Buitencontractueel Aansprakelijkheidsrecht

Transcriptie

1 2de bach Rechten Buitencontractueel Aansprakelijkheidsrecht Prof. T. Van Sweevelt Q uickprinter Koningstraat Antwerpen R EUR

2 Nieuw!!! Online samenvattingen kopen via

3 Buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht 1 Deel I Het belang en de situering van het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht Hoofdstuk 1 Situering, doelstellingen, krachtlijnen, kritiek en vooruitzichten 1. Situering 5 benaderingen van het aansprakelijkheidsrecht: 1. Traditioneel juridische benadering zoals omschreven in B.W. art B.W.: onrechtmatige gedraging = bron van verbintenissen onderscheid tussen: - misdrijven of delicten (civielrechtelijk) = opzettelijke onrechtmatige daden (art B.W.) - oneigenlijke misdrijven of quasi-delicten = onopzettelijke onrechtmatige daden (art 1383 B.W.) De terminologie is verouderd en het onderscheid is irrelevant, want in beide gevallen geldt hetzelfde principe: (onrechtmatig) gedrag schade aan derde verbintenis tot integraal schadeherstel 2. Moderne juridische benadering (van R. Kruithof) Rechtsgebeurtenissen (doen rechtsgevolgen ontstaan) - Feiten - Daden + Juridische daden, gesteld met bedoeling rechtsgevolgen + Materiële daden, gesteld zonder bedoeling rechtsgevolgen hieronder vallen delicten en quasi-delicten 3. Rechtseconomische benadering Efficiëntie De schadeverwekker moet de schade vergoeden als de preventieve kosten lager liggen dan de te verwachte schade

4 2 4. Ethische benadering - Belang van persoonlijke verantwoordelijkheid en vrijheid - Aansprakelijkheid om sociale doeleinden te bereiken 5. Maatschappelijke benadering - The loss lies where it falls : wie schade lijdt, moet die in beginsel zelf betalen. - Volgens dit principe is er een heel goede reden voor nodig om de schade op een derde te verhalen. 2. Doelstellingen van het aansprakelijkheidsrecht 1. Vergoeding van slachtoffers - Basisprincipe: integrale schadevergoeding - Twee tegengestelde belangen: individuele vrijheid zekerheid - Tendens van socialisering van het aansprakelijkheidsrecht: meer aandacht voor slachtoffers. Belangrijke factor hierin is het stijgend aantal aansprakelijkheidsverzekeringen. - Idealiter schadeherstel in natura, indien onmogelijk een geldbedrag. 2. Preventie - Door het dreigen met te betalen schadevergoedingen, voorkomt men schadegevallen. - Repressieve functie: schadeverwekker afschrikken voor de toekomst. - Strafrecht is beter uitgerust voor 2 bovenstaande functies. - Preventie is niet altijd even doeltreffend: bijvoorbeeld lucratieve fout De privacy van een actrice wordt (doelbewust) geschonden door publicatie van een naaktfoto, omdat men weet dat dat veel opbrengt. De geringe schadevergoeding weegt daar niet tegen op. - Toch belang: + Verzekeringstechniek: de premie wordt opgetrokken als er zich meer schadegevallen voordoen. + Proces & reputatieschade is niet wenselijk. 3. Schadespreiding - De schade wordt gespreid over een collectiviteit. - Aansprakelijkheidsverzekering: de geleden schade wordt hier verdeeld over het geheel van verzekerden.

5 3 4. Reglementerende functie - Bevestiging en ontwikkeling van rechtsregels - In Amerika bestaat het systeem van punitive damages enop de integrale schadevergoeding wordt nog een bijkomende schadevergoeding toegekend, naargelang de zwaarte van de fout. In België is dit niet toegestaan, maar het gebeurt wel op verborgen wijze door de feitelijke beoordeling van de rechter. 3. Kritiek op het huidig aansprakelijkheidsrecht 1. Een incoherent stelsel De basisprincipes van het aansprakelijkheidsrecht worden vaak doorbroken: - Foutloze aansprakelijkheden - Geplafonneerde schadevergoeding in plaats van een integrale - Individuele aansprakelijkheid? Eerder collectief, door o.a. verzekeringen, de sociale zekerheid en fondsen (bijvoorbeeld asbestfonds, verkeersongevallenfonds ) 2. Een onduidelijk systeem - Overvloed aan wetten - Het criterium van normaal zorgvuldig huisvader kan zeer ruim geïnterpreteerd worden. 3. Een onrechtvaardig systeem - Mattheüseffect: de rijken zijn goed verzekerd, de armen niet. Dit terwijl de rijken het kapitaal hebben om schadevergoedingen te betalen, en de armen niet. 4. Een arbitrair en weinig efficiënt systeem - Er wordt enkel veroordeeld tot het betalen van schadevergoeding indien er een fout werd begaan. - Bij foutloze aansprakelijkheid zouden alle slachtoffers van een ongeval vergoed worden, en niet enkel als er iemand in fout was. 5. Een duur systeem - Proceskosten, administratiekosten lopen al snel hoog op. 6. Een traag systeem - Het gerechtelijk apparaat werkt nu eenmaal traag. 7. Een soort loterij? - Het resultaat en de omvang van de schadevergoeding is vaak onzeker, afhankelijk of de schadeverwekker al dan niet aansprakelijk wordt gesteld.

