Compassie in de verpleegkundige praktijk Een leidend principe voor goede zorg

Transcriptie

1 Compassie in de verpleegkundige praktijk Een leidend principe voor goede zorg dr. Margreet van der Cingel Presentatie V&VN Wetenschap in Praktijk 18 maart 2013

2 Hoe wordt compassie aan chronisch zieke ouderen opgevat? Wat is de bijdrage van compassie aan goede zorg

3 Doel en methode onderzoek Compassie begrijpen vanuit 3 verschillende perspectieven: Filosofisch Historisch Hedendaagse praktijk en daarmee het begrip compassie verhelderen zoals dat door chronisch zieken en hun zorgverleners wordt ervaren.

4 Presentatie Inleiding op compassie (theoretisch onderzoek) in relatie tot verplegen en zorg als morele praktijk Compassie en visies op verplegen (historisch onderzoek) Hoe compassie in de moderne verpleegkunde een plaats heeft gekregen Compassie en professionaliteit (empirisch onderzoek) Kenmerken van goede zorg in relatie tot compassie Professioneel handelen en EBP, betekenis voor verpleegkundig handelen.

5

6

7 Beeldvorming over de ouderdom Ageing has become more complex, differentiated and ill defined, experienced from a variety of perspectives and expressed in a variety of ways at different moments in people s life. (Gilleard & Higgs, 2001)

8 Chronisch zieke ouderen Groter wordende groep in onze samenleving Zij lijden verlies en hebben blijvend met consequenties van ziekte te maken Zij hebben vaak in toenemende mate zorg nodig Wat is goede zorg voor hen?

9 Waarom compassie is onderzocht: Vorm van liefde die vermenselijking kan bevorderen (Baart, 2006) Wel onderdeel (verpleegkundige en zorgkundige) beroepshouding maar: Niet expliciet terug te vinden in bijvoorbeeld functiebeschrijvingen, beroepsprofiel of theorie over zorg Veel leed dat niet op te lossen is: chronisch zieken, ouderen: kwetsbare groep Nodig als tegenwicht tegen tendens efficiency en onderzoek naar genezing.

10 Wat is het belang van compassie voor ouderen, ondanks het feit dat compassie geen leed weg kan nemen? Thema s compassie in de studie Reactie op lijden? Inlevingsvermogen, identificatie nodig? Emotie: rationeel of gevoel? Redenen: egoïsme versus altruïsme Voorwaarden: compassie verdienen? Morele betekenis van compassie

11 Van Aristoteles tot Armstrong: Diverse definities van Leed: relatie met ouderdom Filosofe Martha Nussbaum: Leed roept compassie op vanuit eudaimonistisch argument (Upheavals of Thought, 2001) Karen Armstrong: Charter for compassion: do not treat others as you would not them to treat you en always treat others (Twelve steps to a compassionate life, 2011)

12 Eudaimonia Het (streven naar) het hoogste goed, geluk, het goede leven. Centraal concept in Aristoteles filosofie Het Eudaimonistisch argument: de herkenning dat het lot ons allen kan treffen waardoor het goede leven verstoord wordt roept op tot medeleven met een ander. (Nussbaum, 2001) Jaaropening Domein Gezondheid en Welzijn 2012 Presentatie Margreet van der Cingel

13 Inlevingsvermogen/empathie Verbeelden nodig om generieke menselijke kwetsbaarheid te herkennen Informatie nodig om te zien wat verlies voor een ander betekent: subjectieve perspectief van de ander

14 Leed en verlies Leed = blijvend verlies: Onderscheid maken tussen blijvend verlies en tijdelijk ongemak Kun je niet meten: betekenis van verlies voor ieder mens een individuele beleving (discussie Heleen Dupuis dat dementie erger is dan kanker) Reactie op leed: pijn, verdriet, rouw, boosheid bij degene die lijdt en degenen die leed zien (denk aan rouwfasen)

15 Afstand-nabijheid Afstand Nabijheid nodig voor: Onderscheid maken tussen eigen waarden en belangen en die van de ander Anderen helpen gevoelens te uiten vertrouwen: informatie te verkrijgen om te herkennen wat van belang is gevaar: Verwaarlozing, over het hoofd zien van belang ander projectie Zelf-opoffering

16 De emotie compassie Construct: affectief, cognitief, wils- en gedrags aspect Cognitief: emotie heeft gedachte nodig, zonder gedachte emotie niet aanwezig Emoties hebben narratieve structuur: daarom soms onbetrouwbaar

17 Redenen voor compassie Medelijden of medeleven? Medelijden wanneer: Je op de ander neerkijkt Je er ijdel van wordt omdat je zo goed bent Je er misbruik van maakt MEDELEVEN: alleen wanneer je de ander en diens beleving volledig centraal stelt

18 Menselijke relaties Oudere zorgvrager- zorgverlener: ongelijke relatie Ongelijke relaties kunnen in machtsrelatie ontaarden Belang van beiden kan naast elkaar bestaan Compassie is geen dilemma want zorgvrager is al in slechtste positie

19 Compassie voor iedereen: Moet je compassie verdienen? Voorbeeld: dronken automobilist, roker met COPD, etc. Compassie is geen rechtspraak maar juist tolerantie, je hoeft geen keuze te maken Beroepscode en ethiek onderschrijft zorg aan iedereen die zorg behoeft

