuldigheidsnorm steeds subjectiever?, TBBR 2005, (112) 115, noot onder Cass. 5 juni

11 DEEL I: THEORETISCH LUIK 10

12 Hoofdstuk 1: De buitencontractuele fout Afdeling 1: Inleiding 5. Sinds het ontstaan van het burgerlijk wetboek in 1804 zijn de wettelijk regels van het gemeenrechtelijk buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht niet of nauwelijks veranderd 5. Hoewel zij na verloop van tijd met bijzondere regelgeving werden aangevuld, ontsnapte het aansprakelijkheidsrecht tot nog toe aan de explosieve groei van wetgeving die andere rechtstakken (hebben) ondergaan. Ook de klassieke aansprakelijkheidstheorie heeft de tand des tijd doorstaan. Een slachtoffer heeft slechts recht op vergoeding van de dader eens hij/zij de volgende drie elementen afdoende beargumenteerd 6 : fout in hoofde van de aangesproken dader, schade en causaal verband tussen fout en schade. Elk van deze drie genoemde voorwaarden is een volwaardige, zodat zij afzonderlijk bewezen moet worden. De loutere aanwezigheid van schade bewijst de fout in hoofde van de aangesproken dader dus niet 7. In het kader van deze masterproef zal enkel de foutvereiste, meer bepaald de invulling van de algemene zorgvuldigheidsnorm aan bod komen. Alvorens daarop in te gaan lijkt het mij gepast de fout in het algemeen te duiden. Afdeling 2: Elementen van de fout 6. Hoewel het burgerlijk wetboek duidelijk kiest voor de fout als grondslag van het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, wordt het begrip nergens gedefinieerd 8. De buitencontractuele fout kent twee verschijningsvormen: enerzijds de overtreding van een wettelijke of reglementaire bepaling en anderzijds de schending van de algemene zorgvuldigheidsnorm 9. Beide vormen vereisen de cumulatieve vervulling van een objectief en een subjectief foutelement 10. De objectieve component, die betrekking heeft op de daad, doelt op de als onrechtmatig te kwalificeren gedraging. De subjectieve component betreft de schuld en wordt in verband gebracht met de persoon 5 Met uitzondering van artikel 1384, tweede lid BW dat bij de wet van 6 juli 1977, BS 2 augustus 1977, werd gewijzigd. 6 De bewijslast rust ingevolge de artikelen 1315 BW en 870 Ger.W. op de eiser. 7 Cass. 10 mei 2001, Arr.Cass. 2001, ; Rb. Brussel 10 december 2008, RGAR 2009, 14553; H. VANDENBERGHE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2010, (1749) ; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en L. WYNANT, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 1995, (1115) T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 125; R. DE CORTE, Overzicht van het burgerlijk recht, Gent, Mys & Breesch, 2001, H. BOCKEN en I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht: buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, die Keure, 2011, E. MONTERO en B. GOFFAUX, La référence au paradigme du bon père de famille, en responsabilité extracontractuelle, For.Ass. 2014, (1) 2; S. STIJNS, Verbintenissenrecht. Boek 1bis, Brugge, die Keure, 2013, 40; H. VANDENBERGHE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad, TPR 2010, (1749) 1753; W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 363; I. CLAEYS, Fout, overmacht en rechtvaardigingsgronden. Zoveel hoofden, in B. TILLEMAN en I. CLAEYS (eds.), Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, die Keure, 2004, 7; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2000, (1551)

13 van de dader. Beide componenten zijn samenhangende dimensies van eenzelfde begrip 11 en worden in wat volgt verder uiteengezet. 1: Subjectief foutelement 7. Het subjectieve foutelement peilt naar de schuldbekwaamheid van de dader en de verwijtbaarheid van de schadeverwekkende handeling aan de dader 12. Waar het schuldbekwaamheidsonderzoek zicht toespitst op de algemene geestesgesteldheid van de dader, handelt verwijtbaarheid over de toerekening van de fout aan de dader 13. A. Schuldbekwaamheid 8. Schuldbekwaamheid is een voor zichzelf sprekend begrip, een persoon die bekwaam is schuld te dragen is schuldbekwaam. Deze definitie helpt ons niet veel verder, een woordje uitleg is aangewezen. Pas wanneer de dader bij het begaan van de onrechtmatige daad over voldoende bewustzijn en inzicht beschikt om zijn handelen te controleren, zich de gevolgen van zijn ondernomen acties in te beelden (= feitelijk inzicht) en te weten wat mag en wat niet (= moreel inzicht), is hij schuldbekwaam 14. Bij de bekwaamheidsbeoordeling wordt rekening gehouden met het geestesvermogen en de interne gesteldheid van de dader. Schuldbekwaamheid is dus nauw verbonden met de persoon van de schadeverwekker. Op het eerste zicht lijkt dit af te wijken van de foutbeoordeling in abstracto 15, waarbij men zich juist van de persoonlijke kenmerken van de dader distantieert. Maar dat is niet noodzakelijk het geval. Volgens mij dringt een onderscheid zich op. De