Dordrecht 3- ' (7» fd O MAATSCHAPPELIJKE OPVANG IN DORDRECHT EN OMGEVING IN BEELD (D (O TJ D. IQ 5" o- O) n 3 O

Transcriptie

1 Dordrecht LO (» CD - ' Vt n o TJ D fd O u i MAATSCHAPPELIJKE OPVANG IN DORDRECHT EN OMGEVING IN BEELD o O) n O (D (O ' IQ " o- Sociaal Geografisch Bureau (SGB) gemeente Dordrecht dr M.G. Weide drs P.E. Kees juni

2 Colofon opdrachtgever: tekst: drukwerk: informatie: gemeente Dordrecht, afdeling Onderwijs en Welzijn Sociaal Geografisch Bureau Stadsdrukkerij Gemeente Dordrecht Sociaal Geografisch Bureau (SGB) Postbus AA DORDRECHT Tel. () 9 Het overnemen van delen van de tekst is toegestaan onder voorwaarde van duidelijke bronvermelding.

3 VOORWOORD Voorliggend rapport geeft een beeld van de (ontwikkelingen in) de maatschappelijke opvang in Dordrecht en omgeving verzorgd door het Centrum voor Wonen, Zorg en Welzijn, Zuid-West Nederland (CWW), dat onderdeel is van de landelijke Stichting Leger des Heils Weizijns- en Gezonheidszorg. Het Sociaal Geografisch Bureau heeft dit onderzoek uitgevoerd in opdracht van de afdeling Onderwijs en Welzijn van de gemeente Dordrecht. Het onderzoek geeft inzicht in de achtergrond en problematiek van de cliëntenpopulatie, de in-, uit- en doorstroom van cliënten, de werkwijze van de CWZW en samenwerking met andere (hulpverlenings)instellingen en de resultaten van het zorgaanbod. Hierbij is de hele breedte van opvangvoorzieningen van de CWZW in Dordrecht en omgeving bestreken: laagdrempelige opvang, uurs opvang, sociaal pension, crisisopvang en begeleide woonvormen. Het onderzoek is begeleid door een commissie bestaande uit beleidsmedewerkers van de afdeling Onderwijs en Welzijn van de gemeente Dordrecht en vertegenwoordigers van de CWZW en de landelijke Stichting Leger des Heils. De leden van de begeleidingscommissie hebben als klankbord gefungeerd voor de onderzoekers en hebben de kwaliteit en de voortgang van het onderzoek bewaakt. Wij zijn hen erkentelijk voor hun bijdragen tijdens de uitvoering van het onderzoek. Tevens willen wij op deze plaats de geïnterviewde sleutelinformanten bedanken voor hun medewerking. Ten slotte gaat onze specifieke dank uit naar de heer J. van Triest van de CWZW, die de gegevens uit het registratiesysteem van de CWZW heeft aangeleverd, een niet geringe klus. Zijn kennis en medewerking zijn van grote waarde geweest voor het onderzoek. dr. M.G. Weide projectleider

4

5 INHOUD VOORWOORD. SAMENVATTING EN CONCLUSIES 1. INLEIDING 1.1 Aanleiding 1 1. Probleemstelling en onderzoeksvragen 1 1. Opzet en uitvoering 1. Inhoud van het rapport. MAATSCHAPPELIJKE OPVANG.1 Doelgroep van de maatschappelijke opvang.1.1 Begripsafbakening dak-en thuislozen.1. Omvang en ontwikkelingen. Ontwikkelingen in de maatschappelijke opvang..1 Functies.. Werkwijze 9. Centra voor Wonen, Zorg en Welzijn Zuid-West Nederland 1..1 Zorgaanbod CWZW 1.. Functies opvangvoorzieningen CWZW 1.. Samenwerking CWZW met andere instellingen 1 CLIËNTEN CWZW.1 Achtergrond.1.1 Stand van zaken.1. Ontwikkelingen 1. Problemen bij aanmelding Stand van zaken 19.. Ontwikkelingen. Laatste verblijfplaats 1..1 Stand van zaken 1.. Ontwikkelingen. Samenvatting. INSTROOM, UITSTROOM EN DOORSTROOM IN DE CWZW.1 Bezettingsgraad. Instroom, uitstroom en doorstroom..1 In-en uitstroom.. Doorstroom.. Verblijfsduur 1. Opnamegegevens..1 Verzoek tot opname.. Recidive. Vertrekgegevens..1 Vertrekreden.. Verblijfsituatie na vertrek. Samenvatting

6 ZORGAANBOD CWZW.1 Werkwijze en registratie Algemene werkwijze 1.1. Registratie en dossiervorming. Aandachtspunten zorgaanbod en samenwerking..1 Werkdruk.. Deskundigheid personeel.. Opvangmogelijkheden.. Zorgaanbod en begeleiding.. Samenwerking. Resultaten 9..1 Oordeel oplossing problemen 9.. Doorstroommogelijkheden.. Waardering samenwerkingspartners Bijlagen 1. Schema dossieranalyse. Interviewleidraad sleutelinformanten lijst geïnterviewden. Leden begeleidingscommissie. Tabellen bij hoofdstuk. Tabellen bij hoofdstuk. Tabellen bij hoofdstuk

7 . SAMENVATTING EN CONCLUSIES.1 Inleiding en vraagstelling De gemeente Dordrecht voert sinds 199 de regie voor het regionaal beleid inzake de maatschappelijke opvang van dak- en thuislozen in Dordrecht en omgeving. Zij is hiertoe als centrumgemeente aangewezen en ontvangt hiervoor een uitkering van VWS. De gemeente financiert op haar beurt in belangrijke mate de maatschappelijke opvang in de regio. De Centra voor Wonen, Zorg en Welzijn Zuid-West Nederland (CWZW), dat onderdeel is van de landelijke Stichting Leger des Heils Weizijns- en Gezondheidszorg, draagt zorg voor deze opvang. Maatschappelijke opvang is erop gericht kwetsbare groepen zoveel mogelijk te laten deelnemen aan de samenleving. De afgelopen jaren is het zorgaanbod van de maatschappelijke opvang in Dordrecht en omgeving sterk verbreed en gedifferentieerd. De gemeente Dordrecht heeft hier samen met de CWZW bewust voor gekozen. Nu dit zijn beslag heeft gekregen bestond er bij de gemeente behoefte aan informatie over de uitwerking hiervan in de praktijk en de resultaten van dit aanbod. Om hier meer inzicht in te krijgen heeft zij het Sociaal Geografisch Bureau opdracht gegeven een onderzoek uit te voeren waarbij inzicht verkregen diende te worden in de (achtergrond en problematiek van) de cliëntenpopulatie, de in-, uit- en doorstroom van cliënten, de werkwijze en de samenwerking met andere (hulpverlenings)instellingen, de resultaten van het zorgaanbod van de CWZW. Het gaat hierbij niet alleen om de huidige stand van zaken, maar ook om de ontwikkelingen. Om dit te onderzoeken is gebruik gemaakt van literatuurstudie, analyse van registratiegegevens van de CWZW, dossieranalyse en interviews met sleutelinformanten binnen de CWZW en samenwerkingspartners.. Zorgaanbod en samenwerking Het zorgaanbod van de CWZW is het afgelopen decennium sterk uitgebreid. Daarvoor bestond dit uitsluitend uit een traditioneel 'internaat' voor dak- en thuislozen. Dit voldeed niet meer aan de behoefte van de doelgroep. Er was behoefte aan laagdrempelige opvang, ruimere mogelijkheden voor woontrainingen en aan meerzorg voor zieke en/of oude(re) dak- en thuislozen. Vanaf 199 is het aanbod steeds meer gedifferentieerd. Ook heeft er een regionale uitbreiding plaats gevonden. Op dit moment zijn er vijf typen opvang te onderscheiden: laagdrempelige opvang, uurs opvang, sociaal pension, crisisopvang en begeleide woonvormen. Naast deze vijf typen opvang biedt het CWZW arbeidstoeleiding aan. In schema 1 wordt een overzicht gegeven van de verschillende opvangvoorzieningen van de CWZW in de regio. Hierna volgt per voorziening een korte beschrijving.

