Wijzer in de Liefde. Draaiboek voor het geven van seksuele voorlichting aan en seksuele vorming van jeugdige asielzoekers en nieuwkomers

Transcriptie

1 Wijzer in de Liefde Draaiboek voor het geven van seksuele voorlichting aan en seksuele vorming van jeugdige asielzoekers en nieuwkomers GGD Nederland Juli 2007

2 Colofon GGD Nederland, juli 2005 Tweede editie juli 2007 Het draaiboek Wijzer in de Liefde is ontwikkeld in opdracht van de Bestuurscommissie MOA van GGD Nederland. Tekst, ontwikkeling en samenstelling: Caroline Timmermans, MOA Zuid-Holland/Utrecht en Thera Loeffen, MOA Brabant & Zeeland Afbeeldingen: Marian Latour Met bijdragen van SAMAH, landelijke belangenorganisatie voor jonge asielzoekers. Coaching en inhoudelijke ondersteuning door Bram Tuk, senior preventiefunctionaris, Pharos. Eindredactie: Communicatie, GGD Nederland Dit draaiboek is beschikbaar op GGD Kennisnet: Deze versie is vastgesteld en te gebruiken door de praktijk. Het copyright voor de afbeeldingen ligt bij de illustrator. Vragen of opmerkingen omtrent het gebruik van de afbeeldingen kunnen gemeld worden bij de uitgever. Het is niet toegestaan de inhoud van dit draaiboek in andere publicaties over te nemen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. GGD Nederland Postbus AH Utrecht 2

3 Inhoud Voorwoord Verantwoording ALGEMEEN Het algemene deel bevat informatie over het organiseren en geven van seksuele voorlichting. Randvoorwaarden en aandachtspunten voor de lessen worden besproken. Verder wordt ingegaan op de doelgroep, het omgaan met de culturele achtergrond van de deelnemers en de manier waarop ouders erbij betrokken kunnen worden. Introductie Randvoorwaarden Tips voor implementatie en gebruik van het draaiboek Algemene aandachtspunten voor de les Oriëntatie op de doelgroep Omgaan met cultuur Ouderparticipatie LESSEN Les 1: Kennismaken met seksualiteit Deze les heeft als doel kennismaken met elkaar en met het thema. Er wordt tijd besteed aan het creëren van een veilige sfeer en de deelnemers worden uitgenodigd om op een speelse manier hun vragen te formuleren. Lesopzet Werkvormen Achtergrondinformatie Bijlagen Les 2: Vriendschap en relaties Les 2 gaat over vriendschap en relaties: wat vind je belangrijk in een vriendschap? Hoe kun je laten merken dat je iemand leuk vindt? Lesopzet Werkvormen Achtergrondinformatie Bijlagen Les 3: Seksuele ontwikkeling Les 3 behandelt de seksuele ontwikkeling. De les bestaat uit twee delen: les 3a is toegespitst op de puberteit, de bouw en functie van de geslachtsorganen en de menstruatie en les 3b richt zich op onderwerpen als zaadlozing, masturbatie en vrijen. Vanwege de vele thema s die hierbij aan de orde komen wordt deze les in twee bijeenkomsten gegeven. Lesopzet Werkvormen Achtergrondinformatie Bijlagen Les 4: Geboorteregeling Les 4 staat stil bij bevruchting en methoden om zwangerschap te voorkomen. Lesopzet Werkvormen Achtergrondinformatie Bijlagen 3

4 Les 5: Soa, hiv & veilig vrijen Les 5 gaat over soa, hiv & veilig vrijen. Veilig vrijen staat in deze les centraal. Deze les is afgestemd op het Basispakket soa/hiv-bestrijding voor de MOA. Lesopzet Werkvormen Achtergrondinformatie Bijlagen Les 6: Weerbaarheid Les 6 gaat over grensoverschrijdend gedrag en weerbaarheid. Werkvormen om de assertiviteit van de deelnemers te vergroten zijn hierin opgenomen: hoe laat je merken dat je iets (niet) wilt? Lesopzet Werkvormen Achtergrondinformatie Bijlagen Les 7: Seksuele diversiteit Les 7 heeft als thema seksuele diversiteit. In deze les wordt met name homoseksualiteit besproken, maar ook andere seksuele voorkeuren komen aan bod. Lesopzet Werkvormen Achtergrondinformatie Bijlagen Les 8: Loverboys en prostitutie In les 8 wordt verder ingegaan op het thema uit les 7. Deze les, speciaal voor meisjes, gaat over loverboys en prostitutie. Lesopzet Werkvormen Achtergrondinformatie Bijlagen Les 9: Meisjesbesnijdenis Deze les gaat over vrouwelijke genitale verminking (meisjesbesnijdenis). Hierbij wordt verwezen naar de lesmap meisjesbesnijdenis van Rutgers Nisso Groep/ Pharos. BIJLAGEN Bijlage 1: aanvullende voorlichtingsactiviteiten Bijlage 2: sociale kaart seksualiteit Bijlage 3: factsheet SAMAH 4

5 Voorwoord bij de tweede editie Voor u ligt Wijzer in de liefde, een draaiboek voor het geven van seksuele voorlichting aan en seksuele vorming van jeugdige asielzoekers en nieuwkomers. Voor een goede seksuele gezondheid zijn behalve kennis ook een gezonde attitude en bijbehorende vaardigheden belangrijke voorwaarden. De hoeveelheid informatie die Nederlandse jongeren krijgen aangeboden via school, media en internet is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Jongeren uit migranten- en vluchtelingenlanden hebben een inhaalslag te maken op dit terrein. Daarom is extra aandacht en inzet voor deze groep jonge mensen wenselijk. Zeker als zij nog kort in Nederland wonen. Het draaiboek Wijzer in de liefde is het resultaat van de opdracht van de Bestuurscommissie MOA van GGD Nederland om twee regionale draaiboeken samen te voegen tot een landelijk te gebruiken draaiboek voor seksuele voorlichting aan jongeren van 12 tot 18 jaar. Wijzer in de liefde kan onder meer gebruikt worden voor seksuele vorming door de MOA in asielzoekerscentra en door docenten van internationale schakelklassen en AMA-scholen. In 2007 is het draaiboek Wijzer in de liefde herzien. Alle afbeeldingen zijn nu specifiek voor het draaiboek gemaakt. Verder is les 9 toegevoegd en hebben ervaringen met het draaiboek geleid tot enkele inhoudelijke verbeteringen. Het lespakket bestaat uit negen lessen. Daarvan gaat les 7 over seksuele diversiteit en les 8 over loverboys, volledig ontwikkeld door de organisatie SAMAH - landelijke belangenorganisatie voor jonge asielzoekers. Les 9 gaat over meisjesbesnijdenis. Hiervoor wordt verwezen naar de lesmap van Rutgers Nisso Groep / Pharos die in 2006 is ontwikkeld op verzoek van het ministerie van VWS. Bij de totstandkoming van Wijzer in de Liefde heeft Pharos, kennis- en adviescentrum vluchtelingen, nieuwkomers en gezondheid, een adviserende rol vervuld. Graag wil ik namens GGD Nederland beide auteurs bedanken voor hun grote inzet en deskundige uitvoering van dit meerjarenproject, wat geleid heeft tot dit eindresultaat. Het draaiboek Wijzer in de liefde blijkt in de praktijk een goed handvat te bieden voor seksuele voorlichting aan en seksuele vorming van jeugdige asielzoekers en nieuwkomers. Wij vertrouwen erop dat de verbeteringen in de tweede editie verder bijdragen aan succesvolle lessen in de praktijk. Chris Schouten Hoofd Landelijk Service Bureau MOA GGD Nederland Juli