foutbeoordeling identificeert en beoordeelt niet alleen de onrechtmatige gedraging an sich maar ook de schuldbekwaamheid van de dader en de toerekenbaarheid aan de dader. De foutbeoordeling steunt zowel op objectieve als subjectieve elementen. De beoordeling van de objectieve component van de fout daarentegen, beperkt zich tot de onrechtmatigheid van de gedraging. Volgens de gangbare theorie is bij deze beoordeling de persoon van de schadeverwekker of zijn subjectieve gesteldheid irrelevant. Dat facet van de foutbeoordeling berust dus op een abstracte beoordeling. Maar de schuld van de dader, het andere facet van de 11 H. VANDENBERGHE, Recente ontwikkelingen bij de foutaansprakelijkheid in H. COUSY (ed.), Aansprakelijkheidsen verzekeringsrecht. Themis vormingsonderdeel 48, Brugge, die Keure, 2008, T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 147; W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissen, Leuven, Acco, 2006, 370; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, K. GEELEN en S. DE COSTER, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 1987, (1255) G. JOCQUE, Bewustzijn en subjectieve verwijtbaarheid in K. BERNAUW en H. BOCKEN (eds.), Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen , XXXIIIste Postuniversitaire cyclus Willy Delva, Mechelen, Kluwer, 2007, H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, Overzicht van rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad, TPR 2000, (1551) 1688; P. DE TAVERNIER, De buitencontractuele aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door minderjarigen, Antwerpen, Intersentia, 2006, Over de abstracte foutbeoordeling zie randnummer

14 foutbeoordeling, noodzaakt een concrete subjectieve beoordeling. In dat opzicht kan men dan ook spreken van een relativering van het abstracte toetsingsprincipe Een schuldonbekwame dader kan onmogelijk persoonlijk aansprakelijk gesteld worden voor zijn handelen. De bekwaamheidsdiscussie laait het hoogst op wanneer kinderen en geestesgestoorden in aansprakelijkheidsgedingen betrokken zijn. Toch is de discussie daar niet toe beperkt, ook tijdelijke ziekteverschijnselen, alcohol en drugs kunnen een verminderd bewustzijn teweeg brengen en tot schuldonbekwaamheid leiden. Wie zichzelf op foutieve wijze in staat van schuldonbekwaamheid begeeft, kan zich niet op zijn onbekwaamheid beroepen 17. In dat geval beging de dader een fout die het schadegeval voorafgaat. 10. De schadelijder die met een schuldonbekwame dader geconfronteerd wordt, moet op zoek naar alternatieve gronden om zijn verhaalsvordering op te enten. De wetgever voorzag in zo n alternatieve aansprakelijkheidsgrond in geval een minderjarige of geestesgestoorde de onrechtmatige daad beging. 11. In civiele aansprakelijkheidsgeschillen 18 worden kinderen pas schuldbekwaam geacht eens zij de jaren des onderscheids bereikt hebben 19. Het concept jaren des onderscheids behelst de mogelijkheden van het kind om goed van kwaad te onderscheiden, zijn handelen te controleren en zich de gevolgen van zijn handelen in te beelden 20. Het betreft een feitenkwestie die door de rechter in concreto beoordeeld wordt, rekening houdend met hun leeftijd, fysieke en intellectuele capaciteiten, opvoedingsmilieu, gedrag na het schadegeval, aard van de schadeverwekkende handeling, 21. Er is geen vaste leeftijdsgrens die de bekwaamheid van kinderen vaststelt 22. Wanneer een schuldonbekwame minderjarige schade veroorzaakt, betekent dit niet noodzakelijk dat het slachtoffer met lege handen achterblijft. De wetgever voorziet in twee alternatieve 16 G. JOCQUE, Bewustzijn en subjectieve verwijtbaarheid in K. BERNAUW en H. BOCKEN (eds.), Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen , XXXIIIste Postuniversitaire cyclus Willy Delva, Mechelen, Kluwer, 2007, G. JOCQUE, Bewustzijn en subjectieve verwijtbaarheid in K. BERNAUW en H. BOCKEN (eds.), Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen , XXXIIIste Postuniversitaire cyclus Willy Delva, Mechelen, Kluwer, 2007, Dit in contrast met de in het strafrecht gehanteerde benadering. Strafrechtelijk is men pas aansprakelijk eens men de leeftijd van achttien bereikt heeft, met uitzonderling van de uithandengeving die mogelijk is vanaf zestien. Voor minderjarigen geldt als het ware een uitsluiting, een uitsluiting die niet gebaseerd is op persoonlijke kenmerken van de dader. 19 Cass. 16 februari 1984, Arr.Cass. 1984, ; Cass. 3 mei 1978, Arr.Cass. 1978, ; Cass. 30 mei 1969, RGAR 1970, T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, H. VANDENBERGHE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2010, (1749) 2107; T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, ; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2000, (1551) 1689; L. CORNELIS, Beginselen van het Belgisch buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht. De onrechtmatige daad, Antwerpen, Maklu, 1989, K. DUERINCKX, Aansprakelijkheidsrecht: een overzicht, Antwerpen, Maklu, 2012, 29; P. DE TAVERNIER, Buitencontractuele aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door minderjarigen in L. CORNELIS (ed.), Actueel aansprakelijkheidsrecht, Gent, Larcier, 2012,