8 Schema 1 Overzicht opvangvoorzieningen CWZW in de regio in opvangvoorziening gemeente gestart in capaciteit in opvangplaatsen laagdrempelige opvang - slaaphuis - service centrum Dordrecht Dordrecht uure opvang - observatiegroep - meerzorg Dordrecht Dordrecht 199' sociaal pension - sociaal pension Dordrecht - sociaal pension Gorinchem Dordrecht Gorinchem crisisopvang - crisisopvang - vrouwenopvang - noodopvang Dordrecht Papendrecht Gorinchem volwassenen + kinderen begeleide woonvormen - beschermd wonen - begeleid zelfstandig wonen Dordrecht - begeleid zelfstandig wonen Gorinchem - jongleren Dordrecht Dordrecht Gorinchem Zwijndrecht In de observatiegroep bevinden zich ook nog cliënten vanuit het vroegere internaat; met de verdere differentiatie is de opzet een aanpak binnen deze afdeling gewijzigd. 1 Laagdrempelige opvang De laagdrempelige opvang bestaat uit het slaaphuis (passantenverblijf, plaatsen) en het service centrum ( plaatsen). De laagdrempelige opvang is vooral gericht op het bieden van een plek overdag om even tot rust te komen of een slaapplaats 's nachts (bed, bad, brood). In het slaaphuis kan men terecht van. uur tot. uur. Men kan overdag in het service centrum een bed reserveren. Wie in het slaaphuis heeft overnacht, heeft de volgende nacht voorrang bij de inschrijving en recht op hetzelfde bed. Het aantal nachten dat men hier kan verblijven is onbeperkt. In het service centrum kan men van 1. uur tot 19. uur terecht. Hier worden, naast een plek en maaltijd, ook recreatieve activiteiten aangeboden. Een maatschappelijk werkster houdt dagelijks 'doorlopend' spreekuur in het service centrum; zij helpt dak- en thuislozen bij het oplossen van dagelijkse problemen. uurs opvang De uurs opvang in Dordrecht bestaat uit de observatiegroep ( plaatsen) en de afdeling meerzorg (1 plaatsen). Ook het sociaal pension maakt hier deel vanuit, maar deze opvangvoorziening wordt hierna apart besproken. De observatiegroep biedt dak- en thuislozen van 1 jaar en ouder huisvesting en begeleiding. Cliënten die binnenkomen worden gediagnosticeerd en er wordt op basis daarvan een traject uitgezet gericht op het vergroten van de zelfredzaamheid van de cliënt. Het bieden van een leef-, woon- en werkmilieu wordt hiervoor als randvoorwaarde gezien. In principe stromen cliënten in de observatiegroep na een bepaalde periode door naar een vorm van begeleid wonen of gaan weer zelfstandig wonen. Er is echter een groep van zeven cliënten die hier al verblijft vanaf de tijd dat er nog sprake was van een internaat en voor wie de uurs opvang naar verwachting het eindstation is. De afdeling meerzorg is een

9 III opvangvoorziening voor zorgbehoeftige en ouder wordende dak- en thuislozen. Behalve de gewone dagelijkse zorg en begeleiding wordt ook verpleegkundige hulp en zorg geboden door een verpleegkundige van het Parkhuis. Er kunnen zeven ouderen met een verpleeghuisindicatie opgenomen worden. Sociaal pension De CWZW heeft een unit sociaal pension in Dordrecht (1 plaatsen, onderdeel van de afdeling uurs opvang) en een sociaal pension in Gorinchem ( plaatsen). Het sociaal pension biedt opvang aan dakloze (ex-)psychiatrische patiënten met een GGZ-indicatie. Het merendeel van de groep bestaat uit zogenaamde 'uitbehandelde' patiënten voor wie in de reguliere GGZ geen plaats meer is. Het aanbod bestaat uit verblijf, zorg, begeleiding en dagbesteding. Doel is naast het bieden van een veilige plek om te leven, het onder controle houden van de psychische problemen. Hierbij wordt nauw samengewerkt met de GGZ in Dordrecht. Voor wie dit mogelijk lijkt, wordt gestreefd naar een verbetering van de zelfredzaamheid en zelfzorg met als doel doorstroom naar een meer zelfstandige woonsituatie. Crisisopvang Tot de crisisopvang rekenen we de crisisopvang in Dordrecht ( plaatsen), de vrouwenopvang in Papendrecht ( plaatsen) en de noodopvang in Gorinchem ( plaatsen). De crisisopvang en vrouwenopvang zijn bedoeld voor alleenstaanden, echtparen en gezinnen/vrouwen met kinderen die -tijdelijk- in een crisissituatie verkeren en geen (veilig) onderdak hebben. De crisisopvang in Dordrecht duurt zo kort mogelijk en is in principe niet langer dan drie maanden. Het aanbod bestaat uit volledig verblijf, zorg, psychosociale begeleiding, informatieve ondersteuning en dagbesteding. Daarnaast kan psychosociale behandeling/crisisinterventie plaatsvinden voor ouders en kinderen door professionele hulpverleners (o.a. jeugdzorg, algemeen maatschappelijk werk, schuldhulpverlening) met wie de CWZW samenwerkt. De vrouwenopvang is ontstaan uit een nauwe samenwerking tussen de CWZW en de Dordtse Stichting Blijf van m'n Lijf. Vrouwen worden minimaal zes maanden begeleid naar een zelfstandige woonsituatie. In de noodopvang worden mensen tijdelijk opgevangen bij voorbeeld in afwachting van plaatsing in een andere voorziening van de CWZW. Hiervan wordt ook veel gebruik gemaakt door -uitgeprocedeerde- asielzoekers. Men kan hier maximaal drie maanden verblijven. Begeleide woonvormen Tot de begeleide woonvormen behoren beschermd wonen (interwonen) in Dordrecht (1 plaatsen), begeleid zelfstandig wonen in Dordrecht ( plaatsen) en Gorinchem ( plaatsen) en het project jongleren in Zwijndrecht ( plaatsen). Beschermd wonen houdt in dat men in een gebouw van de CWZW min of meer zelfstandig in een woonunit woont waar men een eigen kamer heeft. Hier kan men de vaardigheden opdoen die nodig zijn om uiteindelijk zelfstandig te gaan wonen. Tot het aanbod behoren dan ook woonbegeleiding en trainingen van sociale vaardigheden en budgetbeheer. Na een verblijf van zes maanden wordt bekeken of de cliënt over voldoende vaardigheden beschikt om door te stromen naar begeleid zelfstandig wonen. Indien zij wel zelfstandig kunnen wonen, maar