6 4 Hoofdstuk 2 De verhouding buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en straf(proces)recht 1. Verschilpunten tussen de buitencontractuele en de strafrechtelijke aansprakelijkheid 1. Doelstelling - Strafrecht vergelding - BCA schadeloosstelling 2. Beoordeling in concreto en in abstracto - Strafrecht: De rechter heeft veel beoordelingsvrijheid. Hij kan variëren tussen de minimum- en maximumstraf. - BCA: Het slachtoffer krijgt een integrale schadevergoeding, zonder rekening te houden met subjectieve elementen zoals opvoeding, berouw of persoonlijkheid van de dader. Enkel het abstracte criterium van de bonus pater familias geldt. 3. Evenredigheid? - Strafrecht: boete ~ ernst misdrijf - BCA: schadevergoeding ~ schade (ongeacht lichte of zware fout) 4. Persoonlijk karakter straf, civielrechtelijke aansprakelijkheid voor andermans daad - Strafrecht: De straf is persoonsgebonden: een dode kan je niet veroordelen, en diens erfgenamen ook niet. - BCA: Er geldt een foutvermoeden en een aansprakelijkheid voor andermans daad. De schadevergoeding wordt door erfgenamen overgeërfd 5. Foutbegrip - Strafrecht: nullum crinem sine lege De fouten staan limitatief opgesomd in de strafwet. - BCA: Fout is een variabele zorgvuldigheidsnorm. CASS. 15 MEI 1941 STEENBAKKERSARREST CASS. 8 MEI 1961

7 5 2. Raakvlakken tussen het straf(proces)recht en het civielrechtelijk aansprakelijkheidsrecht 1. Keuzerecht tussen burgerlijke rechter en strafrechter - De benadeelde die slachtoffer is geworden van een strafrechtelijk misdrijf heeft de keuze: + burgerlijke rechtsvordering voor burgerlijke rechter + burgerlijke rechtsvordering samen met strafvordering voor strafrechter - De benadeelde kan zijn keuze herzien. De rechtspreuk Electa una via, non datur recursus ad alteram behoort niet tot het Belgisch positief recht. CASS. 27 MEI 1943 ELECTA UNA VIA-ARREST - Commentaar op bevoegdheid van de strafrechter op burgerlijk vlak: + Vereenvoudiging van de procedure: één proces in plaats van twee. + Benadeelde draagt een lichtere bewijslast. + Goedkoper en sneller (volgens sommigen) Niet het geval bij deskundigenonderzoek. - Schadeherstel en bestraffing hangen niet samen. 2. De schorsing van het burgerlijk proces - Le criminel tient le civil en état. De burgerlijke vordering wordt geschorst tot de strafrechter definitief uitspraak doet. (met gezag van gewijsde) - Tegenstrijdige uitspraken worden op die manier vermeden. 3. Het gezag van het strafrechtelijk gewijsde A. Algemene principes - Formulering Gezag van het strafrechtelijk gewijsde : De burgerlijke rechter is verplicht in beginsel rekening te houden met wat de strafrechter zeker en noodzakelijk heeft beslist aangaande de punten die aan de strafvordering en de burgerlijke vordering gemeen zijn. CASS. 12 DECEMBER 1968 HET VERDWENEN KABELARREST