15 aansprakelijkheidsgronden. Ten eerste kan het slachtoffer zich tegen de ouders van de dader richten op grond van artikel 1384, tweede lid BW. Opdat de ouders aansprakelijk zouden zijn, is het voldoende dat zoon- of dochterlief een objectief onrechtmatige daad beging. Een tweede vorderingsmogelijkheid ligt vervat in artikel 1384, vierde lid BW. Zowel onderwijzers als ambachtslieden kunnen op die grond aansprakelijk zijn voor de schade veroorzaakt door de objectief onrechtmatige daad van leerlingen en leerjongens die onder hun toezicht stonden. Een objectief onrechtmatige daad veronderstelt enkel de vervulling van het objectieve foutelement, de schuldbekwaamheidsproblematiek is bijgevolg niet aan de orde. 12. Evenmin schuldbekwaam zijn personen die zich op het moment van handelen in een staat van krankzinnigheid, ernstige geestesstoornis of zwakzinnigheid bevinden. De rechter beoordeelt de staat van personen in concreto 23. De stoornis moet de volledig schuldonbekwaamheid 24 van de dader met zich meebrengen, doch moet niet blijvend zijn 25 noch in het algemeen resulteren in de volledige ongeschiktheid van de dader 26. Bovendien moet de schuldonbekwaamheid ontoerekenbaar, onvoorzienbaar en onoverkomelijk zijn. Wanneer de schuldonbekwaamheid zijn oorsprong vindt in een voorafgaande fout van de dader, zoals dronkenschap, is zijn schuldonbekwaamheid aan hem toe te rekenen. Een schadelijder die met een objectief onrechtmatige gedraging van een schuldonbekwame geestesgestoorde wordt geconfronteerd, kan een aansprakelijkheidsvordering inleiden op grond van artikel 1386bis BW. In die gevallen beslist de rechter op soevereine wijze, rekening houdend met de vermogenstoestand van beide partijen in het geding en de billijkheid, over de hoegrootheid van de schadevergoeding. Omdat de uiteindelijke vergoeding het voorwerp is van de appreciatie van de rechter, blijft de schadelijder tot het einde van het geding in het ongewisse over de grootte van de schadevergoeding. 13. De schuldbekwaamheid van de dader wordt vermoed. Wie zich op zijn schuldonbekwaamheid beroept om te ontsnappen aan aansprakelijkheid, moet op grond van de algemene bewijsregels 27 het bewijs van deze onbekwaamheid leveren. Omdat het een feitenkwestie betreft, mogen alle mogelijke bewijsmiddelen aangevoerd worden. B. Verwijtbaarheid/Toerekenbaarheid 14. Na de bekwaamheidstoetsing wordt het andere subjectieve foutfacet onder de loep genomen: de verwijtbaarheid van de onrechtmatige daad aan de schadeverwekker. Deze vereiste peilt naar het bestaan van vrije wil in hoofde van de dader bij het begaan van de fout 28. Enkel bij de schending van een wettelijke regel is deze vereiste relevant. 23 L. CORNELIS, Beginselen van het Belgisch buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht. De onrechtmatige daad, Antwerpen, Maklu, 1989, T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, K. DUERINCKX, Aansprakelijkheidsrecht: een overzicht, Antwerpen, Maklu, 2012, H. VANDENBERGHE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2010, (1749) Actori incumbit probatio. Wettelijke grondslag: artikel 1315 BW en artikel 870 Ger.W. 28 H. VANDENBERGHE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2010, (1749) ; L. WYNANT, De aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad. in S. STIJNS en H. VANDENBERGHE (eds.), Verbintenissenrecht. Themis vormingsonderdeel 5, Brugge, die Keure, 2001,

16 15. Wanneer de dader bij het overtreden van de wettelijk norm willens en wetens of vrij en bewust heeft gehandeld, is de onrechtmatige daad hem toe te rekenen. Het betreft een dubbele vereiste. In eerste instantie moet de dader gehandeld hebben uit vrije wil. Die wil moet hem de keuze gelaten hebben de foutieve gedraging al dan niet te stellen. Indien men zich met succes op een schulduitsluitingsgrond beroept, ontbreekt die vrije wil. Daarenboven moet de schadeverwekker bewust gehandeld hebben. Irrelevant is de kennis van de dader van het met de wet strijdige karakter van zijn handelen, wel moet hij zich bewust geweest zijn van zijn daden. Evenmin moet enige schade voorzienbaar geweest zijn, ter staving beroept het Hof van Cassatie zich op het resultaatsgebonden karakter van wettelijk regels Opnieuw betreft het een feitelijke toestand die met alle middelen van recht bewezen kan worden. C. Schulduitsluitingsgronden 17. De verweerder, die het bestaan van een schulduitsluitingsgrond in zijnen hoofde ten tijde van het stellen van de gewraakte handeling kan bewijzen, is niet schuldbekwaam. Om die reden kan hij niet persoonlijk aansprakelijk gesteld worden. Het bestaan betreft een feitenkwestie die met alle middelen van recht bewezen kan worden en door de rechter op soevereine wijze wordt beoordeeld. 