10 IV onvoldoende weerbaar of niet gezond genoeg zijn om extern te gaan wonen, blijven ze permanent in beschermd wonen. De helft van de plaatsen is voor permanente bewoners. Begeleid zelfstandig wonen vindt eerst maximaal een jaar plaats in een door de CWZW ingerichte woning met relatief veel begeleiding. Daarna wordt men overgeplaatst naar een woning die men zelf in moet richten en vindt begeleiding meer op afstand plaats. In een begeleidingscontract wordt vastgelegd welke vaardigheden de bewoner zich nog eigen dient te maken voordat hij/zij volledig zelfstandig kan wonen. Tevens is er sprake van budgettering en schuldhulpverlening op basis van financieel beheer en een schuldhulpverleningsovereenkomst. Via het project jongleren krijgen kansarme jongeren de mogelijkheid woon- en werkervaring op te doen. Vanuit de CWZW vindt begeleiding plaats. Arbefdstoeleiding De afdeling arbeidstoeleiding richt zich op alle cliënten van de CWZW die de mogelijkheid hebben op de een of andere manier aan het arbeidsproces deel te nemen. Doel is het vergroten van de maatschappelijke participatie via werk. Dit werk kan het verkopen van de Straatkant zijn door cliënten van de laagdrempelige opvang, maar ook werk binnen de CWZW (bij voorbeeld in de keuken of als bijrijder, 1 plaatsen) en werk daarbuiten. Het aanbod bestaat uit arbeidsbemiddeling, werkactiviteiten, informatie verschaffen en arbeidstoeleiding. Samenwerking met anderen De CWZW werkt samen met verschillende (hulpverlenings)instanties. De belangrijkste zijn: gemeente Dordrecht (sociale dienst, schuldhulpverlening), geestelijke gezondheidszorg (GGZ De Grote Rivieren), verslavingszorg (Boumanhuis), politie Zuid-Holland Zuid en woningcorporaties (Woningstichting Progrez, Woondrecht, Interstede en Gecombineerd Woningbeheer).. Resultaten Hierna worden de belangrijkste resultaten van het onderzoek op een rij gezet. Cliënten De cliëntenpopulatie van de CWZW bestaat voornamelijk uit autochtone mannen tussen de 1 en jaar met een opleiding op ten hoogste MAVO-niveau. Een belangrijk deel van de instroom in de crisisopvang bestaat uit allochtonen. Het aandeel allochtonen is de afgelopen jaren sterk gestegen, met name in de crisisopvang, maar ook in de laagdrempelige opvang en het sociaal pension. Deze toename komt overeen met landelijke ontwikkelingen. Het aantal cliënten dat problemen heeft met de verblijfsstatus is toegenomen. Dit duidt erop dat -uitgeprocedeerde- asielzoekers een nieuwe doelgroep vormen van de maatschappelijke opvang in Dordrecht. Ook dit komt overeen met landelijke ontwikkelingen. Een aanzienlijk deel van de cliënten van de CWZW heeft psychische problemen; dat geldt niet alleen voor de mensen die in het sociaal pension zijn opgenomen, maar ook voor mensen in de begeleide woonvormen. Bij deze opvangvoorziening is het aantal cliënten met psychische problematiek de laatste twee jaar sterk gestegen. Tevens lijkt er in de laagdrempelige opvang en

11 de uurs opvang in toenemende mate van cliënten met -meer of minder zwarepsychische problematiek. Ook landelijk wordt deze trend vastgesteld. Bij een vijfde van de cliënten in het sociaal pension en een derde van de cliënten in de uurs opvang is sprake van verslavingsproblemen. Dit aandeel is in de loop der jaren redelijk stabiel gebleven. In de crisisopvang wordt een toename geconstateerd van zogenaamde multi-probleemgezinnen. Dit is een nieuwe doelgroep voor de crisisopvang. Cliënten in de laagdrempelige opvang, uurs opvang en begeleide woonvormen komen voornamelijk uit de gemeente of de regio, hierin is een duidelijke toename te constateren. Bij het sociaal pension en de crisisopvang is juist sprake van een toename van het aandeel cliënten van buiten de provincie. Een deel van de mensen wordt overgeplaatst vanuit een maatschappelijke opvangvoorziening in een andere regio. Mogelijk dat gebrek aan dergelijke opvangvoorzieningen ertoe leidt dat mensen ver van hun eigen woonplaats opgenomen moeten worden. Ook komt het naar verwachting voor dat mensen niet in hun eigen woonplaats opgevangen willen worden (bijvoorbeeld mishandelde vrouwen). Instroom, uitstroom en doorstroom In de laagdrempelige opvang is structureel sprake van meer vraag dan aanbod. Door een -niet officiële- uitbreiding van de capaciteit is er in de nachtopvang al jarenlang sprake van overbezetting. Het aantal verschillende passanten dat van het slaaphuis gebruik maakt is de laatste jaren duidelijk afgenomen, wat duidt op een toename van het aantal min of meer 'permanente' cliënten. De andere opvangvoorzieningen, met uitzondering van de afdeling meerzorg, zijn altijd 'vol'. Een derde van de cliënten van de maatschappelijke opvang wordt doorverwezen door het maatschappelijk werk of andere hulpverleningsinstellingen. Vergeleken met de jaren daarvoor is dit aandeel in fors gestegen. Dat heeft waarschijnlijk te maken met de toename van de samenwerking tussen de CWZW en deze instellingen. Het sociaal pension en de afdeling meerzorg zijn voor veel cliënten het eindstation. De interne doorstroom en uitstroom uit deze voorzieningen is laag. In deze voorzieningen zit een relatief groot aantal 'permanente' cliënten. Dat heeft vooral te maken met de cliëntenpopulatie in deze voorzieningen ('uitbehandelde' psychiatrische patiënten, ouderen). Ook in de -uurs opvang verblijven zeven 'permanente' cliënten. Er is nauwelijks sprake van interne doorstroom van de laagdrempelige opvang naar de uurs opvang of het sociaal pension. Interne doorstroom naar de begeleide woonvormen vindt vooral plaats vanuit de uurs opvang (een vijfde van de cliënten). Deze doorstroom is de afgelopen jaren enigszins toegenomen. Doorstroom vanuit de crisisopvang is beperkt, wat mede te maken heeft met het feit dat het aanbod binnen begeleide woonvormen niet is gericht op gezinnen. Binnen de begeleide woonvormen is sprake van een hoge doorstroom van beschermd wonen naar begeleid zelfstandig wonen (%). De gemiddelde verblijfsduur in beschermd wonen is het laatste jaar sterk gedaald (van 9-1 maanden naar maanden), wat waarschijnlijk te maken heeft met een sterke uitbreiding van de capaciteit van begeleid zelfstandig wonen, waardoor een snellere doorstroom mogelijk was. Een kwart van de vertrekkers uit de uurs opvang en de begeleide woonvormen komt terecht in een zelfstandige woonsituatie. Veel cliënten blijven echter in de laatste voorziening 'hangen' en stromen niet uit naar volledig