6 Verantwoording Het draaiboek Wijzer in de Liefde dient zowel binnen als buiten de MOA en GGD bruikbaar te zijn. Om die reden is gekozen voor een algemene terminologie. Degene die de voorlichting geeft wordt trainer genoemd. Degene die de voorlichting krijgt wordt deelnemer genoemd. De voorlichtingsbijeenkomsten heten in dit draaiboek lessen. Daar waar alleen de mannelijke persoonsvorm wordt gebruikt wordt tevens de vrouwelijke bedoeld en andersom. Bij de ontwikkeling van het draaiboek Wijzer in de Liefde zijn de volgende personen betrokken geweest: Bram Tuk, senior preventiefunctionaris bij Pharos, vervulde een belangrijke adviserende rol. Hij gaf inhoudelijk en tekstueel commentaar en bestookte ons als auteurs met kritische vragen. Dit hield ons scherp. Van zijn hand is het hoofdstuk over ouderparticipatie. Yvonne van t Oever, SAMAH, ontwikkelde de lessen over seksuele diversiteit en loverboys. SAMAH startte begin 2004 twee projecten op dit terrein. Afstemming en samenwerking bleek, gezien de gezamenlijke doelgroep, een logische stap. De overige lessen zijn gelezen door meelezers uit het veld. Liesbeth Arens van ISK Utrecht en Willem-Jan van den Hoogen van de AMA-campus in Vught, hebben vanuit de praktijk de lessen bekeken en aanvullende tips gegeven. Twee expertise-ontwikkelaars, vanuit de afdeling Gezondheidsbevordering van GGD Hart voor Brabant, Iety Joris en Kerstin van der Goot, adviseerden ons op het gebied van gezondheidsbevordering. Judith van der Ree werkte mee, als lid van de voormalige landelijke projectgroep MOA*soa-project, aan de samenstelling van de les 5 over soa, hiv en aids. Ook zorgde zij voor de afstemming met het basispakket soa/hiv-bestrijding voor de MOA. Mirjanne Kessels adviseerde vanuit haar antropologische achtergrond over de informatie over de doelgroep en het omgaan met cultuur. Mariëtte Hamers schreef de achtergrondinformatie over hiv en aids en bood ondersteuning bij correctiewerkzaamheden. De drie laatst genoemde personen werken allen als GVO-functionaris bij MOA Zuid Holland/Utrecht. In 2007 zijn alle afbeeldingen voor het draaiboek gemaakt door illustrator Marian Latour. Wij, Thera Loeffen (GVO-medewerker MOA Brabant&Zeeland) en Caroline Timmermans (GVOmedewerker MOA Zuid-Holland/Utrecht) danken ieder voor zijn/haar bijdrage en de prettige samenwerking. 6

7 Introductie Seksualiteit is een onderwerp dat alle mensen bezighoudt, iedereen maakt een seksuele ontwikkeling door. Seksualiteit is onderdeel van het leven, seksualiteit is leven. Met name tieners delen hun interesse voor het onderwerp en daaraan gerelateerde thema s. Zoals vriendschap en verliefdheid, het ontdekken wie je bent en wat je wilt. Een gezonde seksuele ontwikkeling is een universeel recht van ieder mens, vastgelegd tijdens de Wereldbevolkingsconferentie te Caïro in Bij dit recht hoort onder andere het recht op informatie. Zonder informatie kan iemand geen keuzes maken. Gebrek aan kennis kan leiden tot ongewenste zwangerschappen, infecties met soa & hiv en seksuele intimidatie. Naast kennis zijn een gezonde attitude en bijbehorende vaardigheden belangrijke voorwaarden voor een goede seksuele gezondheid. Jongeren hebben het recht om hierbij begeleid te worden en om te oefenen binnen een voor hun veilige omgeving. De informatie en programma s die jongeren in nl krijgen aangeboden via school, media en internet zijn de laatste jaren sterk toegenomen. Voor jongeren uit migranten- en vluchtelingenlanden is dit vaak anders. Velen hebben een inhaalslag te maken. Extra aandacht en tijd voor deze groep jonge mensen is daarom wenselijk. Het draaiboek Wijzer in de liefde is een handvat voor de praktijk om jonge asielzoekers en nieuwkomers seksuele voorlichting te geven ter ondersteuning bij de seksuele vorming. Het is bedoeld voor MOA- en GGD-medewerkers, AMA-teams, en voor docenten van internationale schakelklassen en AMA-scholen. Om ieder wegwijs te maken in dit omvangrijke draaiboek en het gebruik ervan te vergemakkelijken is een hoofdstuk Tips bij implementatie en gebruik toegevoegd. Dit bevat suggesties voor de mogelijkheden voor samenwerking en het aanpassen van de lessen aan de situatie van de organisatie. Bij het samenstellen van een voorlichtingsprogramma voor vluchtelingenjongeren en nieuwkomers is het van belang visuele methoden en materialen te gebruiken. Bijvoorbeeld beeldplaten en nonverbale methoden zijn goed bruikbaar. Echter, bij elke methode, hoe visueel ook, is uitleg nodig. Daarnaast is ook het aanreiken van basale informatie over het lichaam belangrijk en wordt beoogd dat jongeren hun ideeën kunnen verwoorden en deze met elkaar uitwisselen. Daarvoor is een gemeenschappelijke taal noodzakelijk. Vooral voor jongeren die net in Nederland zijn aangekomen en nog nauwelijks Nederlands spreken, is dit een obstakel. Zij wachten echter niet met het seksueel actief zijn totdat ze voldoende Nederlands spreken. Ook voor hen is voorlichting belangrijk. Aan deze jongeren kan, individueel of in taalgroepjes, eventueel met hulp van een tolk, voorlichting gegeven worden. Aan jongeren die al redelijk de Nederlandse taal beheersen, bijvoorbeeld de uitstroomgroepen op een internationale schakelklas of jongeren die al een aantal jaar op een asielzoekerscentrum wonen, kan dit programma in het Nederlands worden aangeboden. Ook dan blijft het zo visueel mogelijk maken van informatie belangrijk. Kijken, praten en doen vullen elkaar aan. Het organiseren van individuele voorlichting of voorlichting in taalgroepjes kost veel extra tijd. Deze tijd is niet altijd beschikbaar binnen één organisatie. Er zijn echter verschillende organisaties die tot taak hebben seksuele voorlichting aan deze doelgroep te geven. Het is mogelijk hierbij elkaars samenwerking te zoeken en af te stemmen wie wat doet. Denk hierbij bijvoorbeeld aan samenwerking tussen MOA, GGD, AMA-team, NIDOS (voogdijstichting), school, Kleine Wooneenheden en SAMAH. 7