18. Schulduitsluitingsgronden moeten duidelijk onderscheiden worden van rechtvaardigingsgronden 30. Waar schulduitsluitingsgronden inspelen op het subjectieve foutelement, spelen rechtvaardigingsgronden in op het objectieve foutelement. Schulduitsluitingsgronden werken ad personam, een beoordeling die rekening houdt met de persoon van de dader is daarvan het gevolg. Enkel de persoon op wie het schulduitsluitende kenmerk van toepassing is, kan zich op dat kenmerk beroepen. Rechtvaardigingsgronden daarentegen werken in rem en worden in abstracto beoordeeld. Deze gronden ontnemen de gewraakte handeling hun objectief onrechtmatig karakter 31. Eenieder die voor een gedraging aansprakelijk wordt gesteld, kan zich op het bestaan van een rechtvaardigingsgrond beroepen. Hoewel beide begrippen fundamenteel verschillen, hebben zij één belangrijke gelijkenis: ze verhinderen het bestaan van onrechtmatig gedrag. In theorie is er een duidelijk onderscheid tussen schuld- en rechtvaardigingsgronden, doch is het onderscheid in praktijk niet steeds scherp 32. Bovendien heerst er geen eensgezindheid over de inwerking van schuld- en rechtvaardigingsgronden op de foutelementen 33. Toch is het onderscheid in het kader van de aansprakelijkheid van ouders, aanstellers en onderwijzers ex artikel 1384, tweede tot vierde lid BW juridisch relevant. Deze kwalitatieve aansprakelijkheden komen in het gedrang van zodra 29 Cass. 10 april 1970, Arr.Cass. 1970, ; D. PHILIPPE, M. GOUDEN en M. BERNARD, Inédits de droit de la responsabilité civile, JLMB 2009, (1948) 1951; M. DEBAENE en P. DEBAENE, Aansprakelijkheid voor eigen foutieve daad in X. (ed.), Bijzonder overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbladig, Voor een bespreking zie randnummer 31 en volgende. 31 W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, ; I. CLAEYS, Fout, overmacht en rechtvaardigingsgronden. Zoveel hoofden, in B. TILLEMAN en I. CLAEYS (eds.), Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, die Keure, 2004, W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 375 ; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, Overzicht van rechtspraak( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2000, (1551) Voor een overzicht verwijs ik naar I. CLAEYS, Fout, overmacht en rechtvaardigingsgronden. Zoveel hoofden, in B. TILLEMAN en I. CLAEYS (eds.), Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, die Keure, 2004,

17 diegene waarvoor zij instaan een objectief onrechtmatige gedraging heeft begaan. Omdat het subjectieve foutelement bij de beoordeling van een objectief onrechtmatige daad niet ter zake doend is, verliezen ook de schulduitsluitingsgronden in die context hun betekenis. Rechtvaardigingsgronden daarentegen ontnemen het onrechtmatige karakter aan de gestelde gedraging, waardoor er geen sprake meer is van een objectief onrechtmatige gedraging en de kwalitatief aansprakelijken van hun vergoedingsplicht ontslaan zijn 34. Rekening houdend met de onderscheiden foutbestanddelen gaat mijn voorkeur uit naar een de strikte benadering. 19. De meeste handboeken vermelden dwaling en dwang als schulduitsluitingsgronden. Beide gronden vinden hun oorsprong in de begeleidende omstandigheden van het geval. De onoverkomelijke of onoverwinnelijke verkeerde voorstelling van zaken wordt dwaling genoemd. Dwaling kan zowel betrekking hebben op de feiten als op het objectief toepasselijke recht, ook wel rechtsdwaling genoemd. Om zich op dwaling te kunnen beroepen mag deze niet te wijten zijn aan de nalatigheid of het gebrek aan voorzorg van de schadeverwekker. Met andere woorden ook een normaal zorgvuldig persoon moet in die omstandigheden gedwaald kunnen hebben. Eens de onwetendheid is opgeklaard en de dader een correcte inschatting kan maken van alle ter zake relevante elementen, is er geen sprake meer van dwaling. Dwang schakelt de vrije wil van de dader uit of tast deze ernstig aan. Zowel fysieke als morele dwang hebben schulduitsluitende werking. Ook dwang mag niet door zijn fout veroorzaakt zijn. Bovendien moet dwang onweerstaanbaar zijn, waarmee wordt bedoeld dat de dader geen keuze had en onrechtmatig moest handelen Tijdens één van mijn begeleidingsgespreken stelde professor KRUITHOF zich luidop de vraag of schulduitsluitingsgronden in het aansprakelijkheidsrecht wel bestaan. Met andere woorden zijn er naast de gevallen van schuldonbekwaamheid, nog andere gevallen die louter het subjectieve element aantasten? Naar mijn mening legt hij de vinger op de wonde. Ter verduidelijking: een schadeverwekker is pas schuldbekwaam eens hij beschikt over moreel inzicht, feitelijk inzicht en controle over zijn handelen. Bij gebreke van één van deze drie elementen is de dader schuldonbekwaam. Kan men dwang dan niet kwalificeren als het ontbreken van controle over het eigen handelen en om die reden herleiden tot een geval van schuldonbekwaamheid? Dwaling daarentegen behoort in het licht van zijn visie tot de rechtvaardigingsgronden 36. Omdat de uitdiepping van deze problematiek ons te ver zou leiden, blijft zij voor het overige buiten beschouwing. 