12 VI zelfstandig wonen. De begeleide woonvormen is mede daarom de afgelopen jaren sterk uitgebreid. Bijna drie op de tien cliënten die uit de crisisopvang vertrekt, komen weer in de maatschappelijke opvang (elders in het land) terecht, één op de zes gaat zelfstandig wonen en eenzelfde aandeel vindt bij familie, vrienden of kennissen onderdak. Het aandeel dat doorstroomt naar de maatschappelijke opvang elders is de afgelopen twee jaar toegenomen. Er zijn verschillende factoren die uitstroom naar zelfstandige woonruimte in Dordrecht bemoeilijken: de krappe woningmarkt, de negatieve woongeschiedenis (huurschulden, huisuitzetting) van de cliënten en het feit dat zij vaak niet uit de regio komen. De recidive in de maatschappelijke opvang is laag. In de uurs opvang lag deze aanvankelijk vrij hoog. De afname hiervan heeft mogelijk te maken met een andere aanpak en een betere doorstroom naar de begeleide woonvormen. Deze veronderstelling wordt ondersteund door het feit dat de afname in recidive gepaard gaat met een toename van het aandeel vertrekkende cliënten dat participeert in kamertraining/begeleid wonen. Werkwijze en aandachtspunten De CWZW werkt in principe volgens een standaard procedure, waarbij men voor elke cliënt doelen formuleert, een begeleidingsplan, dan wel een zorg- en aandachtsplan opstelt met daarin een plan van aanpak. De resultaten hiervan worden vervolgens geëvalueerd en op basis hiervan wordt het plan bijgesteld. Mentorgesprekken en observatie maken deel uit van de begeleiding. Relevante gegevens worden vastgelegd in een geautomatiseerd registratiesysteem; daarnaast wordt een fysiek dossier bijgehouden. Deze standaard procedure wordt in de praktijk nog niet altijd gehanteerd. Ook liet het registratiesysteem te wensen over. Zo kon een cliënt die doorgestroomd was van de ene naar de andere opvangvoorziening in het systeem niet gemakkelijk getraceerd worden. Inmiddels is het oude registratiesysteem vervangen door een systeem met meer mogelijkheden. De belangrijkste aandachtspunten in de opvangvoorzieningen zijn: gebrek aan capaciteit, onvoldoende variatie in opvang (specifiek opvang voor jongeren, begeleide woonvormen voor cliënten die verschillen in mate van zelfstandigheid), hoge werkdruk door te weinig formatie, waardoor structurele begeleiding in de knel komt, onvoldoende geschoold personeel in het sociaal pension, crisisopvang onvoldoende ingericht op multi-probleem gezinnen. De samenwerking met andere hulpverleningsinstellingen verloopt in het algemeen goed. Aandachtspunten zijn: opvang van 'gestoorde' cliënten die overlast verzorgen door de GGZ is niet altijd mogelijk, niet alle cliënten die aangemeld worden voor het sociaal pension krijgen een GGZ-indicatie (voldoen niet aan criteria, komen van buiten de regio), op uitvoerend niveau is er soms sprake van (te) lange lijnen, cultuurverschillen, CWZW en hulpverleningsinstellingen moeten aan elkaar 'wennen'.

13 VII Resultaten CWZW Het merendeel van de cliënten in de CWZW geeft bij vertrek aan dat de oplossing van de problemen die ze hadden tenminste dichterbij is gebracht, in de uurs opvang is dit aandeel de afgelopen jaren fors toegenomen. Deze resultaten dienen echter met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd te worden. Volledig maatschappelijk herstel lijkt voor verreweg de meeste cliënten van de maatschappelijke opvang een brug te ver. Het hoogst haalbare is voor velen een vorm van begeleid wonen waarbij zij in geval van nood nog een beroep kunnen doen op de CWZW en dit als 'steuntje in de rug' hebben. Hiervan uitgaande kunnen de doorstroom naar begeleid zelfstandig wonen en de noodzaak tot uitbreiding van deze opvangvoorziening als een positief resultaat beschouwd worden. Over het algemeen wordt de samenwerking met de CWZW door samenwerkingsrelaties als 'goed' (rapportcijfer } bestempeld.. Conclusies en aanbevelingen Op basis van de uitkomsten van dit onderzoek kan een aantal aanbevelingen gedaan worden, algemeen en specifiek per opvangvoorziening. Algemeen Registratie en informatie Het onderzoek laat zien dat er veel relevante informatie te halen is uit het registratiesysteem van de CWZW. Wel is dan van belang dat er ook daadwerkelijk systematisch en volledig wordt geregistreerd. Daar mankeerde het in verleden bij een aantal opvangvoorzieningen nogal eens aan en hoewel dat de laatste jaren sterk is verbeterd, is dit toch nog een aandachtspunt. Aanbevolen wordt bij medewerkers het belang van een systematische en zo volledig mogelijke registratie te benadrukken. Het registratiesysteem bevat geen informatie over de verblijfplaats van cliënten na vertrek uit de maatschappelijke opvang (binnen of buiten de gemeente dan wel regio). Dit wordt wel beleidsrelevant geacht en het verdient aanbeveling dit, indien dat mogelijk is, aan het systeem toe te voegen. Het Leger des Heils gebruikt landelijk hetzelfde registratiesysteem, wat in theorie een landelijke vergelijking van gegevens mogelijk maakt. In de praktijk is dat echter op veel punten niet mogelijk, omdat niet overal dezelfde informatie (systematisch) wordt geregistreerd. Met het oog op toekomstig onderzoek is het aan te bevelen op landelijk niveau af te spreken welke gegevens door de maatschappelijke opvangvoorzieningen van het Leger des Heils systematisch moeten worden geregistreerd. Uitstroom naar zelfstandige woonruimte De uitstroom van cliënten uit de maatschappelijke opvang die zelfstandig kunnen wonen, wordt bemoeilijkt door verschillende factoren: de krappe woningmarkt, de negatieve woongeschiedenis en het feit dat cliënten vaak niet uit de regio komen. We zien dat met name cliënten die vanuit de crisisopvang uitstromen de laatste twee jaar vaker elders in de maatschappelijke opvang worden opgevangen, hetgeen -mede- met deze factoren te maken heeft. Dat is met het oog op de continuïteit van de hulp-