8 Randvoorwaarden Algemeen Veiligheid is een belangrijke voorwaarde voor de lessen. Deze kan o.a. gerealiseerd worden door de lessen te geven in een afgeschermde, afsluitbare ruimte (geen openbare ruimte of ruimte met ramen die grenzen aan gangen of een druk schoolplein.) Het aanslaan van de lessen staat of valt met privacy en veiligheid. Zie voor meer tips om veiligheid te creëren ook de algemene aandachtspunten en de werkvorm regels afspreken uit les 1. De lessen maken bij voorkeur onderdeel uit van een totaal aanbod van voorzieningen. Een combinatie van verschillende voorzieningen zal de effectiviteit van de voorlichting vergroten. Men kan hierbij denken aan: Condoomautomaten in het gebouw. De mogelijkheid voor de jongeren om bepaalde internetsites te kunnen bekijken De mogelijkheid voor docenten om te kunnen verwijzen naar hulpverlenende instanties, indien nodig. De beschikbaarheid van een vertrouwenspersoon waar jongeren naar toe kunnen gaan. Organisatorisch Er is draagvlak binnen het management van MOA/GGD en onder de medewerkers. Het geven van seksuele voorlichting maakt onderdeel uit van het jaarplan van MOA/GGD. Er is draagvlak binnen het management van school en onder de docenten. De beslissing om lessen seksuele voorlichting in te voeren en structureel aan te bieden wordt op managementniveau genomen. Er wordt voldoende tijd vrij gemaakt voor het geven en voorbereiden van de lessen en voor bijscholing. Continuïteit is belangrijk. De lessen seksuele voorlichting maken bij voorkeur onderdeel uit van het curriculum en zijn niet een eenmalige activiteit. Hierdoor krijgt het programma een vanzelfsprekend karakter zowel voor de deelnemers als voor de trainers. Het opdoen van ervaring in het geven van seksuele voorlichting is belangrijk gezien de complexiteit van het onderwerp. Docenten/collega s die niet direct betrokken zijn bij de uitvoering van de lessen seksuele voorlichting zijn bekend met het programma. Zij hebben aandacht voor vragen en signalen met betrekking tot seksualiteit, die in hun lessen of tijdens het spreekuur naar voren komen. Degenen die de lessen uitvoeren staan open voor de signalen die hun collega s bij de deelnemers opvangen, zonder dat de privacy van de deelnemers geschaad wordt. Trainer (GVO-medewerker / JGZ-verpleegkundige / docent / AMA-medewerker) De trainer is vertrouwd met het onderwerp en kan er vrij over praten. Het geven van seksuele voorlichting is voor de meesten niet hetzelfde als het geven van voorlichting over bijvoorbeeld de gezondheidszorg in Nederland of het doceren van de Nederlandse taal. Een training en regelmatige bijscholing op het gebied van seksuele voorlichting is een zeer belangrijke voorwaarde. (zie verder hoofdstuk Tips bij implementatie en gebruik) De trainer is zich bewust van zijn eigen normen en waarden ten aanzien van seksualiteit en de invloed die dit kan hebben op de voorlichting. Daarnaast kent hij zijn grenzen met betrekking tot het delen van persoonlijke verhalen en gaat vertrouwelijk om met de persoonlijke verhalen van de deelnemers. De trainer beheerst de stof, kent de biologie van de geslachtsorganen, is op de hoogte van de nieuwste informatie over anticonceptie, soa, hiv en veilig vrijen. 8

9 De trainer is op de hoogte van de sociale kaart en kent de verwijsmogelijkheden m.b.t. anticonceptie, ongewenste zwangerschap, soa/hiv-testplaatsen, seksueel misbruik, prostitutie en andere gerelateerde problematiek. Materialen De trainer beschikt over voldoende voorlichtingsmateriaal zoals aangegeven in het draaiboek en kan gebruik maken van audiovisuele apparatuur. 9

10 Tips voor implementatie en gebruik van het draaiboek Het doel van implementatie is dat het draaiboek daadwerkelijk gebruikt gaat worden, als hulpmiddel bij de uitvoering van seksuele voorlichting. Omdat het een omvangrijk draaiboek is geworden doen we hieronder enkele suggesties voor praktisch gebruik in de diverse organisaties. Het draaiboek moet uiteindelijk ten dienste staan van de gebruiker en niet andersom. Ga er dus flexibel mee om en gebruik wat toepasbaar is in jouw situatie. De belangrijkste sleutelwoorden zijn: maak keuzen en werk samen. Maak keuzen In het meest ideale geval worden alle lessen van het programma Wijzer in de Liefde aan de deelnemers gegeven. Echter, we beseffen dat de tijd die daarvoor nodig is niet door elke organisatie geboden kan worden. Maak daarom keuzen. Stel je doelen niet te hoog. Wanneer je een veilig sfeer hebt gecreëerd waarin de deelnemers ervaren dat seksualiteit een bespreekbaar onderwerp is en wanneer zij weten waar ze na de lessen met hun vragen naar toe kunnen gaan heb je een belangrijk doel behaald. Les 1 t/m 6 vormen een basisprogramma. Deze lessen horen bij elkaar en worden bij voorkeur alle zes gegeven. Wanneer slechts één of enkele van deze lessen behandeld worden, wordt het basisprogramma uit zijn verband gehaald en neemt het effect ervan af. Wanneer je niet alle subthema s van een les kunt behandelen is dat echter geen ramp. Het gaat erom dat de hoofdthema s de revue zijn gepasseerd en dat de deelnemers altijd weten waar zij met resterende vragen naar toe kunnen gaan. Les 7 t/m 9 zijn aanvullende lessen die afhankelijk van de behoefte van de groep of van de beschikbare tijd gegeven kunnen worden. Per les kunnen keuzen gemaakt worden over de te gebruiken werkvormen. Aan het begin van elke les worden daar in de inleiding suggesties voor gedaan. Wanneer er voldoende tijd beschikbaar is, is het bijvoorbeeld raadzaam om les 3 en 5 over twee lessen te verdelen. Wanneer dit niet mogelijk is kies dan welke thema s minimaal aanbod moeten komen bij de groep waar je nu mee te maken hebt. Je kunt er ook voor kiezen om de groep zelf te laten kiezen welke subthema s ze uit deze les willen bespreken. Op deze manier betrek je hen bij het programma en sluit je goed aan bij hun behoeften. Een gemeenschappelijke taal is belangrijk. Aan jongeren die al redelijk de Nederlandse taal beheersen, bijvoorbeeld de uitstroomgroepen van de internationale schakelklas of jongeren die al een paar jaar op een asielzoekerscentrum wonen, kan dit programma in het Nederlands worden aangeboden. Aan jongeren die nog onvoldoende Nederlands beheersen kan, individueel of in taalgroepjes, eventueel met hulp van een tolk, voorlichting gegeven worden. Het organiseren van individuele voorlichting of voorlichting in taalgroepjes kost veel extra tijd. Deze tijd is niet altijd beschikbaar binnen één organisatie. Werk in dat geval samen met andere organisaties. 10