2: Objectief foutelement 21. In het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht gedraagt men zich onrechtmatig ofwel bij het overtreden van een rechtsnorm die een bepaald gedrag voorschrijft of verbiedt 34 I. CLAEYS, Fout, overmacht en rechtvaardigingsgronden. Zoveel hoofden, in B. TILLEMAN en I. CLAEYS (eds.), Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, die Keure, 2004, H. VANDENBERGHE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2010, (1749) ; T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, Waarover in randnummer 35 meer. 16

18 (resultaatsverbintenis), ofwel bij het overtreden van de algemene zorgvuldigheidsnorm (inspanningsverbintenis) 37. Hoewel de kwalificatie als resultaats- en inspanningsverbintenis in heel wat bronnen terug te vinden is, is zij op twee punten voor kritiek vatbaar. In eerste instantie is het door de wet opgelegde of verboden gedrag niet steeds een resultaatsverbintenis. Bepaalde wettelijke regels verlangen van de onderworpene een bepaalde inspanning 38. Bovendien gaat deze kwalificatie aan een belangrijk punt voorbij, namelijk dat het de aansprakelijkheid is die resulteert in de resultaatsverbintenis tot schadeloosstelling van het slachtoffer. Maar de aansprakelijkheidsregels leggen geen inspanningsverbintenis tot zorgvuldig gedrag op. Met andere woorden zorgvuldig gedrag kan niet afgedwongen worden. Het is dus niet verboden zich onzorgvuldig te gedragen of schade aan derden te veroorzaken, alleen resulteert dergelijk gedrag in de verbintenis tot vergoeding van schade. A. Schending van een wettelijke norm 22. Bij niet-naleving van wettelijke regels die een bepaald gedrag voorschrijven of verbieden, begaat men een fout. Onder wettelijke normen worden alle regels opgelegd door de wet in materiële zin bedoeld. Gelet op de explosieve groei van regels van de onderscheiden overheden heeft deze objectief onrechtmatige gedraging aan belang gewonnen. Bovendien kan deze fout door de schadelijder vrij eenvoudig bewezen worden: immers het gedrag dat niet overeenstemt met het door de wet voorgeschreven gedrag is automatisch onrechtmatig 39. Een cumulatief zorgvuldigheidsonderzoek is niet vereist 40. B. De algemene zorgvuldigheidsnorm 23. Bij gebreke van overtreding van een wettelijke norm, kan alsnog tot het bestaan van een onrechtmatige daad besloten worden bij schending van de algemene zorgvuldigheidsnorm. Omgekeerd volstaat het louter naleven van de wet niet om zorgvuldig te handelen 41. De algemene 37 E. MONTERO en B. GOFFAUX, La référence au paradigme du bon père de famille en responsabilité extracontractuelle, For.Ass. 2014, (1) 2; H. VANDENBERGHE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2010, (1749) 1771; L. WYNANT, De aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad. in S. STIJNS en H. VANDENBERGHE (eds.), Verbintenissenrecht. Themis vormingsonderdeel 5., Brugge, die Keure, 2001, 81-82; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK, Overzicht van rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 1980, (1139) G. SCHAMPS, La violation de la loi et la prévisibilité du domage en matière aquilienne, JLMB 1994, (45) B. WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Doctoraatsthesis Rechten UA, 2003, H. VANDENBERGHE, Recente ontwikkelingen bij de foutaansprakelijkheid in H. COUSY en H. VANDENBERGHE (eds.), Aansprakelijkheids- en verzekeringsrecht. Themis vormingsonderdeel 30, Brugge, die Keure, 2005, 49; L. WYNANT, De aansprakelijkheid inzake onrechtmatige daad: de aansprakelijkheid voor eigen daad. in S. STIJNS en H. VANDENBERGHE (eds.), Verbintenissenrecht. Themis vormingsonderdeel 5, Brugge, die Keure, 2001, 80; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2000, (1551) W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 364; H. VANDENBERGHE, Recente ontwikkelingen bij de foutaansprakelijkheid in H. COUSY en H. VANDENBERGHE (eds.), Aansprakelijkheids- en verzekeringsrecht. Themis vormingsonderdeel 30, Brugge, die Keure, 2005, 51; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2000, (1551)