14 VIII verlening voor deze cliënten en de weg naar maatschappelijk herstel een ongunstige ontwikkeling. Aanbevolen wordt dat de gemeente in haar toewijzingsbeleid rekening houdt met de bijzondere situatie van deze doelgroep. Werkdruk, formatie, begeleiding en deskundigheid medewerkers Er is over het geheel genomen bij de CWZW sprake van een hoge werkdruk, die enerzijds te maken heeft met een veranderende populatie (meer mensen met psychische problemen, multi-probleem gezinnen), anderzijds met gebrek aan formatie. Dit laatste is vooral het geval in de uurs opvang (inclusief sociaal pension Dordrecht) en het sociaal pension in Qorinchem, maar speelt ook in de crisisopvang en begeleide woonvormen. Hierdoor komt structurele begeleiding in de knel. Aanbevolen wordt de formatie in deze voorzieningen uit te breiden. Deze uitbreiding dient vooral ten goede te komen aan meer structurele begeleiding en training van de vaardigheden van cliënten gericht op maatschappelijk herstel. In de CWZW verblijven veel cliënten met -meer of minder zware- psychische problemen. De groepsleiders in de CWZW zijn voornamelijk sociaal pedagogisch werkers die niet getraind zijn om met deze patiënten om te gaan. Zij verstrekken tevens de medicatie aan deze patiënten (die door de arts is voorgeschreven en door de apotheker in afgepaste hoeveelheden wordt verstrekt), maar zijn hiervoor niet geschoold. Vooral voor het sociaal pension is het aan te bevelen meer specifiek psychiatrisch geschoold personeel aan te nemen, die medicatie kunnen verstrekken. Samen werking - Hoewel de samenwerking tussen de CWZW en (hulpverlenings)instanties door de bank genomen goed is, is er op uitvoerend niveau ruimte voor verbetering. Hier dient van beide zijden aan gewerkt te worden. Laagdrempelige opvang De problematiek van cliënten in de laagdrempelige opvang wordt slechts zelden geregistreerd. Informatie hierover is echter wel relevant voor het verkrijgen van een goed beeld van (ontwikkelingen in) de cliëntenpopulatie in deze opvangvoorziening. Aanbevolen wordt dit in de toekomst systematischer te doen. Bij het slaaphuis is sprake van structurele overbezetting. Dit gaat gepaard met een toenemend aantal cliënten dat min of meer 'permanent' van het slaaphuis gebruik maakt, wat drukt op de capaciteit van deze voorziening. Het beleid dat dak- en thuislozen min of meer onbeperkt van het slaaphuis gebruik kunnen maken is ingezet vanuit de gedachte dat een vaste slaapplaats rust brengt en meer mogelijkheid biedt om passende hulp te organiseren. Deze mogelijkheid voorziet kennelijk in een behoefte. Het verdient dan ook aanbeveling om de capaciteit officieel uit te breiden met het aantal plaatsen dat nu permanent bezet is. Hoewel cliënten in principe vanuit de laagdrempelige opvang door kunnen stromen naar de uurs opvang, gebeurt dat in de praktijk nauwelijks. Vanuit het oogpunt van maatschappelijk herstel, zou het echter wenselijk zijn als ook deze doorstroom meer plaats zou vinden. De 'permanente' cliënten in de laagdrempelige opvang, lijken de meest aangewezen kandidaten voor interne doorstroom. Aanbevolen wordt aan de mogelijkheden van doorstroom van deze groep cliënten meer gericht aandacht te besteden.

15 IX uurs opvang In de uurs opvang speelt het probleem dat de begeleiders verantwoordelijk zijn voor drie verschillende afdelingen, de observatiegroep, de afdeling meerzorg en het sociaal pension, groepen die een verschillende aard van begeleiding en zorg behoeven. Voor een aantal 'oudere' cliënten in de observatiegroep en de meeste cliënten in het sociaal pension en de afdeling meerzorg, is dit het eindstation. Voor de overige cliënten in de observatiegroep is het verblijf tijdelijk en gericht op een traject naar maatschappelijk herstel. Een scheiding van deze groepen lijkt wenselijk. Sociaal pension Doordat het sociaal pension voor veel cliënten het eindstation is, kan een toenemende vraag niet met de bestaande capaciteit opgevangen worden. Onduidelijk is hoeveel cliënten vanwege capaciteitsgebrek voor het sociaal pension afgewezen worden. Afhankelijk van het aantal nieuwe aanvragen, zou ook voor deze voorziening een uitbreiding van het aantal plaatsen overwogen kunnen worden. Crisisopvang De crisisopvang is onvoldoende ingericht op multi-probleem gezinnen. Deze gezinnen hebben meer en langduriger begeleiding en hulpverlening nodig dan gebruikelijk. Het is wenselijk te bekijken in hoeverre de standaard aanpak voor deze groep aanpassing behoeft en wat dit betekent voor de deskundigheidsbevordering van medewerkers. Ook vereist deze doelgroep een intensievere samenwerking met andere hulpverleningsinstanties. Begeleide woonvormen Vanwege een toegenomen vraag is de capaciteit van de begeleide woonvormen de laatste jaren fors toegenomen. Dit heeft ook te maken met het feit dat de uitstroom vanuit de begeleide woonvormen naar volledig zelfstandig wonen beperkt is. Voor veel cliënten van de CWZW zal een vorm van begeleid zelfstandig wonen het hoogst haalbare zijn. Zij zullen ook als ze zelfstandig wonen 'een steuntje in de rug' nodig hebben om uit de problemen te blijven. De behoefte aan deze woonvormen zal naar verwachting in de toekomst nog stijgen. Hiervan uitgaand is het aan te bevelen in deze woonvormen te investeren, enerzijds door een uitbreiding van de capaciteit, anderzijds door hierin meer differentiatie aan te brengen (bijvoorbeeld voor cliënten die verschillen in mate van zelfstandigheid). De doorstroom vanuit de crisisopvang naar begeleide woonvormen is beperkt, wat ook te maken heeft met het feit dat het aanbod van begeleide woonvormen niet gericht is op gezinnen. Voor een deel van de gezinnen in de crisisopvang, die te kenschetsen zijn als multi-probleem gezinnen, zou een vorm van begeleid zelfstandig wonen echter een goede tussenstap zijn op weg naar volledig zelfstandig wonen. Het verdient dan ook aanbeveling de doelgroep van begeleid zelfstandig wonen uit te breiden tot gezinnen.

16 Hoewel voor veel cliënten van het sociaal pension een meer zelfstandige vorm van wonen niet haalbaar lijkt, is het wel van belang dat degenen die dat wel kunnen, hier ook daadwerkelijk de mogelijkheid voor krijgen. Een meer op deze groep toegesneden vorm van begeleid wonen, zoals nu al in Gorinchem bestaat, zou ook in Dordrecht een relevante aanvulling zijn op de bestaande voorzieningen.