11 Werk samen Er zijn verschillende organisaties die de taak hebben seksuele voorlichting aan asielzoekersjongeren, vluchtelingenjongeren en jonge nieuwkomers te geven. Stem daarom met elkaar af wie wat doet. Denk hierbij bijvoorbeeld aan samenwerking tussen MOA, GGD, AMA-team, scholen, SAMAH, NIDOS en Kleine Wooneenheden. In de praktijk blijkt vaak dat het organiseren van voorlichting aan groepen jongeren op een AZC een moeilijke en tijdrovende taak is. Tijdens werktijden van de MOA zijn jongeren moeilijk te bereiken. Daarnaast hebben ze vaak geen zin meer om direct na schooltijd voorlichting op het centrum te krijgen. De benodigde toestemming van ouders kan daarnaast de uitvoering van deze taak belemmeren. Op AMA-centra kunnen enkele van deze belemmeringen ondervangen worden door de seksuele voorlichting samen uit te voeren met of te laten geven door het AMA-team. Het programma kan indien mogelijk als avond- of weekendactiviteit worden aangeboden. Ook scholen erkennen de behoefte aan seksuele voorlichting bij hun leerlingen. Door seksuele voorlichting op te nemen in het curriculum van de school krijgt het een meer vanzelfsprekend karakter. Daarnaast kan een school structuur en veiligheid bieden en is daarom de plaats bij uitstek om jongeren te informeren over gezond seksueel gedrag. Docenten van scholen waar asielzoekersjongeren verblijven geven steeds vaker aan seksuele voorlichting te willen geven, maar daarvoor de juiste methoden en materialen te missen. Soms ontbreekt ook de tijd om de lessen in te plannen. Samenwerking tussen MOA/GGD en scholen is dan een logische keuze. Samenwerking heeft voor alle partijen voordelen, maar degenen die er het meest van profiteren zijn de jongeren zelf. Tevens in het kader van de integratie van MOA naar de GGD en is het zinvol om deze wijze van samenwerken te bevorderen. Het draaiboek kan op verschillende manieren gebruikt worden. Bijvoorbeeld: Waar? In diverse opvanglocaties In AMA-centra Op scholen waar asielzoekersjongeren, vluchtelingenjongeren en jonge nieuwkomers zitten (internationale schakelklas/cov, AMA-school) Tijdens bijeenkomsten van AMA s en ex-ama s die door of via SAMAH georganiseerd worden In Kleine Wooneenheden Door wie? GVO-medewerkers en/of JGZ-verpleegkundigen van MOA/GGD. Het verschilt per MOA/GGD of JGZ-verpleegkundigen groepsgerichte voorlichtingsactiviteiten uitvoeren. AMA-team, GVO-medewerkers en/of JGZverpleegkundigen van MOA/GGD docenten van de school, de GVO-medewerkers en/of JGZ-verpleegkundigen van MOA/GGD. medewerkers van SAMAH mentoren, eventueel samen met de GGD. 11

12 Opzetten van samenwerking Uitvoering op de asielzoekerscentra Wanneer er gekozen wordt voor uitvoering op de asielzoekerscentra neemt de GVO-medewerker of de JGZ-verpleegkundige het initiatief. Zij plant, organiseert en voert, al dan niet samen, met anderen, uit. Zij zorgt tevens voor de werving en de afstemming met de doelgroep. Uitvoering op AMA-centra Op AMA-centra kan MOA in samenwerking met het AMA-team de voorlichting organiseren en uitvoeren. De verdeling van taken kan op verschillende manieren plaats vinden, afhankelijk van de mogelijkheden en wensen van beide organisaties: MOA voert eerst de lessen uit en draagt het daarna over aan het AMA-team MOA en AMA-team organiseren samen de lessen en voeren samen uit (verdelen van lessen of samen uitvoeren van lessen) MOA instrueert en begeleidt het AMA-team, het AMA-team voert de lessen uit Het AMA-team voert uit en MOA fungeert als vraagbaak op de achtergrond De voor- en nadelen van elke vorm van samenwerking komen overeen met die van de samenwerking met scholen (zie verder). Uitvoering op scholen Wanneer gekozen wordt voor samenwerking tussen MOA/GGD en school is het raadzaam om rekening te houden met het volgende. In de klassen is meestal een combinatie aanwezig van asielzoekersjongeren woonachtig in de centrale opvang en andere migranten- en/of asielzoekersjongeren (AMA s woonachtig in KWE s en gezinnen, asielzoekersjongeren woonachtig buiten de opvanglocaties en jongeren die vanwege gezinshereniging naar Nederland zijn gekomen). De eerste groep valt wat betreft de preventieve gezondheidszorg onder aandacht van MOA, de tweede groep valt onder aandacht van de GGD. Samenwerking tussen MOA en GGD is daarom een logische en wenselijke keuze. Voordat je begint is het handig om eerst naar de verhouding MOA-jongeren en GGD-jongeren te kijken. Afhankelijk van deze verhouding kan gekeken worden naar een verdeling van de werkzaamheden en taken. Afhankelijk van het beleid en de wensen van de school, MOA en GGD kan gekozen worden voor een van de volgende opties: MOA en/of GGD voert uit Voordelen: Voor veel jongeren is het makkelijker en veiliger om aan een vreemde vragen te stellen dan aan hun eigen docent. Het kost MOA en GGD relatief minder voorbereidingstijd De school hoeft geen tijd in de lessen te investeren Nadelen: De voorlichters zijn na de lessen niet meer beschikbaar voor de jongeren voor het beantwoorden van vragen. Er is mbt dit thema geen vertrouwensband opgebouwd met de eigen docent. De uitvoering van de lessen is afhankelijk van de beschikbaarheid van MOA/GGD. Continuïteit is moeilijk te waarborgen. 12

13 MOA/GGD en school voeren samen uit (Verdeling van lessen of samen uitvoeren van lessen) Voordelen: MOA/GGD medewerkers hebben vaak meer inhoudelijke kennis van dit onderwerp. Docenten zijn meer deskundig op didactisch gebied. Beiden kunnen elkaar dus goed aanvullen. Samenwerking biedt de mogelijkheid om elkaar praktisch en mentaal te ondersteunen en om individuele leerlingen die meer aandacht nodig hebben samen te kunnen bespreken en te begeleiden. Bij samenwerking kunnen klassen makkelijker opgesplitst worden in meisjes en jongensgroepen waarbij elke begeleider een groep neemt Samenwerking tussen MOA/GGD en school garandeert ook betere preventieve zorg op andere terreinen. Nadelen: De uitvoering van de lessen is mede afhankelijk van de beschikbaarheid van MOA/GGD. Continuïteit is daardoor moeilijker te waarborgen. MOA en/of GGD voert eerst uit en draagt daarna over aan school. MOA/GGD behoudt eventueel ondersteunende rol School voert vanaf het begin uit, MOA en/of GGD ondersteunen achter de schermen Jongeren beginnen de lessen met een voorlichter die ze niet kennen. Dit geeft velen een veilig gevoel en ruimte om vragen te stellen. Ze wennen er langzaam aan dat ze deze lessen ook van hun eigen docent krijgen. Docenten worden tijdens de lessen ingewerkt op het onderwerp. Er is veel tijd voor vragen en om te oefenen. De lessen worden gezamenlijk opgezet, er is sprake van een gezamenlijke verantwoordelijkheid. MOA/GGD blijft achter de schermen aanwezig voor vragen, materiaal uitleen, e.d.. Mogelijk kunnen zij in geval van nood inspringen voor een deel uitvoering. Het ondersteunen van de docenten bij het uitvoeren van de lessen heeft tot voordeel dat de school investeert in het organiseren en geven van seksuele voorlichting en dat continuïteit meer gewaarborgd kan worden. De school wordt hierdoor onafhankelijk van de inzet van externen. Er wordt een vertrouwensband met de jongeren opgebouwd m.b.t. dit thema. Dit biedt jongeren de gelegenheid om ook na de lessen met vragen te komen. In het begin kan het veel tijd kosten om de docenten in te werken en het programma over te dragen. Het vraagt tijdsinvestering van de school om de docenten te trainen en het programma in te bedden in het curriculum. Het kost docenten veel tijd om de steeds wijzigende informatie op dit terrein up-to-date te houden. 13