19 zorgvuldigheidsnorm veronderstelt dat men bij deelname aan het maatschappelijk verkeer de nodige zorgvuldigheid aan de dag legt en rekening houdt met andermans persoon en goederen Wie zich niet gedraagt zoals een normaal redelijk persoon geplaatst in dezelfde omstandigheden 43, overtreedt de algemene zorgvuldigheidsnorm. De normaal redelijke persoon, ook wel gekend als de bonus pater familias, is een abstracte referentiepersoon. De zorgvuldigheidsbeoordeling steunt dus op een vergelijking van het door de dader gestelde gedrag met dat van de referentiepersoon. Om te kunnen vergelijken moet de rechter zich noodzakelijkerwijs een beeld vormen van het gedrag van deze referentiepersoon, het referentiegedrag is een product van de rechters geest. Het beeld dat de rechter heeft van zorgvuldig handelen is onderhevig aan veranderingen die voornamelijk volgen uit een evoluerend maatschappelijk klimaat 44. Omdat de wet de zorgvuldigheidsnorm niet concreet invult, kan zonder wetgevend ingrijpen de zorgvuldigheidsnorm aan heersende waarden en normen aangepast worden 45. Bovendien is wat zorgvuldig is in een welbepaalde context, dat niet noodzakelijk in een andere. Ipso facto gaan deze vaststellingen gepaard met enige rechtsonzekerheid voor de schadelijder. Het verwondert dan ook niet dat voornamelijk dit type onrechtmatige daad aanleiding gaf tot talloze juridische bijdrages, artikels en een grote verscheidenheid aan rechtspraak. Deze masterproef spitst zich verder toe op deze vorm van onrechtmatigheid. 25. Het gedrag van de goede huisvader is de maatstaf van zorgvuldig gedrag in een bepaalde context. Iedere afwijking, hoe klein ook, van dit referentiegedrag is een overtreding van de norm en bijgevolg onrechtmatig. De bonus pater familias neemt de redelijkerwijs noodzakelijke voorzorgen om voorzienbare schade te vermijden 46. Wanneer een handeling mogelijks schade veroorzaakt, is schade voorzienbaar, zekerheid hoeft daarover niet te bestaan. Het betreft een redelijkerwijs en niet feitelijk voorzien van enige schade 47. Met andere woorden de dader moet noch de hoegrootheid en aard van 42 R. DE CORTE en B. DE GROOTE, Privaatrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Intersentia, 2012, 713; H. BOCKEN en I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht: buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, die Keure, 2011, 100; H. VANDENBERGHE, Overzicht rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2010, (1749) 1771, 1781, 1808 en H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en L. WYNANT, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 1995, (1115) 1187; M. DEBAENE en P. DEBAENE, Aansprakelijkheid voor eigen foutieve daad in X. (ed.), Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl., E. MONTERO en B. GOFFAUX, La référence au paradigme du bon père de famille en responsabilité extracontractuelle, For.Ass. 2014, (1) 3; H. VANDENBERGHE, Recente ontwikkelingen bij de foutaansprakelijkheid in H. COUSY (ed.), Aansprakelijkheids- en verzekeringsrecht. Themis vormingsonderdeel 48., Brugge, die Keure, 2008, H. BOCKEN en I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht: buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, die Keure, 2011, 101; H. VANDENBERGHE, Overzicht van rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2010, (1749) Het ontbreken van wettelijk verplichte voorzorgsmaatregelen schendt een wettelijk gebod, niet de algemene zorgvuldigheidsnorm. 47 Cass. 12 november 1951, Arr.Cass. 1952, ; Cass. 5 mei 1971, JT 1971, 662; H. VANDENBERGHE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2010, (1749) 1848, 1855; T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 135; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYANT en M. DEBAENE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2000, (1551) 1596, 1604; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en L. WYNANT, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 1995, 18

20 de schade noch de uiteindelijke schadelijder voorzien hebben opdat het bestaan van schade voorzienbaar was 48. De cruciale vraag luidt dus: Had de referentiepersoon schade kunnen of moeten voorzien bij het stellen van de gewraakte handeling? Indien schade te voorzien was moet worden nagegaan of de dader in gebreke is gebleven de redelijkerwijs noodzakelijke voorzorgsmaatregelen te nemen 49. Als ook op die vraag het antwoord affirmatief is, heeft de dader zich niet gedragen als een normaal voorzichtig persoon. Uit deze tweeledige redenering blijkt dat voorzienbaarheid een noodzakelijk maar geen voldoende criterium is. Ipso facto is schade voorzienbaar wanneer de dader opzettelijk handelde, men had immers de intentie een ander te schaden 50. Bij gebreke van voorzienbare schade, heeft de dader zich niet onzorgvuldig gedragen waardoor zijn aansprakelijkheid niet in het gedrang komt Een redelijke invulling van zorgvuldig gedrag moet worden voorgestaan. Met ander woorden de bonus pater familias vergist zich af en toe en berokkent in bepaalde omstandigheden schade aan anderen 52. Of zoals de Britten het treffend formuleerden: De goede huisvader beschikt niet over de moed van Achilles, de wijsheid van Odysseus, noch over de kracht van Hercules, kortom is geen (1115) 1181; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAEMELINK, Overzicht van rechtspraak ( ) aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad, TPR 1980, (1139) H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en L. WYNANT, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 1995, (1115) 1173; R.