17 1. INLEIDING 1.1 Aanleiding De gemeente Dordrecht is sinds 199 verantwoordelijk voor het beleid aangaande de maatschappelijke opvang van dak- en thuislozen in Dordrecht en omgeving. Zij is hiertoe als centrumgemeente aangewezen voor de WZV-regio 1 en kreeg hiermee de regie voor (het ontwikkelen van) het regionale beleid inzake maatschappelijke opvang. Ten behoeve hiervan ontvangt de gemeente een specifieke uitkering van VWS. De gemeente financiert op haar beurt in belangrijke mate de maatschappelijke opvang in de WZV-regio. Deze opvang wordt voornamelijk verzorgd door de Centra voor Wonen, Zorg en Welzijn Zuid-West Nederland (CWZW), dat onderdeel is van de landelijke Stichting Leger des Heils Weizijns- en Gezondheidszorg. Vanuit haar regierol en als belangrijke (mede)financier van de maatschappelijke opvang in de regio heeft de gemeente Dordrecht behoefte aan informatie over de inhoud van het zorgaanbod van de CWZW en de resultaten van dit aanbod. Het gemeentelijk beleid ten aanzien van de maatschappelijke opvang van dak- en thuislozen richt zich op het opvangen en terugleiden van de doelgroep. Dat betekent enerzijds het bieden van laagdrempelige opvang dat als een vangnet fungeert en de meest elementaire zorg biedt, anderzijds het bieden van opvang met een minder laagdrempelig karakter dat mensen activeert en aanspreekt op hun eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid. Van hieruit zou terug geleiding van dak- en thuislozen plaats dienen te vinden, wat betekent een stapsgewijs terugbrengen naar zelfstandig functioneren in de maatschappij. Bij de afdeling Onderwijs en Welzijn van de gemeente Dordrecht is de vraag gerezen in hoeverre het met de huidige maatschappelijke opvang inderdaad lukt om dak- en thuislozen terug te geleiden naar de maatschappij, dat wil zeggen maatschappelijk te herstellen. Om in deze zaken meer inzicht in te krijgen heeft zij het Sociaal Geografisch Bureau opdracht gegeven hiernaar een onderzoek uit te voeren. 1. Probleemstelling en onderzoeksvragen Maatschappelijke opvang omvat een samenhangend aanbod dat er op gericht is om kwetsbare groepen zoveel mogelijk te laten deelnemen aan het maatschappelijk leven (Ministerie van VWS, 199). De afgelopen tien jaar heeft de maatschappelijke opvang die de CWZW in de regio Dordrecht aanbiedt zich sterk uitgebreid. Hierbij is naast capaciteitsuitbreiding vooral sprake van een verbreding van het zorgaanbod. Op dit moment zijn er vijf typen opvang te onderscheiden: laagdrempelige opvang. uurs opvang, sociaal pension, crisisopvang en begeleide woonvormen. De laagdrempelige opvang is vooral gericht op het bieden van een plek overdag om even tot rust te komen of een slaapplaats 's nachts (bed, bad, brood). In de uurs opvang, het sociaal pension en de crisisopvang vindt naast het bieden van huisvesting ook hulpverlening/begeleiding plaats. In deze vormen van opvang wordt er aan gewerkt om, voor zover dit mogelijk is, cliënten weer toegang te laten krijgen tot een -zelfstandig- sociaal leven in de maatschappij. Vanuit deze typen van opvang kunnen cliënten doorstromen naar meer zelfstandige vormen van wonen, zoals deze in de begeleide woonvormen worden aangeboden. Naast deze vijf typen opvang biedt het CWZW arbeidstoeleiding aan. Dit is gericht op alle cliënten en kan variëren van het regelen van de verkoop van de Straatkrant voor een cliënt van 1 WZV staat voor Wet Ziekenhuisvoorzieningen. De WZV-regio bestaat uit de Drechtsteden en Alblasserwaard/Vijfheerenlanden.

18 de laagdrempelige opvang, het verschaffen van een werkplek binnen de CWZW voor cliënten die intern verblijven tot bemiddeling naar een baan bij een externe werkgever voor deze cliënten. In hoofdstuk wordt uitgebreider ingegaan op het aanbod van de verschillende afdelingen. De CWZW werkt samen met verschillende (hutpverlenings)instanties. De belangrijkste zijn: gemeente Dordrecht (sociale dienst, schuldhulpverlening), geestelijke gezondheidszorg (GGZ De Grote Rivieren), verslavingszorg (Boumanhuis), politie Zuid-Holland Zuid en woningcorporaties (Woningstichting Progrez, Woondrecht, Interstede en Gecombineerd Woningbeheer). Als centrumgemeente heeft de gemeente Dordrecht tot taak: - formuleren van een (regionale) beleidsvisie over de omvang en het karakter van de inspanningen van de participanten in de maatschappelijke opvang afgezet tegen de problematiek van de groep waar de opvang zich op richt, - zorg dragen voor een adequaat, gedifferentieerd voorzieningenniveau, stimuleren van kwaliteitsbeleid in opvanginstellingen. De gemeente heeft samen met de CWZW bewust gekozen voor de hiervoor beschreven differentiatie van het zorgaanbod van de maatschappelijke opvang. Nu dit zijn beslag heeft gekregen bestond er behoefte aan informatie over de uitwerking hiervan in de praktijk en de resultaten van dit aanbod. Bij de start van het onderzoek is als centrale probleemstelling geformuleerd: " Wat zijn de resultaten en effecten van de differentiatie van het zorgaanbod van de CWZW in de WVZ-regio Dordrecht enerzijds op het niveau van de onderscheiden productafdelingen en dat van de gehele organisatie en anderzijds op het niveau van de persoon (cliënt) en dat van de samenleving (maatschappij)?" Aanvankelijk was het de bedoeling dat het onderzoek vooral antwoord zou geven op de vraag in hoeverre het aanbod van de CWZW bijdraagt aan het maatschappelijk herstel van in de voorziening opgevangen cliënten. Dit kan enerzijds bekeken worden vanuit de optiek van de maatschappij, waarbij de meest verregaande vorm van maatschappelijk herstel de situatie is waarin de cliënt weer zelfstandig kan functioneren in de maatschappij of zich in een duidelijk traject hiernaar bevindt; het zelfstandig bewonen van een woning, het hebben van een dagbesteding c.q. werk, het opbouwen van een sociaal netwerk en het op orde hebben van de financiële huishouding zijn hierin belangrijke elementen. Anderzijds kan dit bekeken worden vanuit de optiek van de cliënt, waarbij maatschappelijk herstel die situatie is die de cliënt bereikt op basis van zijn/haar individuele mogelijkheden, wensen en motivatie en wat een verbetering is ten opzichte van zijn/haar oude situatie. Zo kan de situatie waarin iemand die voorheen voortdurend op straat sliep, nu geregeld gebruik maakt van het slaaphuis, vanuit de optiek van de cliënt maatschappelijk herstel betekenen, terwijl dit vanuit de optiek van de maatschappij een zeer minimale vorm van maatschappelijk herstel is. In de voorfase van het onderzoek is uitgebreid over het begrip 'maatschappelijk herstel'gediscussieerd. Het bleek echter lastig dit begrip goed te operationaliseren, dat wil zeggen dit te vertalen naar meetbare uitkomsten. Uiteindelijk is besloten het accent minder zwaar op dit aspect te laten vallen en breder te kijken naar de resultaten van het aanbod van de CWZW. Verder zou het onderzoek vooral een beschrijvend karakter krijgen. Uiteindelijk worden in het onderzoek de volgende onderzoeksvragen beantwoord: 1. Hoe ziet de cliëntenpopulatie van het CWZW eruit? In hoeverre is de samenstelling van deze populatie in de afgelopen vijf jaar gewijzigd? Wat zijn de problemen waarmee zij binnenkomen? In hoeverre komen de cliënten uit de regio?. Hoe is het gesteld met de in-, uit- en doorstroom van cliënten? Wat is de bezettingsgraad? Hoelang blijven cliënten gemiddeld in de opvang? Op verzoek van wie komen ze binnen, wat is de vertrekreden en in welke verblijfs'rtuatie komen ze daarna terecht?