8 6 B. Voorwaarden 1. Eindbeslissing 2. Met kracht van gewijsde 3. - Zeker: feitelijke draagwijdte BV: strafrechter veroordeelt beschuldigde voor doodslag burgerlijke rechter moet fout van beschuldigde aanvaarden strafrechter spreekt beschuldigde vrij burgerlijke rechter mag geen fout (als in inbreuk op strafwet ) van beschuldigde aanvaarden strafrechter doet tegenstrijdige uitspraak burgerlijke rechter niet gebonden - Noodzakelijk: juridische draagwijdte = alles wat in rechte vereist is om de uitspraak wettelijk te motiveren = noodzakelijke motieven van de strafrechter CASS. 4 FEBRUARI 1972 DROESHOUTARREST CASS. 8 MAART 1973 C. Einde van het erga omneskarakter 1. Stappersarrest CASS. 15 FEBRUARI 1991 STAPPERSARREST Afweging tussen recht op eerlijk proces (art. 6, lid 1 EVRM) en rechtsbeginsel van het gezag erga omnes van het strafrechtelijk gewijsde. De hiërarchisch hogere rechtsbron heeft voorrang. Recht op eerlijk proces houdt in dat partijen in een burgerlijk geding gelijke kansen moeten hebben om bewijzen te weerleggen. 2. Concrete gevolgen voor de partijen Wie niet betrokken was in het strafproces, kan de gegevens afgeleid uit het strafproces voor de burgerlijke rechter betwisten. 3. Regresvordering verzekeraar De verzekeraar is vaak geen partij in het strafproces, dus kan later in het burgerlijk proces zijn recht op een eerlijk proces uitoefenen en uit het strafproces afgeleide elementen betwisten.

9 7 4. De verjaring A. Algemene beginselen - Verkrijgende verjaring Bevrijdende verjaring: na een bepaalde tijd wordt de schuldenaar van zijn verbintenis bevrijd en kan de schuldeiser die niet meer opeisen - Dit systeem van bevrijdende verjaring wordt als willekeurig en onrechtvaardig ervaren. Toch zijn er twee motieven om de uitoefening van een bepaald recht in de tijd te beperken (door het invoeren van verjaringstermijnen) 1. maatschappelijk belang: bevordert rechtszekerheid en maatschappelijke rust 2. privébelang: anders ontstaan er onoverkomelijke bewijsproblemen B. Historiek - Sinds 1961: verjaringstermijn van een burgerlijke vordering die voortvloeit uit een strafrechtelijk misdrijf = 5 jaar (art. 26 V.T. Sw.) - Dit terwijl de gewone burgerlijke vorderingen verjaarden na een termijn van 30 jaar. - Waarom deze regeling? o Strafvervolging en -uitvoering vertoont slechts een maatschappelijk nut als ze redelijk snel na het plegen van het misdrijf gebeurt. o Omwille van het maatschappelijk belang is het niet wenselijk dat een burgerlijke vordering het bestaan van een strafbaar feit zou blootleggen, zonder dat dat strafbaar feit nog vervolgd kan worden. (Daarom was er een gelijkschakeling tussen de termijn van de burgerlijke vordering die voortvloeide uit een strafrechtelijk feit en de strafrechtelijke verjaringstermijn.) - Er was zeer veel kritiek op deze regeling. o Belangenafweging: Wat dan met het slachtoffer dat vaak sluipende schade ondervindt? o Paradoxaal: Lichte burgerlijke fout leidt tot lange verjaringstermijn, terwijl er aan een zware strafrechtelijke fout slechts een korte verjaringstermijn gekoppeld wordt. ARBITRAGEHOF 21 MAART 1995 LENTEARREST - Naar aanleiding van een triviaal verkeersongeval werd deze materie voor het toenmalige Arbitragehof gebracht, en inderdaad: art 26 V.T. Sw. schond de grondwettelijke regels van gelijkheid en niet-discriminatie.

10 8 C. De wet van 10 juni Het Lente-arrest verplichtte de wetgever tot actie: een hervorming van het verjaringsstelsel kwam er in de wet van 10 juni Algemene principes: o Principiële gelijkschakeling tussen burgerlijke vordering voortvloeiend uit misdrijf en gewone burgerlijke vordering o Contractuele vorderingen verjaren na 10 jaar (voordien 30 jaar) o Buitencontractuele vorderingen verjaren 5 jaar na kennisname of verergering van de schade en na kennisname van identiteit van schadeverwekker (relatief) o Buitencontractuele vorderingen verjaren sowieso 20 jaar na het zich voordoen van het schadeverwekkend feit (absoluut) o Traditionele injury-rule wordt vervangen door de billijkere discovery-rule - injury-rule: verjaring begint te lopen zodra de schade ontstaat, ongeacht of de benadeelde er kennis van genomen heeft - discovery-rule: verjaring begint te lopen zodra benadeelde schade ontdekt (of behoorde te ontdekken) en kennis heeft van de identiteit van de schadeverwekker (deze 2 voorwaarden moeten cumulatief vervuld zijn, omdat de verjaringstermijn zou kunnen beginnen lopen) - De relatieve verjaringstermijn van 5 jaar o Kennis van schade Benadeelde moet niet per se kennis hebben van alle details. Het louter schade lijden volstaat, zonder dat de omvang van de schade moet volstaan. Absolute kennis is niet nodig, effectieve kennis volstaat. o Causaal verband tussen gedrag en schade - Vermoeden van causaal verband volstaat niet. Er is een onderzoeksplicht. - Absolute zekerheid over de causaliteit is niet nodig. ENGELSE ZAAK WILKINSON Astma door werken met chemisch product TDI, zo zegt het ziekenhuis. 3 jaar later krijgt slachtoffer een officieel rapport waarin het verband tussen de TDI en de astma bevestigd wordt. De verjaringstermijn begint te lopen vanaf kennisname via het ziekenhuis. (Dat volstond.)