14 Training Een training op het gebied van seksuele voorlichting is een zeer belangrijke voorwaarde. Denk hierbij aan: De Basistraining Nieuwkomers en seksualiteit, van Pharos Seksuele voorlichting geven aan jongeren en Vaardiger in seksuele vorming, van het NIGZ. Informatie hierover is te vinden op hun websites: en Denk ook aan themagerichte trainingen zoals: Bespreekbaar maken van seksualiteit, soa/hiv, veilig seksueel contact en condoomgebruik en Groepsvoorlichting volgens het Draaiboek voorlichting soa/hiv-preventie, van SoaAids Nederland voor MOA-stichtingen. Methodische werkvormen aids-voorlichting, van het NIGZ Anticonceptiehulpverlening bij specifieke groepen allochtone vrouwen, van Rutgers Nisso Groep. Informeer bij diverse organisaties die specifieke deskundigheid hebben over bijscholingen en studiedagen, bijvoorbeeld: SAMAH m.b.t. AMA s, loverboys, homoseksualiteit Schorer en COC m.b.t. homoseksualiteit Pretty Women m.b.t. loverboys en prostitutie Soa Aids Nederland m.b.t. soa, hiv en veilig vrijen FSAN en Pharos op het gebied van vrouwenbesnijdenis Raadpleeg de sociale kaart achter in het draaiboek. Regelmatige bijscholing of bijwoning van symposia is belangrijk om kennis en vaardigheden up-to-date te houden en uit te breiden. Materialen In het draaiboek staan materialen aangegeven per les en per werkvorm. Wij adviseren elke MOA/GGD om deze materialen aan te schaffen, indien ze nog niet aanwezig zijn. Het kan handig zijn om per les (of per twee lessen) een leskist te maken met de benodigde materialen. Het voordeel van een leskist is dat de materialen al gebundeld zijn en niet steeds bij elkaar gezocht hoeven worden. Ook het uitlenen van de materialen tussen de verschillende opvanglocaties en aan scholen en KWE s wordt hiermee vergemakkelijkt. Wanneer scholen budget hebben kunnen ze overwegen om de materialen zelf aan te schaffen. Vooral wanneer de lessen regelmatig worden gegeven kan dat handig zijn. Een andere mogelijkheid is het lenen van de materialen bij de lokale GGD/MOA. En daarna... Wanneer alle lessen gegeven zijn heb je de jongeren veel gegeven waar ze wat aan kunnen hebben. Het is echter helaas niet zo dat jongeren dan alles weten en kunnen. Heb daarover reële verwachtingen. Continue aandacht voor dit thema blijft belangrijk. Je kunt wanneer er zich bepaalde gebeurtenissen in de media voordoen die betrekking hebben op seksualiteit, dit kort bespreken in de les. Refereer mogelijk aan een van de lessen of werkvormen uit dit draaiboek. Herhaal indien relevant een bepaalde werkvorm. Blijf door het jaar heen herhalen en blijf er aandacht aan schenken. Zodoende krijgen jongeren het gevoel dat het thema seksualiteit ook buiten de lessen seksuele voorlichting bespreekbaar is, en kan er een open communicatieve sfeer ontstaan. 14

15 Algemene aandachtspunten voor de lessen Organisatie van de les Bij sommige lessen heeft het de voorkeur de groep op te splitsen in een jongens- en meisjesgroep, waarbij de jongensgroep begeleid wordt door een mannelijke of vrouwelijke trainer en de meisjesgroep door een vrouwelijke trainer. Meisjes durven over het algemeen meer te vragen wanneer er geen jongens/mannen bij zijn. Bij jongens is dit minder aan de orde. Daarnaast kun je in gescheiden groepen meer aandacht besteden aan seksespecifieke onderwerpen zoals menstruatie, zwangerschap, zaadlozing en natte droom. Afhankelijk van de groep zou je bepaalde lessen of lesonderdelen juist gemengd kunnen doen. Door jongens en meiden met elkaar te laten discussiëren oefenen ze vaardigheden die bij kunnen dragen aan een gelijkwaardige relatie. Mogelijk lukt het, verschillen in beleving bespreekbaar te maken tussen mannen en vrouwen. Per les en per werkvorm wordt de mogelijkheid van een gemengde groep aangegeven. Voorwaarden hierbij zijn: Het aantal jongens en meiden in de groep is min of meer gelijkwaardig verdeeld Er is een veilige sfeer binnen de groep. Het onderwerp dat wordt aangesneden is niet zó seksespecifiek (menstruatie, masturbatie) dat de aanwezigheid van de andere sekse in de groep een belemmering vormt voor het stellen van vragen. Daarbij geldt dat de jongeren ook zelf bepalen wat zij seksespecifiek vinden. Indien het mogelijk is de lessen door twee trainers te laten geven kan dat meerwaarde hebben. Per les of per lesonderdeel kunnen de rollen verdeeld worden, waarbij de een verantwoordelijk is voor de inhoud en de ander voor het proces. Het praten over seksualiteit kan emotioneel zijn. Inhoudelijke en morele ondersteuning van elkaar is dan prettig. Informeer collegae binnen MOA/GGD, op school en AMA-team over de inhoud en tijden van de lessen. Daardoor wordt eventuele verwijzing makkelijker. Tevens bevordert dit aansluiting bij andere activiteiten. Veiligheid Veiligheid binnen de groep en respect voor elkaar zijn essentiële factoren. Zorg ervoor dat een zo groot mogelijke veiligheid wordt gecreëerd. Manieren om dit te doen zijn als volgt: Spreek af dat alles wat besproken wordt binnenskamers blijft. Spreek af dat er geen domme vragen zijn. Alle vragen mogen gesteld worden, ook als ze iets willen weten voor een vriend of vriendin. Dit laatste geeft ze de mogelijkheid om hun vragen minder persoonlijk te maken, hetgeen minder bedreigend is. Spreek af dat de deelnemers naar elkaar luisteren en elkaar niet uitlachen Een methode om een veilige sfeer te creëren in opgenomen in les 1. Het maakt verschil of deelnemers zelfstandig of bij hun ouders wonen. In het laatste geval zijn ze vaak minder open en spontaan. Probeer hier respectvol mee om te gaan. Vraag deelnemers naar reacties van hun ouders. Laat ze ervaringen uitwisselen over de opvoeding die ze van thuis meekrijgen. Ga na in hoeverre de op school verstrekte informatie hen in conflict brengt met normen en waarden van thuis. Leg uit waarom het desondanks belangrijk is dat de informatie gegeven wordt. Zie ook het hoofdstuk Ouderparticipatie. 15