19 . Wat is de werkwijze van de CWZW en wat zijn de belangrijkste aandachtspunten? Hoe verloopt de samenwerking met andere (hulpverlenings)instellingen?. Wat zijn de resultaten van het aanbod van de CWZW? 1. Opzet en uitvoering Ter beantwoording van de onderzoeksvragen is gebruik gemaakt van de volgende methoden: literatuurstudie, analyse registratiegegevens CWZW, - dossieranalyse, interviews met sleutelinformanten bij het CWZW en de betrokken organisaties. Literatuurstudie Als basis voor de literatuurstudie heeft de recent uitgebrachte Monitor Maatschappelijke Opvang (SGBO/Trimbos-instituut, ) gefungeerd. Hierin is de meest actuele informatie ten aanzien van de maatschappelijke opvang gebundeld. In aanvulling hierop is een aantal relevante artikelen, rapporten en beleidsstukken aangaande maatschappelijke opvang bestudeerd. Informatie over de CWZW is verkregen uit werkplannen en jaarverslagen. Registratiegegevens CWZW Het Leger des Heils maakt landelijk gebruik van het registratiesysteem KlaVer. Uit dit systeem zijn voor de jaren 199 t/m per afdeling cijfers verkregen over: - achtergrond van de in dat jaar ingestroomde cliënten (geslacht, leeftijd, etnische herkomst, opleidingsniveau), problemen bij instroom en laatste verblijfplaats, instroom-, uitstroom en doorstroomgegevens (bezetting, verblijfsduur, verzoek tot opname, herhaalopname, vertrekreden, verbiijfssituatie na vertrek), resultaten hulpaanbod (verrichtingen, resultaten volgens hulpverlener en cliënt). In het registratiesysteem zijn geen gegevens geregistreerd over de plaats waar cliënten heen zijn gegaan nadat ze uit de maatschappelijke opvang zijn vertrokken. Het was dus niet mogelijk te onderzoeken in hoeverre mensen in de gemeente/regio waar ze zijn opgevangen blijven of naar elders vertrekken. Gegevens over de psychische indicatie bleken slechts op individueel niveau uit het systeem te halen en zijn daarom niet in het onderzoek meegenomen. Dossieranalyse Per type opvang en locatie zijn de dossiers van twee willekeurige cliënten bestudeerd (in totaal 1 dossiers). Het doel hiervan was om op basis van het dossiermateriaal een beeld te krijgen in het aanbod dat cliënten ontvangen (begeleiding/zorg/hulpverlening) en het traject dat zij doorlopen. Daarnaast gaf de dossieranalyse inzicht in de wijze waarop de registratie en dossiervorming plaats vindt. Ten behoeve van de ordening van gegevens is gebruik gemaakt van een schema (bijlage 1). Interviews met sleutelinformarrten Met de hoofden van de verschillende productafdelingen en relevante samenwerkingspartners zijn interviews gehouden met behulp van een interviewleidraad (zie bijlage ). In de gesprekken met de afdelingshoofden kwamen aan de orde het doel en de functie van de afdeling, de gebruikers

20 (specifieke groepen, ontwikkelingen), de instroom/intake en werkwijze, de begeleiding, de dooren uitstroom, de samenwerking met andere afdelingen (afstemming, overleg) en (hulpverleningsinstellingen (verloop, aandachtspunten), de resultaten en aandachtspunten, aanbevelingen en wensen voor de toekomst. In het gesprek met de samenwerkingspartners is met name ingegaan op de inhoud en het verloop van de samenwerking. De lijst met geïnterviewden is opgenomen in bijlage. Onderzoeksconvenant Met betrekking tot de privacy-gevoelige onderdelen van het onderzoek is tussen de CWZW en het SGB een onderzoeksconvenant afgesloten, waarin afspraken zijn vastgelegd over de inzage van dossiers door het SGB en de omgang met persoonsgebonden gegevens van cliënten van de CWZW. Begeleidingscommissie Voor het onderzoek is een begeleidingscommissie ingesteld, bestaande uit vertegenwoordigers van de gemeente Dordrecht, de CWZW en de Stichting Leger des Heils Nederland (zie bijlage ). Deze commissie heeft zich bezig gehouden met de bewaking van de kwaliteit, de voortgang en de uitvoering van het onderzoek. 1. Inhoud van het rapport Voordat de resultaten van het onderzoek worden gepresenteerd, wordt in hoofdstuk eerst het kader waarin het onderzoek plaats vindt geschetst. In hoofdstuk wordt vervolgens cijfermateriaal gepresenteerd over de achtergrond, problemen en laatste verblijfplaats van de cliënten van de CWZW. In hoofdstuk komen gegevens over de instroom, uitstroom en doorstroom van cliënten aan bod. Informatie over de inhoud, aandachtspunten en resultaten van het hulpaanbod wordt in hoofdstuk gepresenteerd. Het rapport sluit af met een aantal conclusies en aanbevelingen (hoofdstuk ). Voorin het rapport is een samenvatting opgenomen van de belangrijkste resultaten, conclusies en aanbevelingen.

21 . MAATSCHAPPELIJKE OPVANG In dit hoofdstuk wordt het kader geschetst waarin het onderzoek plaats vindt. In de volgende paragraaf wordt eerst nader ingegaan op de doelgroep van de maatschappelijke opvang (.1). Daarna komen ontwikkelingen in de maatschappelijke opvang aan bod (.). Vervolgens wordt uitgebreider ingegaan op (ontwikkelingen in) het zorgaanbod van de CWZW (.)..1 Doelgroep van de maatschappelijke opvang De doelgroep van de maatschappelijke opvang bestaat uit kwetsbare mensen die door een combinatie van problemen (gedwongen) de thuissituatie hebben verlaten of dreigen te verlaten en (tijdelijk) niet in staat zijn zich op eigen kracht te handhaven in de samenleving (Ministerie van VWS, 199). In de wandelgangen wordt deze groep voor het gemak veelal aangeduid met daken thuislozen, maar deze term is niet eenduidig (Wolf et al., ). In deze paragraaf wordt dit begrip nader afgebakend en wordt kort ingegaan op de omvang en ontwikkelingen in de doelgroep..1.1 Begripsafbakening dak- en thuislozen De begrippen dakloos en thuisloos worden door en naast elkaar gebruik en worden steeds weer anders omschreven. De concepten overlappen elkaar niet volledig, maar zijn ook niet volledig uitsluitend. In de Monitor Maatschappelijke Opvang (Wolf et al., ) worden de volgende omschrijvingen gegeven: Dakloosheid is het ongewild en onverwacht niet beschikken over een gegarandeerd onderkomen voor de nacht door een crisissituatie (zoals een echtscheiding, (seksueel) geweld, financiële problemen} of een calamiteit (brand). Thuisloosheid is een ernstige toestand van maatschappelijke, persoonlijke en relationele kwetsbaarheid waardoor functionele en medemenselijke relaties in de gangbare samenlevingsvormen niet of nauwelijks meer mogelijk zijn; op de voorgrond staan een gebrek aan duurzame relaties en bindingen, een onvermogen die te realiseren, in combinatie met een onvermogen een stabiel leef- en werkmilieu te verschaffen. Beide definities gaan enigszins mank waar het de identificatie en afbakening van de doelgroep van de maatschappelijke opvang betreft. De definitie van dakloosheid is te beperkt. Dit sluit mensen uit die langer in de maatschappelijke opvang verblijven, terwijl bovendien het dakloos zijn op zich voor deze groep waarschijnlijk minder typerend is dan een instabiele huisvestingssituatie. De definitie van thuisloosheid is waarschijnlijk juist te ruim. Deze zegt namelijk niets over de huisvestingssituatie van mensen; onduidelijk is of thuisloosheid dakloosheid impliceert. In de praktijk verschillen de mensen die dakloos zijn sterk in mate van kwetsbaarheid en problematiek. Sommigen bevinden zich al als kind in een achterstandssituatie en zijn beperkt in hun mogelijkheden deze situatie te verbeteren. Anderen hebben een betere achtergrond, maar zijn in korte tijd door een incident of reeks van incidenten in acute problemen geraakt. Een deel van hen komt hier weer bovenop, een deel komt echter in een neerwaartse spiraal terecht. Dakloosheid is dus voor sommige mensen een incidentele gebeurtenis, voor anderen een min of