11 9 o Kennis van identiteit van de aansprakelijke persoon - Voor minderjarigen loopt geen enkele verjaringstermijn. (Noch 5 jaar, noch 20 jaar) Absolute verjaringstermijn begint te lopen vanaf meerderjarigheid, relatieve verjaringstermijn vanaf kennisname - Voor een comateuze persoon zal de relatieve verjaringstermijn nooit beginnen lopen. - Bij schadeverergering of verzwaring start er een nieuwe relatieve verjaringstermijn - De absolute verjaringstermijn van 20 jaar o Discovery-rule wordt afgezwakt. o Deze lange termijn omwille van sluipende of latente schade. Voorbeeld: Des-zaak in 60: zwangerschapshormoon tegen miskraam. Dochters van vrouwen die Des-hormoon hadden gekregen tijdens zwangerschap kregen kanker. De schade deed zich pas een generatie later voor. - Overgangsbepalingen De nieuwe termijnen zijn van toepassing op vorderingen die ontstaan na de inwerkingtreding van de wet. Schadegevallen die zich voor 1998 hebben voorgedaan: combinatie van de oude en de nieuwe regeling: 5 jaar relatief & 30 jaar absoluut

12 10 Hoofdstuk 3 De verhouding contractueel en buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht: samenloop en coëxistentie 1. Afbakening tussen de contractuele en de buitencontractuele aansprakelijkheid - Het probleem van samenloop doet zich enkel voor als er een geldige overeenkomst bestaat tussen aansprakelijke en benadeelde, waarbij de schade voortvloeit uit niet-nakoming van de overeenkomst. - Als er niet aan deze vier voorwaarden is voldaan, kan er geen sprake zijn van contractuele aansprakelijkheid, maar enkel van buitencontractuele aansprakelijkheid. - Wanneer is er sprake van een overeenkomst? Pas op: niet verwarren met pre- of postcontractuele aansprakelijkheid. En als je een lifter meeneemt in je auto, sluit je daarmee geen overeenkomst. - Geldigheid overeenkomst: 4 voorwaarden: o Toestemming o Bekwaamheid o Voorwerp o Geoorloofde oorzaak 2. De verschilpunten tussen de contractuele en de buitencontractuele aansprakelijkheid 1. De bekwaamheid Buitencontractueel: minderjarige met onderscheidingsvermogen kan bij foutief gedrag aansprakelijke worden gesteld Contractueel: minderjarige is onbekwaam om contracten te sluiten en kan niet aansprakelijk worden gesteld 2. De ingebrekestelling Buitencontractueel: geen ingebrekestelling vereist Contractueel: art B.W.: enkel schadevergoeding na ingebrekestelling 3. De zwaarte van de fout Buitencontractueel: lichtste fout volstaat voor aansprakelijkheid Contractueel: lichte fout vereist voor aansprakelijkheid Nauwelijks verschil: één enkele zorgvuldigheidsnorm toegepast (BPF)

13 11 4. De bewijslast Buitencontractueel: vereist bewijs van fout, schade, en causaal verband Contractueel: voldoende om niet-uitvoering van overeenkomst aan te tonen, tenzij schuldenaar vreemde oorzaak kan bewijzen (art B.W.) Onderscheid tussen inspanningsverbintenissen en resultaatsverbintenissen. Want inspanningsverbintenissen vereisen ook bewijs van fout: schending zorgvuldigheidsnorm 5. Omvang van de schadevergoeding Buitencontractueel: integrale schadeloosstelling Contractueel: voorzienbare schade vergoeden 6. Hoofdelijkheid en in solidum aansprakelijkheid Buitencontractueel: hoofdelijkheid voor diegene die op grond van een zelfde onrechtmatige daad verbonden zijn Contractueel: hoofdelijkheid moet uitdrukkelijk bedongen zijn (art B.W.) Gemeenschappelijke fout (= verschillende personen hebben bijgedragen tot het ontstaan van het schadeverwekkend feit): hoofdelijkheid ongeacht contractuele of buitencontractuele fout Samenlopende fouten (= verschillende fouten hebben zonder bewuste samenwerking van de daders tot schade geleid): in solidum ongeacht contractuele of buitencontractuele fout 7. De aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door een gebrekkige zaak Buitencontractueel: benadeelde moet gebrek, schade en causaal verband bewijzen, geen bewijs van fout bewaarder vereist Contractueel: fout van bewaarder bewijzen, bij inspanningsverbintenis (volgens algemene beginselen contractuele aansprakelijkheid, want geen wettelijke basis) 8. De aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door hulppersonen Buitencontractueel: - beperkt tot ondergeschikten - fout tijdens duur bediening, en in verband met bediening (ook onrechtstreeks en occasioneel) Contractueel: - hulppersonen in het algemeen, niet enkel ondergeschikten - enkel fouten (van hulppersonen) die inbreuk vormen op contractuele verbintenis