-O. DALCQ en G. SCHAMPS, Examen de jurisprudence ( ). La responsabilité délictuelle et quasi délictuelle, RCJB 1995, (525) De voorzienbaarheidsvereiste heeft enkel betrekking op de vaststelling van de fout en niet op de omvang van de schadevergoeding. Gelet op het restitutieprincipe draagt de dader alle schade die het gevolg is van zijn fout, zelfs als deze schade onvoorzienbaar was. Bijvoorbeeld een persoon slaat een derde op het hoofd en het slachtoffer overlijdt. Het overlijden van het slachtoffer is het gevolg van een voorafbestaande, maar voor de dader onbekende, lichamelijke toestand. Dat het overlijden het gevolg is van deze lichamelijke predispositie is irrelevant, de dader moest ten gevolge van zijn handelen minstens enige schade voorzien en dient alle schade van het slachtoffer te vergoeden. 49 T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 127; H. VANDENBERGHE, Recente ontwikkelingen bij de foutaansprakelijkheid in H. COUSY en H. VANDENBERGHE (eds.), Aansprakelijkheids- en verzekeringsrecht. Themis vormingsonderdeel 30, Brugge, die Keure, 2005, 51; W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 367; M. DEBAENE, Dient de Bonus Pater Familias groene vingers te hebben?, T.Vred. 2003, (330) 333; G. SCHAMPS, La prévisibilité du dommage en responsabilité civile. De son incidence sur la faute et sur le rapport de causalité, RDPC 1994, (375) T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 135; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2000, (1551) , 1606; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, K. GEELEN en S. DE COSTER, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 1987, (1255) H. VANDENBERGHE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2010, (1749) 1849; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en L. WYNANT, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 1995, (1115) H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en L. WYNANT, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 1995, (1115) 1186; L. CORNELIS, Beginselen van het Belgisch buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht. De onrechtmatige daad, Antwerpen, Maklu, 1989, 36; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, K. GEELEN en S. DE COSTER, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 1987, (1255) 1294, 1312; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 1980, (1139)

21 superman. 53. Evenmin verbiedt de zorgvuldigheidsnorm het beoefenen van zogenaamde gevaarlijke activiteiten, zoals valschermspringen of bungeejumpen. Wel wordt verwacht dat men zich bij de uitoefening ervan gedraagt als een normaal redelijk persoon Bij deze op vergelijking gebaseerde beoordeling onderstreept iedere basiscursus aansprakelijkheidsrecht twee belangrijke principes. In eerste instantie moet het gedrag van de referentiepersoon vastgesteld worden rekening houdend met de concrete externe omstandigheden waarin de schadeveroorzaker zich bevond. Bovendien moet de fout in abstracto getoetst worden. Dat houdt in dat de persoonlijke kenmerken en hoedanigheden van de schadeveroorzaker bij de beoordeling van de onrechtmatigheid van het gedrag niet in aanmerking genomen worden. Op beide principes wordt in de volgende paragrafen dieper ingegaan. 28. Door het gedrag van de referentiepersoon te kaderen in de concrete externe omstandigheden van het schadegeval, hoedt de rechter zich voor een zogenaamde a posteriori foutbeoordeling. Wanneer rekening wordt gehouden met elementen die de verweerder bij het stellen van het onzorgvuldig gedrag niet bekend waren en ook niet moesten zijn, is er sprake van een a posteriori beoordeling. Het is al te makkelijk eens de schade berokkend is, verwijtend met de vinger te wijzen. Immers nadat het schadegeval zich heeft voorgedaan, kan men eenvoudig de tot schade leidende gedraging identificeren, betogen hoe de schade voorkomen kon worden en de gestelde gedraging als onzorgvuldig te bestempelen 55. Vanuit economisch oogpunt bepalen deze externe omstandigheden het nut van de gestelde gedraging. Dat nut bepaalt op zijn beurt de mate van voorzorg en de daaraan verbonden kosten. Op grond van deze parameters kan de rechter beslissen of de genomen voorzorgsmaatregelen adequaat waren en volstonden. 