16 Normen en waarden Normen en waarden tussen en binnen landen, culturen, religies en seksen kunnen sterk verschillen. Tijdens de lessen moet hiervoor ruimte en respect zijn. Het is belangrijk dat deelnemers open met elkaar kunnen praten, naar elkaar luisteren en hun eigen standpunt kunnen bepalen. Daarnaast moeten er grenzen getrokken worden waar het gaat om discriminatie in woord en daad. Maak duidelijk dat discriminatie op basis van seksuele voorkeur, net zoals het discrimineren op basis van huidskleur of afkomst, wettelijk verboden is. Probeer daarbij ook uit te leggen dat een meer tolerante houding de kwaliteit van het samenleven wederzijds verbetert. Veel deelnemers hebben een negatief beeld van homoseksualiteit. Ze weten er weinig van. Vaak komen ze uit landen waar negatieve opvattingen over homoseksualiteit leven en het veelal strafbaar is. Deelnemers zullen overgehaald moeten worden tot meer begrip, maar heb niet de illusie dat dit leidt tot radicaal andere opvattingen. Geef aan dat ieder zijn eigen mening mag hebben, maar dat dit niet betekent dat je een ander mag beledigen. Ondersteun deelnemers bij de eigen waardevorming. Ideaal is dat ze een evenwicht kunnen vinden tussen hun eigen cultuur en de 'Nederlandse' normen en waarden. Benadruk daarom ook de overeenkomsten in normen en waarden van verschillende groeperingen. Ben je bewust van je eigen normen en waarden op het gebied van seksualiteit. Wees erop bedacht dat uitspraken van deelnemers hiermee kunnen botsen. Dit kan bijvoorbeeld gelden op het gebied van homoseksualiteit of meisjesbesnijdenis. Wanneer je emotioneel betrokken bent bij een thema, bijvoorbeeld door eigen ervaringen met seksueel geweld, is het misschien raadzaam dit thema samen met een collega te geven of de les over te dragen. Kennis en ervaring Houd rekening met mogelijk grote verschillen tussen de deelnemers wat betreft kennis en ervaring. Iemand kan er nog zo westers en vlot uitzien, dit hoeft echter niet te betekenen dat de kennis en ervaring op seksueel gebied groot zijn. Andersom is ook mogelijk. Begin bij de 'basics' en check welke kennis aanwezig is. Betrek deelnemers, die al meer weten, bij het bespreken van de basics, opdat ze niet afhaken onder het motto 'dat weten we allemaal al'! Tast tijdens de bijeenkomsten af of de deelnemers het beeldend materiaal begrijpen en zich een beeld kunnen vormen van de anatomie en de werking van de geslachtsorganen. Hiervoor kun je ook de opdrachten uit les 3 gebruiken. Tast continu af of de deelnemers bepaalde woorden begrijpen. Bijvoorbeeld het woord relaties zegt jongeren soms niets. Een woord als trouwen kan dan beter zijn. Daarnaast kunnen woorden of termen verschillende betekenissen hebben. Van belang is om na te gaan wat de betekenis is van die woorden of termen waar een ieder over praat. Bijvoorbeeld een betekenis van anale penetratie door een man ( actieve man) bij een de ontvangende man ( passief ) kan zijn dat de passieve man homoseksueel gedrag heeft en de actieve man niet. Er bestaat een informatieachterstand over de gezondheidszorg in het algemeen bij asielzoekers en vluchtelingen. Voor alle deelnemers en met name voor AMA s is het aan te bevelen de sociale kaart t.a.v. relaties en seksualiteit én de gezondheidszorg in het algemeen te bespreken. De meesten zijn al eens in contact geweest met de JGZ-arts/verpleegkundige van MOA of GGD. 16

17 Benadruk de mogelijkheid om contact met hem/haar op te nemen voor informatie, vragen of problemen. Problemen en taboes Wees alert op signalen (ook non-verbale) van deelnemers die duiden op problemen met seksualiteit. Probeer deze signalen in de groep bespreekbaar te maken, maar forceer niet. Respecteer de grens van de deelnemer. Een veilige manier is het praten in algemene, indirecte termen of over iemand (fictief) die nare ervaringen heeft meegemaakt en naar een bepaalde hulpverlener is gegaan. Spreek eventueel na de les de deelnemer persoonlijk over datgene wat je opviel. Je kunt mogelijkheden vermelden waar jongeren naar toe kunnen gaan wanneer ze vragen of problemen hebben. Ken de sociale kaart en eventuele vertrouwenspersonen. Verwijs en ga niet zelf hulp verlenen. Voor sommige deelnemers is het spreken over homoseksualiteit een groot taboe, met name als ze zelf homoseksuele gevoelens ervaren. Respecteer hun grens. Probeer er in algemene termen over te praten en benoem websites en organisaties voor meer informatie. Zie verder les 7 over seksuele diversiteit. Houd er rekening mee dat sommige meisjes besneden kunnen zijn. Dit komt met name voor bij meisjes uit Somalië, maar ook uit landen als Ethiopië, Soedan en Ghana, Guinee, Sierra Leone en enkele landen in het Midden Oosten en Azië. De besnijdenis zelf kan voor veel meisjes een traumatische ervaring zijn, maar dat hoeft niet voor allen te gelden. Er zijn verschillende vormen van besnijdenis waaronder ook lichtere vormen. Afhankelijk van de besnijdenis kunnen er in een later stadium complicaties optreden. Verwijs deze deelnemers door naar de huisarts of JGZ-arts van MOA of GGD bij signalen van incontinentie, urineweg- en bekkenontstekingen. Verwijzing is ook mogelijk bij vermoedens van een aanstaande besnijdenis. Meisjesbesnijdenis is in Nederland bij wet verboden. Wanneer je dit onderwerp in de les ter sprake wilt brengen, bedenk dan dat dit gevoelig kan liggen bij de meisjes die besneden zijn. Een alternatief is om dit onderwerp met deze groep apart te bespreken. Les 9 biedt hier mogelijkheden voor. In de landen van herkomst is de soa-problematiek vaak een taboeonderwerp. Velen onderschatten het en menen dat het een westerse probleem is. Er wordt vaak over gezwegen mede door het taboe op seksualiteit en door het belang dat gehecht wordt aan reinheid en kuisheid. Nederland wordt door sommigen gezien als de plek waar je ziektes oploopt. Anderen beschouwen Nederland als een land waar het zo schoon is dat er geen infectieziekten voorkomen. Een mogelijke eye-opener is het benoemen van het aantal mensen met soa en/of aids in Nederland én in de landen van herkomst. Dit kan ertoe bijdragen dat deelnemers zich minder distantiëren van hun eigen kans op besmetting. Informatie hierover is te vinden op en Waak ervoor om alleen over bepaalde continenten gegevens te verstrekken. Dit kan discriminatie in de hand werken. Eigen grenzen Wees erop bedacht dat deelnemers vragen kunnen stellen over jouw eigen relaties en seksualiteit. Bedenk vooraf hoe ver je hierin mee wilt gaan. 17