14 12 9. Verjaring Buitencontractueel: dubbele verjaringstermijn (5 jaar en 20 jaar) Contractueel: 10 jaar (art. 2262bis 1 B.W.) 10. IPR: welke rechter is bevoegd en welk recht past hij toe Verschilt naargelang de verbintenis uit overeenkomst voortvloeit of uit een onrechtmatige daad. 11. Aansprakelijkheids- en rechtsbijstandverzekeringen Verscheidene verzekeringen dekken uitsluitend de buitencontractuele aansprakelijkheid, en niet de contractuele aansprakelijkheid. 3. Samenloop tussen contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid 1. Korte historiek Uitgangspunt: de buitencontractuele aansprakelijkheid is een gemeenrechtelijke aansprakelijkheid die zich aan iedereen opdringt. Die aansprakelijkheid verdween niet zomaar omdat er een contract bestond tussen aansprakelijke en benadeelde. CASS. 13 FEBRUARI 1930 CASS. 7 NOVEMBER 1969 HET RUNDERTUBERCULOSEARREST 2. Het stuwadoorsarrest Vanaf het stuwadoorsarrest verandert de visie van het Hof van Cassatie, en geldt er een striktere samenloopsleer. CASS. 4 JUNI 1971 EBES-ARREST CASS. 7 DECEMBER 1973 HET STUWADOORSARREST Volgens het Hof van Cassatie is een hulppersoon enkel aansprakelijk als er cumulatief aan twee voorwaarden voldaan is: 1. De fout is geen schending van de contractuele verbintenis, doch van een ieder opgelegde verplichting (algemene zorgvuldigheidsplicht) 2. De fout veroorzaakt andere dan een louter door gebrekkige uitvoering van het contract ontstane schade (er ontstaan schade die losstaat van de verbintenis)

15 13 Deze rechtspraak gaf aanleiding tot uiteenlopende interpretaties: 1. Verdwijningstheorie = Tegenstanders van samenloop De voorwaarden die Cass. stelt zijn te streng, en er kan nooit aan voldaan worden. Samenloop wordt dus uitgesloten. 2. Verfijningstheorie = Voorstanders van de samenloop Cass. heeft de vroegere samenloopleer enkel verfijnd. De doch wordt geïnterpreteerd als niet alleen, maar ook. De voorwaarden die Cass. stelde kunnen dus als volgt worden gelezen: 1. fout is niet alleen contractuele fout, maar ook schending algemene zorgvuldigheidsnorm 2. schade mag niet louter contractueel zijn, dat betekent dat de schade niet uitsluitend mag bestaan in het verlies van voordeel dat de benadeelde mocht verwachten uit het contract 3. De periode na het stuwadoorsarrest CASS. 25 OKTOBER STOOKOLIEARREST Er werd definitief voor de verdwijningstheorie geopteerd. Samenloop was dus nagenoeg onmogelijk. CASS. 29 SEPTEMBER 2006 TIERCÉ FRANCO BELGE-ARREST Maar bij het Tiercé Franco Belge-arrest wijzigde het Hof van Cassatie (eerste kamer) zijn rechtspraak betreffende samenloop opnieuw. De cumulatieve voorwaarden waaraan voldaan moest zijn werden anders geformuleerd: 1. De fout is niet alleen een schending van de contractuele verbintenis, maar ook van een ieder opgelegde verplichting (algemene zorgvuldigheidsplicht) = verfijningstheorie 2. De fout moet een andere schade hebben veroorzaakt dan die te wijten is aan de slechte uitvoering van de overeenkomst = voorwaarde van stuwadoorsrechtspraak blijft behouden Er heerste onenigheid over samenloop binnen het Hof van Cassatie zelf, want enkele maanden later velde de derde kamer een andersluidend arrest: het Gaselwestarrest.

16 14 4. Samenloop en strafrechtelijk misdrijf Samenloop wordt algemeen aangenomen wanneer de contractuele fout tegelijkertijd een strafrechtelijke inbreuk uitmaakt. Dat houdt in dat het slachtoffer een optierecht heeft tussen de contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheidsvordering. CASS. 26 OKTOBER VAKANTIEVERBLIJFARREST Men is het er niet over eens wat de grondslag is van deze uitzondering op het samenloopverbod.