22 meer duurzame situatie. De laatsten vormen de 'harde kern' van de doelgroep van de maatschappelijke opvang (Wolf et al.,). De potentiële doelgroep van de maatschappelijke opvang bestaat uit mensen die op straat leven, maar ook uit mensen die zich in een onstabiele woonsituatie bevinden (tijdelijk bij familie, in een kraakpand, caravan, tuinhuis, goedkoop hotel, zelfstandig wonend maar door problemen bedreigd met huisuitzetting/dakloosheid) en uit mensen die uitstromen bij andere instellingen (GGZ, tehuizen, asielzoekerscentra, gevangenissen)..1. Omvang en ontwikkelingen Er is geen objectief cijfermateriaal beschikbaar over de omvang van de groep dak- en thuislozen in Nederland. Men spreekt doorgaans over circa. tot. (SCP, 1999), maar dit cijfer is niet betrouwbaar en gebaseerd op schattingen uit de periode (Wolf et al.,). In de Monitor Maatschappelijke Opvang noemen Wolf et al.() een aantal tendensen die duiden op een stijging van het aantal dak- en thuislozen in de afgelopen 1 jaar: in deze periode dienden zich nieuwe potentiële doelgroepen aan zoals uitgeprocedeerde asielzoekers, alleenstaande minderjarige asielzoekers (AMA's), personen met ernstige psychische problemen, voortijdig schoolverlaters en allochtone jongeren, - door ingrijpende ontwikkelingen in aanpalende sectoren zoals de GGZ, de verslavingszorg, de gehandicaptenzorg en de jeugdzorg werden kwetsbare mensen met complexe problemen steeds meer in de samenleving opgevangen, - een verdere individualisering van de samenleving, waardoor het steeds minder voorkomt dat kwetsbare mensen hun hele leven door familie opgevangen (kunnen) worden; zij zijn in toenemende mate op zichzelf aangewezen, er is in de afgelopen vijf jaar sprake van een enorme stijging van capaciteit, aanmeldingen en opnamen in de maatschappelijke opvang. Tendensen die echter mogelijk hebben geleid tot een daling van het aantal dak- en thuislozen zijn: - een verbetering van de sociale staat van Nederland, een toename van de werkgelegenheid, stijging van de welvaart en vermindering van de armoede onder de bevolking, een grotere investering in activering, trajectbegeleiding en bemoeizorg voor moeilijk bereikbare en kwetsbare mensen. Onduidelijk is in hoeverre -potentiële- dak- en thuislozen van deze ontwikkelingen hebben kunnen profiteren. De Monitor Maatschappelijke Opvang geeft cijfers over de bereikte doelgroep in de maatschappelijke opvang van 199 tot 1999 (Wolf et al.,). Deze cijfers geven geen representatief beeld van de totale doelgroep, omdat deze alleen betrekking hebben op aangemelde en opgenomen cliënten van residentiële opvangvoorzieningen. Er zijn geen cijfers beschikbaar van cliënten van ambulante voorzieningen (dienstencentra, passantenverblijven). Bovendien blijven cliënten van niet bij de Federatie Opvang aangesloten instellingen buiten beschouwing en missen cijfers van 1% van bij de Federatie Opvang aangesloten instellingen en van 1% van de sociale pensions vanwege het feit dat zij met een afwijkend systeem registreerden. Desondanks geven deze cijfers een indicatie van de aantallen en samenstelling van de bereikte doelgroepen. In tabel.1. worden deze voor het jaar 1999 gepresenteerd. De cliëntenpopulatie van de daken thuislozenopvang bestaat voor driekwart uit mannen. In 199 was dit aandeel nog veel hoger (9%). In de crisisopvang zien we evenveel mannen als vrouwen, terwijl in de vrouwenopvang.

23 zoals de naam al zegt, (vrijwel) uitsluitend vrouwen worden opgevangen (kinderen zijn niet in deze cijfers meegenomen). Tabel.1 Kerngegevens bereikte doelgroep in da maatschappelijke opvang in 1999 (%) Dak- en thuislozenopvang Crisisopvang' Vrouwenopvang 1 g«slacht man vrouw n ' n =1 9 1 n = 9 kwftfd -1 jaar 1 - jaar 1- jaar 1 jaar en ouder n = n=19 9 n = etnuch* herkomst autochtoon allochtoon n = 1 kinderen zijn niet in deze cijfers opgenomen Bron: Monitor Maatschappelijke Opvang, Trimbos-instituut, oktober n =9 9 1 n "1 Eén op de tien cliënten in de dak- en thuislozenopvang is jonger dan 1 jaar. Dit aandeel was in 199 nog %. In de vrouwenopvang is dit aandeel ook iets toegenomen van % in 199 tot % in 199, maar in de crisisopvang schommelde dit vanaf 199 tussen de % en 1%. Het aandeel cliënten boven de jaar is het hoogst in de dak- en thuislozenopvang (1%) en het laagst in de vrouwenopvang (%). Dit aandeel is in de dak- en thuislozenopvang sinds 199 wat gedaald. Het aandeel allochtone cliënten is vooral hoog in de vrouwenopvang. In de dak- en thuislozenopvang is % van de cliënten alleenstaand; dat geldt voor ruim de helft van de cliënten in de crisisopvang, in de vrouwenopvang leeft ruim de helft van de cliënten samen met een partner, een vijfde is alleenstaande ouder en een vijfde is alleenstaand. Het opleidingsniveau van cliënten in de maatschappelijke opvang is relatief laag.. Ontwikkelingen in de maatschappelijke opvang Het algemene doel van de maatschappelijke opvang is kwetsbare, soms sterk gemarginaliseerde, personen een samenhangend aanbod te bieden gericht op het zoveel mogelijk laten deelnemen aan de maatschappij (Ministerie van VWS, 199). Zoals hiervoor is aangegeven is de cliëntenpopulatie divers. De toenemende behoefte aan opvang voor specifieke groepen, zoals ouderen en mensen met psychische problemen, heeft geleid tot het ontstaan van nieuwe opvangvoorzieningen met een verschillend zorgaanbod. Dit ging gepaard met een accentverschuiving in de functie van de maatschappelijke opvang. In deze paragraaf wordt eerst kort ingegaan op deze accentverschuiving en de veranderingen in het zorgaanbod. Daarna komen de werkwijze en ontwikkelingen hierin aan de orde...1 Functies Maatschappelijke opvanginstellingen kunnen verschillende functies vervullen. In de nota 'Opmaat tot samenspel' (Ministerie van VWS, 199) worden er vier genoemd: preventie: voorkomen dat kwetsbare mensen maatschappelijk uit de boot vallen of het voorkomen van herhaling, zodat men geen beroep hoeft te doen op opvangvoorzieningen, asiel: het bieden van bed, bad en brood.