18 En verder Humor tijdens de bijeenkomsten is erg belangrijk. Lachen mag, maar geef aan dat uitlachen niet geaccepteerd wordt. Geef ruimte voor discussie en uitwisseling van meningen. Probeer iedereen hierbij te betrekken. Rem zo nodig de vlotste praters af en nodig minder spraakzame deelnemers uit om ook hun mening te geven. Jongens praten over het algemeen gemakkelijker over seks en doen vaker stoer dan meisjes. Maak bij de beginles duidelijk dat openheid en eerlijkheid zeer gewaardeerd worden en dat iedereen onzekerheden heeft op dit gebied. Benadruk dat stoer doen hierover niet nodig is. Aansluiten bij de belevingswereld van jongeren is belangrijk. Bijvoorbeeld door tv-programma s te benoemen als Temptation Island, Costa, Neuken doe je zo, of programma s die de jongeren aangeven. Wat vinden jullie daarvan? ; Welk beeld geeft dit over Nederland? Nuanceer zonodig dit beeld. Dit geldt ook voor bepaalde reclames of clips op MTV en TMF, waarin expliciete taal, verbaal en non-verbaal (bewegingen, kleding), gebruikt wordt. Benadruk in alles ook de positieve kant van seksualiteit! Leg niet alleen de nadruk op de risico s van seks. Bron: Baan, Jan; Seksuele voorlichting aan AMA s, Handleiding voor mentoren in Kleine Wooneenheden; Stichting Pharos; 2001 Van den Akker, A., Mouthaan, I., de Neef, M.;Lespakket multiculturele seksuele voorlichting en vorming; GG&GD Utrecht, afd. JGZ; 1997 Ohlrichs, Yuri; Achtergrondinformatie bij het gebruik van de anticonceptiekoffer bij voorlichting aan vrouwen uit andere culturen; Rutgers Nisso Groep; Utrecht; mei

19 Oriëntatie op de doelgroep De doelgroep jongeren waar het in dit draaiboek om gaat omvat drie subgroepen: asielzoekers- en vluchtelingenjongeren die met hun ouders in Nederland wonen, alleenstaande minderjarige asielzoekers (AMA s) en nieuwkomers. Nieuwkomers zijn diegenen die door gezinshereniging of migratie naar Nederland zijn gekomen. Al deze jongeren komen elkaar tegen op school, onder andere in de internationale schakelklas. Naast de uiteenlopende achtergronden en de individuele verschillen hebben deze jongeren een belangrijke overeenkomst, en dat is hun leeftijd en de levensfase waarin ze zitten. Allen hebben ondanks de nieuwe en soms onzekere situatie waar ze zich in bevinden interesse voor relaties en seksualiteit. Ze willen er graag meer over weten en ervaringen met elkaar uitwisselen. In deze interesse verschillen ze ook niet van Nederlandse leeftijdgenoten. Wel voelen ze zich, in Nederland aangekomen, hier vaak onzeker over. De nieuwe omgeving waarin zij wonen veronderstelt op dit terrein kennis en vaardigheden die zij meestal niet of onvoldoende van huis uit hebben meegekregen. De biologische kennis van vluchtelingenjongeren en nieuwkomers over het eigen lichaam is soms minimaal. Vaak is het niet gebruikelijk dat ouders seksuele voorlichting geven. Ervaringen met seksuele voorlichting op scholen kan wisselend zijn. Sommige jongeren hebben reeds ervaring met seksuele voorlichting via school en/of zijn in aanraking gekomen met voorlichting via media in het land van herkomst. Anderen hebben geen voorlichting gehad. Jongeren kenmerken zich door subculturen, met elk eigen waarden en normen. Daarnaast zijn er grote verschillen in de manier waarop jongeren individueel omgaan met seksualiteit en het aangaan van relaties. Maagdelijkheid en homoseksualiteit zijn onderwerpen waar veel vluchtelingenjongeren en nieuwkomers een andere opvatting over hebben dan de meeste Nederlandse jongeren. Hieronder volgen enkele praktijkvoorbeelden. Sommige jongeren zijn zo op zoek naar contact dat zij aandacht verwarren met lichamelijke intimiteit. Het risico bestaat dat zij hun eigen grenzen niet bewaken en geen nee durven zeggen tegen seksueel contact uit angst vriendschap te verliezen. Landgenoten en/of leeftijdgenoten maken daar soms misbruik van. Een sociaal netwerk is nodig om informatie en steun te krijgen en de eigen positie in de maatschappij te bepalen. Bij AMA s ontbreekt het gebruikelijke sociale netwerk van familieleden en vrienden. Er is geen oudere broer waar advies aan gevraagd kan worden. Tantes en nichtjes, een informatiebron voor veel jonge vrouwen zijn achtergebleven in een vluchtelingenkamp of in het herkomstland. Een kleine groep vluchtelingenjongeren, zowel jongens als meiden, vertoont ongeremd gedrag waardoor conflicten kunnen ontstaan. Er zijn in Nederland in het algemeen geen duidelijk omschreven regels over bijvoorbeeld de omgang tussen jongens en meiden. In de ogen van sommige vluchtelingenjongens gedragen Nederlandse meiden zich uitdagend. Op basis daarvan menen sommigen zich ongewenste intimiteiten te mogen veroorloven. Vluchtelingenmeiden lopen het risico jong ongewenst zwanger te worden. Dit gebeurt vaak. Een mogelijke oorzaken hiervan is dat het de jongeren aan kennis ontbreekt over het lichaam, bevruchting en anticonceptie. In sommige landen waar gescheiden mannen- en vrouwenwerelden voorkomen, is het geen noodzaak om op jonge leeftijd al veel te weten van seksualiteit. Ook het hierboven als eerste punt genoemde gebrek aan weerbaarheid kan leiden tot een ongewenste zwangerschap. Mogelijke oorzaken van zwangerschap op jonge leeftijd kunnen ook zijn: jong ouderschap is in sommige herkomstlanden heel gewoon en sommige jonge nieuwkomers hebben een geïdealiseerd beeld van het moederschap. In veel culturen wordt seksuele voorlichting op impliciete wijze gegeven. Jongeren krijgen via liedjes en verhalen indirect te horen wat in hun cultuur van belang geacht wordt om te weten. Kennis verkrijgen zij ook door te zien wat er in hun omgeving op het gebied van seksualiteit 19