17 15 Deel II Aansprakelijkheid voor eigen gedrag Hoofdstuk 1 Het buitencontractueel foutbegrip 1. De theorie van de relatieve onrechtmatigheid In het Duitse of Nederlandse recht geldt de leer van de relatieve onrechtmatigheid, of de normbestemmingsleer. Rechtsnormen hebben steeds een welbepaalde finaliteit, en de aansprakelijkheidsvordering kan bijgevolg slechts ontvankelijk zijn, als de overtreden norm er specifiek toe strekt bescherming te bieden aan het slachtoffer van het schadegeval. De schade moet dus veroorzaakt zijn door een persoon die binnen het overtredingsgebied van de bestreden norm valt. In het Belgische recht wordt deze theorie meestal niet toegepast. Art B.W. veronderstelt enkel een fout, schade, en een oorzakelijk verband tussen die twee. Een vierde voorwaarde het slachtoffer dient binnen het beschermingsgebied van de overtreden norm te vallen geldt niet. CORR. DOORNIK 24 SEPTEMBER 1929 ELEKTRICITEITSKABINEVONNIS Normbestemmingsleer wordt toegepast. GENT 10 DECEMBER 1964 TRAMHALTEARREST Normbestemmingsleer wordt niet toegepast.

18 16 2. De buitencontractuele fout 2.1 Het objectieve element A. Omschrijving Objectief element = schending van bepaalde zorgvuldigheidsnorm (inspanningsverplichting) of van een bepaald gebod of verbod (resultaatsverbintenis). B. De schending van de algemene zorgvuldigheidsnorm 1. Het criterium van goede huisvader = beoordeling in abstracto van het gedrag van de schadeverwekker. Het gedrag van een fictief persoon wordt vooropgesteld als referentiekader. Die fictieve persoon is de bonus pater familias, een normaal zorgvuldig en vooruitziend persoon. - Zorgvuldig = men probeert de nadelige gevolgen van zijn gedrag te voorkomen door gepaste voorzorgsmaatregelen te nemen - Vooruitziend = men probeert zich redelijkerwijze de nadelige gevolgen van zijn handelen of niet-handelen in te beelden 2. De concrete omstandigheden Het foutbegrip wordt geconcretiseerd aan de hand van feitelijke omstandigheden. Hoe gedraagt een normaal zorgvuldig en vooruitziend persoon zich in dezelfde feitelijke omstandigheden geplaatst? De rechter mag in beginsel slechts rekening houden met externe omstandigheden (zoals plaats, tijdstip, weer ) en niet met interne kenmerken (zoals karakter, intelligentie, geslacht, leeftijd ) De vraag is hoe ver je mag gaan in die concretisering. - Deelnemen aan sportactiviteit = externe omstandigheid CASS. 16 JUNI Plaats = externe omstandigheid - Beroepsbekwaamheid mag in rekening genomen worden, en wordt niet beschouwd als intern kenmerk als het om professionele vaardigheden gaat ( Hoe handelt een normaal zorgvuldig en vooruitziend huisarts / bankier / advocaat? ) - Beroepsbekwaamheid in niet professionele context wordt wel als intern kenmerk beschouwd, maar toch behoort een BPF zijn vaardigheden bij alle activiteiten te benutten. Feitenrechters nemen dit soms in aanmerking bij hun toetsing aan het zorgvuldigheidscriterium.

19 17 - Fysieke toestand, een typisch intern kenmerk, wordt vaak door feitenrechters ingecalculeerd in hun zorgvuldigheidstoetsing. Een BPF dient zijn gedrag aan te passen aan zijn medische of fysieke toestand. Een epilepsiepatiënt moet bijvoorbeeld extra voorzichtig zijn, en voor hem geldt een strenger BPF-criterium. - Leeftijd en ervaring van schadeverwekker Volgens Cass. mag hier in beginsel geen rekening mee gehouden worden, maar vele feitenrechters doen het toch. CASS. 5 JUNI Besluit: Interne factoren winnen aan belang en de algemene zorgvuldigheidsnorm wordt steeds subjectiever. 3. De voorzienbaarheid van schade a) Draagwijdte Volgens vaststaande cassatierechtspraak levert de schending van de algemene zorgvuldigheidsnorm slechts een buitencontractuele fout op, wanneer de schade voorzienbaar was. Deze voorzienbaarheid is geen zelfstandige vereiste, maar is een onderdeel van de algemene zorgvuldigheidsnorm. b) Voorkennis Eenieder dient er rekening mee te houden dat derden fouten kunnen begaan. Men moet voorzienbare foutieve gedragingen van derden inschatten, en op grond daarvan verwerft men voorkennis. Eenieder moet voorzienbare schade vermijden, en zijn gedrag dus afstemmen op die voorkennis. CASS. 12 MAART 1999 GENT 21 APRIL 1981 DOUANIERSARREST C. De overtreding van een wetsbepaling - De rechtspraak aanvaardt dat een schadeverwekker ook onrechtmatig handelt wanneer hij een norm overtreedt. Die overtreding dient wetens en willens te zijn begaan. Men kan slechts aan zijn aansprakelijkheid ontkomen als men een rechtvaardigingsgrond kan bewijzen. - Als er een rechtsnorm geschonden wordt, moet men niet meer toetsen aan de algemene zorgvuldigheidsnorm, want een BPF leeft alle wetsbepalingen na. - De tegenovergestelde redenering geldt niet: Handelen in overeenstemming met de wet betekent niet automatisch dat men geen fout begaat. CASS. 22 SEPTEMBER 1988 CHLOREERKUIPARREST