29. Onder het begrip externe omstandigheden verstaat men tijdstip, plaats, klimaat, atmosferische toestand, Het gedrag kaderen in de concrete externe omstandigheden leidt tot de zogenaamde gelaagdheid van het foutbegrip en concretiseert het zorgvuldigheidsbegrip tot op 53 Vertaling uit: T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 127; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUCKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2000, (1551) 1607; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Antwerpen, Maklu, 1997, 136. Oorspronkelijk boutade uit WINFIELD, JOLOWICZ en ROGERS, On tort, Londen, Sweet & Maxwell, 1984, H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2000, (1551) 1625; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en L. WYNANT, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 1995, (1115) T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 128; L. CORNELIS, Beginselen van het Belgisch buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht. De onrechtmatige daad, Antwerpen, Maklu, 1989, B. WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Doctoraatsthesis Rechten UA, 2003,

22 welbepaalde hoogte 57. Een voorbeeld ter verduidelijking. De vrederechter van Waremme 58 stelde verweerder aansprakelijk voor de dood van enkele koeien door het eten van pas gemaaid gras. Gelet op de rurale omgeving wist zij of moest zij alleszins weten dat pas gemaaid gras voor runderen toxisch is. Zij had voorzorgsmaatregelen moeten treffen opdat de in het naburige weilanden grazende runderen zich hier niet te goed aan konden doen. Dezelfde feiten speelden zich af in een minder rurale omgeving, verweerders gedrag werd niet onzorgvuldig beschouwd 59. De impact van externe omstandigheden op de door de persoon in acht te nemen zorgvuldigheid is enorm. Wat in een bepaalde omstandigheden onzorgvuldig is, is dat niet noodzakelijk in ander 60. Volgens VANSWEEVELT EN WEYTS streeft deze benaderingswijze een gelijke beoordeling na van gelijke/identieke schadegevallen 61. Deze vaststelling gaat voorbij aan de kern van het gelijkheidsbeginsel. Want de strijdigheid met het gelijkheidsbeginsel wordt aan de hand van drie parameters bepaald: (i) dient de ongelijke behandeling een rechtmatig doel, (ii) is het criterium van onderscheid pertinent en (iii) staat de ongelijke behandeling in verhouding tot het te realiseren doel. Een verschil in beoordeling resulteert dus niet steeds in een ongelijke behandeling. 30. Bovendien berust de foutbeoordeling op een abstracte toetsing die geen rekening houdt met de persoonlijkheid van de dader noch met interne kenmerken zoals leeftijd, intelligentie, geslacht, onervarenheid 62 Deze kenmerken toch bij de foutbeoordeling betrekken, leidt volgens bepaalde auteurs tot een ongelijke behandeling van soortgelijke of identieke situaties 63. Zonder onderzoek naar het doel van de buitencontractuele aansprakelijkheid kan deze vaststelling niet onderbouwd worden. Vanuit economisch oogpunt beoogt aansprakelijkheid efficiëntie te bevorderen. In dat opzicht bepalen 57 B. WEYTS, Wordt de algemene zorgvuldigheidsnorm steeds subjectiever?, TBBR 2005, (112) 113, noot onder Cass. 5 juni 2003; B. WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Doctoraatsthesis Rechten UA, 2003, 11; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2000, (1551) 1635; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en L. WYNANT, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 1995, (1115) 1186, Vred. Waremme 15 maart 2001, T.Vred. 2003, , noot M. DEBAENE, Dient de Bonus Pater Familias groene vingers te hebben?. 59 Gent 17 februari 1987, T.Agr.R. 1987, 139; Rb. Marche-en-Famme 12 november 1987, RGAR 1990, H. BOCKEN en I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht: buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, die Keure, 2011, 101; L. CORNELIS, Beginselen van het Belgisch buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht. De onrechtmatige daad, Antwerpen, Maklu, 1989, T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, E. MONTERO en B. GOFFAUX, La référence au paradigme du bon père de famille en responsabilité extracontractuelle, For.Ass. 2014, (1) 3; H. VANDENBERGHE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2010, (1749) 1861; X. DANDOY, Appréciation in abstracto de la faute civile extracontractuelle, Ann.droit Louvain 2007, ; I. CLAEYS, Fout, overmacht en rechtvaardigingsgronden. Zoveel hoofden, in B. TILLEMAN en I. CLAEYS (eds.), Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, die Keure, 2004, 7; B. WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Doctoraatsthesis Rechten UA, 2003, 10; L. CORNELIS, Beginselen van het Belgisch buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht. De onrechtmatige daad, Antwerpen, Maklu, 1989, 35; R. VANDEPUTTE, Het aquiliaans foutbegrip, Antwerpen, Maarten Kluwer, 1983, H. VANDENBERGHE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2010, (1749) ; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, Overzicht van de rechtspraak ( ). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad., TPR 2000, (1551)