20 gebeurt. Ook in Nederland verkrijgen jongeren kennis op deze wijze. Door gewoon op straat te lopen of tv te kijken, doen zij allerlei indrukken op hoe er hier met seksualiteit omgegaan wordt. De vraag is of de interpretatie van wat zij zien ook altijd daadwerkelijk is wat zich afspeelt. Als jongeren getuige of slachtoffer zijn (geweest) van seksueel geweld, beïnvloedt dat de ontwikkeling van de eigen seksualiteit. Meisjes kunnen angstig worden voor iedere vorm van intimiteit of juist seksueel ontremd zijn. Jongens kunnen na verkrachting ernstig zijn gaan twijfelen over hun eigen seksuele identiteit of (seksueel) gewelddadig gedrag vertonen. De invloed van traumatische gebeurtenissen uit het verleden of heden kan blijken uit het vermijden van ieder contact met de ander sekse. Wanneer ouders van de jongeren het slachtoffer zijn geweest van seksueel geweld kan dit tevens een belastende invloed hebben op de ontwikkeling van de seksualiteit van de jongeren zelf. Een aantal vluchtelingenmeiden is zwanger ten gevolge van verkrachting voorafgaand, tijdens of na de vlucht. Een zwangerschap met deze lading kan acceptatie van en het opbouwen van een positieve band met het (on)geboren kind in de weg staan. Problemen en knelpunten Uit de praktijk en uit verschillende onderzoeken blijkt dat er diverse problemen zijn. Bij vluchtelingenmeiden komen veel zwangerschappen voor. Die lijken vaak ongewenst, maar er zijn ook AMA s uit samenlevingen waar jong, ongehuwd moederschap veel voorkomt, bijvoorbeeld Angolese AMA s. Het abortuscijfer onder vrouwelijke asielzoekers ligt aanmerkelijk hoger dan bij vrouwen van Nederlandse origine. Daar zijn veel AMA s bij. GGD Nederland en Soa Aids Nederland maken zich zorgen over onveilig seksueel gedrag van vluchtelingenjongeren. Een kleine groep jongeren, zowel jongens als meisjes vertoont opvallend en/of ongeremd gedrag. In veel centra bestaat onvoldoende toezicht. Ook weten jongeren vaak niet welk gedrag van hen verwacht wordt. Seksuele intimidatie kan daarvan het gevolg zijn. Regelmatig wordt melding gemaakt van prostitutie. Seksueel grensoverschrijdend gedrag en onvoldoende weerbaarheid kunnen op lange termijn tot verdergaande problemen leiden. Van deze problemen kunnen niet alleen de jongeren, maar ook hun omgeving veel schade ondervinden en ze kunnen maatschappelijk ontwrichtend werken. Seksuele voorlichting noodzakelijk De meeste Nederlandse jongeren krijgen via school seksuele voorlichting aangeboden. Veel vluchtelingenjongeren en nieuwkomers hebben deze informatie voordat ze naar Nederland kwamen niet ontvangen. Het is daarom belangrijk dat zij op seksueel gebied intensief voorgelicht worden. Over de wijze waarop dit het beste kan gebeuren, is in Nederland nog nauwelijks getoetste kennis voorhanden. De groep is zeer heterogeen: leeftijd, religie, opleiding, leefsituatie, culturele achtergrond en kennis van de Nederlandse taal verschillen van persoon tot persoon. Om zelfstandig op seksueel terrein te kunnen functioneren zijn onder andere specifieke kennis en vaardigheden vereist. Uit ervaringen van docenten en verpleegkundigen blijkt dat vluchtelingenjongeren vaak behoefte hebben aan kennis en vaardigheden met betrekking tot: het eigen lichaam en dat van de andere sekse seksualiteit in het algemeen anticonceptie geslachtsziekten, hiv/aids en veilig vrijen maatschappelijke codes in Nederland relaties, vriendschappen en omgangsvormen hoe ga je om met verschillende waarden en normen op het gebied van seksualiteit 20

21 onderhandelen en assertief reageren Bron: Mouthaan, I., de Neef, M.; Als je van niets weet krijg je problemen, Haalbaarheidsstudie seksuele voorlichting en vorming in internationale schakelklassen; Pharos en Rutgers Nisso Groep, 2003 Verhooren, M. en Höppener, P.; Seksuele voorlichting aan AMA s; Pharos, artikel uit Alleenstaande Minderjarige Asielzoeker, Slachtoffer of survivor? 21

22 Omgaan met cultuur Op school en in de asielzoekerscentra komen we in aanraking met diverse culturen. Bij docenten en voorlichters leeft vaak de vraag hoe er in de diverse culturen wordt omgegaan met seksualiteit, geboorteregeling, en dergelijke. Wanneer we hier een opsomming zouden geven van mogelijke kenmerken van verschillende culturen doen we tekort aan die cultuur en aan elk mens als individu. Wat betekent cultuur eigenlijk en hoe kunnen we hiermee omgaan? Cultuur In onze maatschappij verwijst cultuur doorgaans naar uiterlijkheden en gedrag die aan een bepaalde groep mensen worden toegeschreven. Het gaat over het dragen van een hoofddoekje, het eten van bepaald voedsel, de man/vrouwverhouding, het belang van maagdelijkheid en eer, vrouwenbesnijdenis, etc. Het risico bestaat dat we als toeschouwers deze uiterlijkheden dezelfde betekenis toekennen. Aandacht voor individuele verschillen binnen culturen vervaagt op deze manier. Wat op elkaar lijkt hoeft echter niet hetzelfde te betekenen. Zo kan het dragen van een hoofddoekje door islamitische vrouwen, door henzelf of buitenstaanders, gezien worden als een uiting van religieus bewustzijn, als respect voor traditie, als middel om opdringerige mannen op afstand te houden, als symbool voor onderdrukking maar ook als geuzenteken van emanciperende vrouwen die hun eigen plek en recht op eigen identiteit in de Nederlandse samenleving opeisen. Het kan dus meerdere betekenissen hebben en naar meerdere identiteiten verwijzen. Een ander risico van het uitgaan van bepaald gedrag behorend bij een bepaalde groep, is fixatie op het uitzonderlijke. De aandacht gaat naar cultuurverschillen, naar wij tegenover zij, en niet zozeer naar de enorme overeenkomsten die er zijn tussen culturen en subculturen. Cultuur wordt vaak beschouwd als het geheel van waarden en normen dat een leidraad vormt voor het denken en handelen van elk individu. Hierbij wordt uitgegaan van een statisch cultuurbegrip. Cultuur is echter dynamisch. Het is een systeem van betekenissen, dat voortdurend in beweging is. Elk mens geeft betekenis aan de aspecten van zijn of haar leven. Deze betekenis kan verschillen van persoon tot persoon en kan veranderen in de tijd. De belangrijkste informatiebron hierover is elk individu zelf. Referentiekaders Iedere jongere heeft een eigen manier van denken, voelen en doen. Dit is aangeleerd door opvoeding, maar ook door de context waarin de jongere is opgegroeid en alles wat hij heeft meegemaakt. Denk hierbij aan: Het land waar de jongere is opgegroeid De buurt of stad waar de jongere vandaan komt De buurt waar de jongere nu woont Afkomst, opleiding en maatschappelijke positie van familie De opvoeding en religie die hij meekrijgt De vrienden waar de jongere mee omgaat Is hij opgegroeid in armoede of oorlogstijd? Is er nu sprake van armoede? Was/is er sprake van ziekte of overlijden van dierbaren? Al deze factoren bepalen hoe de jongere denkt, voelt en handelt. Ze bepalen mede wat de jongere belangrijk vindt, hoe hij reageert en welke beslissingen hij neemt. Samen vormen zij het referentiekader: het geheel aan gewoontes en regels waarvan uit een mens handelt. 22