20 Het subjectieve element A. Omschrijving De dader moet schuldbekwaam zijn en de onrechtmatige daad moet toerekenbaar zijn aan de dader. - Schuldbekwaamheid: op het moment van de feiten was de dader bekwaam om zijn handelen te beheersen en hij kon zich rekenschap geven van de gevolgen van zijn daden. De leeftijd en een geestesstoornis kunnen de schuldbekwaamheid belemmeren. - Toerekenbaarheid: de dader moet uit vrije en bewuste wil onrechtmatig hebben gehandeld. Aan een dader die niet schuldbekwaam is, kan je geen onrechtmatige daad toerekenen. Er bestaan daarnaast ook bevrijdingsgronden (= gedrag van dader werd veroorzaakt door onvoorziene en onoverkomelijke omstandigheid onafhankelijk van de wil van de dader) waardoor de vrije en bewuste wil van de dader uitgesloten worden. B. Infantes Wanneer een kind schade berokkent aan een derde, moet de feitenrechter nagaan of het kind op het ogenblik van de feiten schuldbekwaam was. In het roltraparrest oordeelde het Hof van Cassatie dat een kind slechts persoonlijk aansprakelijk kan worden gesteld, wanneer hij de jaren des onderscheids bereikt heeft. Het kind moet goed en kwaad van elkaar kunnen onderscheiden, moet in staat zijn om de gevolgen van zijn daden in te schatten. Men gaat er vaak vanuit dat kinderen vanaf 7 jaar schuldbekwaam zijn, al is leeftijd slechts één van de beoordelingscriteria (naast opgroeimilieu, aard feiten, gedrag van kind na de feiten ) CASS. 30 MEI 1969 ROLTRAPARREST Als het kind schuldonbekwaam wordt verklaard, kan het slachtoffer de ouders aanspreken op grond van art. 1384, lid 2 B.W. (of de onderwijzer: art 1384, lid 4 B.W.) C. Geesteszieken 1. Artikel 1386bis B.W. Een schuldonbekwame dader, zoals een geesteszieke, kan niet persoonlijk aansprakelijk worden gesteld op basis van art B.W. bij gebrek aan toerekeningsvatbaarheid. Ten voordele van de slachtoffers heeft de wetgever daarom op grond van billijkheidsoverwegingen art. 1386bis B.W. ingevoerd, waardoor de rechter de geesteszieke dader toch tot een schadevergoeding kan veroordelen. Daartoe is dan een objectief onrechtmatige daad van de dader vereist.

21 19 2. Het personele toepassingsgebied - Art. 1386bis B.W. is van toepassing op alle personen die zich in een staat van krankzinnigheid bevinden, of in staat van een ernstige geestesstoornis of zwakzinnigheid die hen voor de controle van hun daden ongeschikt maken. - De feitenrechter moet steeds in ieder concreet geval nagaan of de schadeverwekker al dan niet geschikt was om zijn daden te controleren. - Dit artikel is niet van toepassing op infantes, tenzij het een geestesziek kind betreft. - De schuldonbekwaamheid moet ontoerekenbaar, onvoorzienbaar en onoverkomelijk zijn. - Art. 1386bis kan niet worden toegepast op personen die, met uitzondering van één moment van bewustzijnsverlies, volkomen normaal zijn. (Bijvoorbeeld bij een plotse hardaanval achter het stuur) BRUSSEL 13 MAART 1979 CASS. 24 APRIL Het materiële toepassingsgebied - Art. 1386bis B.W. is van toepassing wanneer de schadeverwekker aan een derde schade veroorzaakt, waarvoor hij tot vergoeding zou gehouden zijn, indien hij de controle over zijn daden had. objectieve element moet vervuld zijn - Geen subsidiair karakter: aansprakelijkheid van geestesgestoorde dader wordt niet uitgesloten door eventuele aansprakelijkheid van een derde (toezichthouder, aansteller ) 4. De schadevergoeding Wanneer alle toepassingsvoorwaarden van art. 1386bis vervuld zijn, kan de rechter een schadevergoeding toekennen aan de geesteszieke schadeverwekker. De feitenrechter bepaalt soeverein de omvang van deze (eventuele) schadevergoeding. De vermogenstoestand van partijen is een determinerende factor. Vaak zal de rechter ook rekening houden met het feit of de dader verzekerd is of niet. De matiging omwille van de billijkheid mag echter niet ten goede komen aan de verzekeraar, juist omdat die matiging er enkel toe strekt de solvabiliteit van de geesteszieke te waarborgen. BERGEN 23 MAART 1976

22 20 D. Is het vereiste van toerekeningsvatbaarheid noodzakelijk? In Frankrijk geldt er sinds 1968 een schuldloos foutbegrip ten aanzien van geestesgestoorden. Vanaf 1984 koos men daar voor een zuiver objectief foutbegrip: een objectief onrechtmatige daad van minderjarige/geesteszieke is voldoende voor een persoonlijke aansprakelijkheid. Dit is natuurlijk voordelig voor de slachtoffers van het schadegeval. In België werkt men daarentegen wel met een vereiste van toerekeningsvatbaarheid. Sommige auteurs vinden dat strijdig met de beoordeling in abstracto van de schadeverwekker, maar toch is een wijziging niet nodig. Het huidige aansprakelijkheidsrecht bevat namelijk al voldoende slachtofferbescherming.

23 21 Hoofdstuk 2 Risicoaanvaarding Risicoaanvaarding = situatie waarbij een persoon zich bewust en vrijwillig in een gevaarlijke situatie begeeft en bijgevolg geacht wordt de risico s ervan te aanvaarden. Als hij schade lijdt, behoort hij de schade geheel of gedeeltelijk zelf te dragen. Risicoaanvaarding is een overbodige theorie, aangezien het louter een toepassing is van het leerstuk van de fout van het slachtoffer. Het nemen van risico s kan slechts worden gesanctioneerd wanneer het slachtoffer onzorgvuldig heeft gehandeld. Een BPF zal enkel normale risico s nemen, en zal zich niet blootstellen aan abnormale risico s. Toch blijft de lagere rechtspraak veelvuldig een beroep doen op de idee van risicoaanvaarding, vooral in het domein van sport- en verkeersongevallen. CASS. 16 JUNI 1969

24 22 Hoofdstuk 3 Rechtsmisbruik Rechtsmisbruik = situatie waarbij een persoon, die houder is van een bepaald recht, dat recht misbruikt met schade aan een derde tot gevolg. 1. De jurisprudentiële ontwikkeling van rechtsmisbruik De leer van het rechtsmisbruik is niet uitdrukkelijk voorgeschreven door de wet, maar heeft zich in de rechtspraak ontwikkeld. De rechtspraak formuleerde verschillende criteria om rechtsmisbruik vast te stellen: 1. De afwezigheid van een redelijk belang voor de titularis van een recht (Een recht uitoefenen met het exclusief oogmerk om schade te berokkenen maakt rechtsmisbruik uit.) 2. De belangenafweging tussen het voordeel voor de titularis van een recht en de schadelijke gevolgen voor een derde of de schending van algemeen belang Wanneer een recht op verschillende wijzen kan worden uitgeoefend, met hetzelfde nut, moet die wijze worden gekozen die het minst schadelijk is voor derden. Bij het afwegen van wederzijdse belangen kan de feitenrechter rekening houden met het algemeen belang. 3. Het finaliteitscriterium Er bestaan twee soorten bevoegdheden. - Discretionaire bevoegdheden = bevoegdheden die titularis naar vrije willekeur kan uitoefenen Bv: een persoon mag zelf kiezen aan wie hij zijn goederen nalaat (met uitzondering van het reservataire gedeelte) niet vatbaar voor misbruik - Doelgebonden bevoegdheden = bevoegdheden die begrensd worden door het doel waarvoor zij werden gegeven wel vatbaar voor misbruik: als dergelijke bevoegdheden afgewend worden van hun doel 4. Het proportionaliteitscriterium Rechtsmisbruik ontstaat door de uitoefening van een recht op een wijze die kennelijk de grenzen te buiten gaat van de normale uitoefening van dat recht door een voorzichtig en bezorgd persoon. Zo besliste het Hof in een arrest van 10 september Er is rechtsmisbruik wanneer het gediende belang buiten verhouding staat tot het geschade belang. Een intentioneel element is daarbij niet vereist.