20 Uitkomsten literatuurstudie Compassie is een concept: waarbij leed de belangrijkste trigger is (Tudor, 2001) waarbij inlevingsvermogen (empathie) een belangrijke rol speelt (Roeser&Willemsen, 2001) Waarbij de gedachte dat iets erg is voor een ander noodzakelijk is (Nussbaum, 2001) Waarin het belang van de ander voorop staat en het hebben van een oordeel achterwege moet blijven (Richmond, 2004) Waarbij de erkenning van het leed troost biedt (Duyndam, 1997)

21 Conclusie theoretische beschouwing: Compassie is een morele verantwoordelijkheid van de professionele zorgverlener

22 Compassie: keuze voor goeddoen Keuze want: Erkennen of ontkennen dat het erg is dat iemand pijn of verdriet heeft Ontkennen: voegt leed toe Erkennen: biedt troost want je wordt gezien in je pijn, verdriet

23 Compassie in de historie van de moderne verpleegkunde Zorgen vanuit de wens iets te betekenen voor een ander die het moeilijker heeft is motivatie van verpleegkundigen voor het vak Nightingale: onterechte negatieve connotatie met roeping, zelfopoffering en dienstbaarheid Compassie is sinds Nightingale impliciete waarde in beschrijvingen van verpleegkundige zorg

24 Compassie in de historie van de moderne verpleegkunde Zorg en verplegen voor Nightingale door allerarmsten, zaalmeiden (vaak ook hoer) en knechten zonder opleiding of in door kloosterzusters Beeldvorming over zorg: dualistisch en verbonden aan vrouwelijke eigenschappen Nightingale heeft door Notes on Nursing, als statisticus en belezen vrouw het beeld gekanteld Rol van Religie: ontzelving verward met zelfopoffering

25 Persoonsgerichte zorg Persoonsgerichte zorg komt tot uiting in (Morgan & Yoder, 2012): Holistische zorg Op maat gemaakte zorg (geïndividualiseerde zorg) Respectvolle zorg Empowerment Volgens McCormack & McCance (2012) ouderen en verzorgenden als uniek persoon; de relatie tussen oudere en verzorgende of verpleegkundige; de bekwaamheid en persoonlijkheid van de verzorgende of verpleegkundige; de organisatorische en bouwkundige context van zorgverlening; het concreet persoonsgericht zorgdragen; en de resultaten van persoonsgerichte zorg.

26 Compassie en persoonsgerichte zorg Diverse visies waarbinnen compassie goed is te plaatsen Auteur Baart & Grypdonck Van Heijst Jukema Van der Kooij Pool Voor wie Zieken die aangewezen zijn op de zorg van verpleegkundigen. Zieken die Verpleeghuis aangewezen zijn bewoners op de zorg van met een professionals in somatische de aandoening. gezondheidszorg. Ouderen die aan dementie lijden en in een verpleeghuis wonen. Chronisch zieken, die lijden aan een somatische aandoening en (nog) thuiswonen. Model Presente zorg Menslievende zorg Bewarende zorg Zingevende zorg Belevingsgerichte zorg Hoe Relatie Handelen Directe dagelijkse zorg Contact Dialoog Doel van zorgverle ning Lijden voorkomen, opheffen, uithouden of verzachten. Bijstaan in De persoon iemands nood tot zijn recht en de ander niet laten komen. verlaten. Herstellen van contact. Bevorderen van autonomie.

27 Compassie en persoonsgerichte zorg Diverse theorieën waarbinnen compassie goed is te plaatsen Tabel 1. Verpleegkundige theorie en compassie Theorist Theorie Verwijzingen naar compassie Travelbee Human-to-Human Relationship Fase empathie opgevat als aanvoelen Fase sympathy: letterlijk meevoelen Fase rapport: de gelijkwaardige zorgrelatie Paterson & Zderad Watson Erickson, Tomlin & Swain Humanistic Nursing Nursing, the philosophy and science of Caring Modeling and Role - Modeling, a theory and paradigm for nursing Presentie in verplegen als dialogisch proces: leed herkennen en opmerken Altruïsme als waarde Sensitiviteit Opbouw vertrouwensrelatie Delen/herkennen van gevoelens Onvoorwaardelijke acceptatie vanuit empathie Geen oordeel Benner From Novice to Expert Salience: sensitiviteit, opmerkzaamheid Nabijheid, troost, betrokkenheid Ray The Theory of Bureaucratic caring compassie als respons op leed is onderdeel van zorg Parse Theory of Human becoming Imaging, valuing, languaging: inlevensvermogen wordt gebruikt om leed te benoemen en erkennen Boykin & Schoenhofer Van de Brink- Tjebbes Nursing as Caring Verplegen in verbondenheid Verhalende karakter van zorg relateert aan verhalende karakter emoties Erbarmen en zich ontfermen Bewogenheid in reactie op leed Affectief aspect van bewogenheid Altruïsme als basis

28 Kwalitatief Onderzoek Kwalitatief onderzoek: Beschrijven en begrijpen/verklaren wat compassie is in lokale context Methode: gefundeerde theorie-ontwikkeling ( developing en discovering variant grounded theory Glaser & Strauss) Topics op basis bestaande theorie Open vragen naar beleving Informatie uit diepte-interviews steeds afwisselen met analyse tot geen nieuwe informatie wordt toegevoegd (data-saturatie) Focusgroepen: check op uitkomsten interviews en interactie tussen verpleegkundigen en ouderen bestuderen Onderzoeker vergelijkt antwoorden, vat ze samen in begrippen en krijgt zo bouwstenen voor theorie/conceptueel model

29 Data empirische onderzoek: 61 Diepte-interviews 31 patienten (16 COPD, 11Reuma, 4 andere chronisch zieken) 14 mannen, 17vrouwen Gemiddelde leeftijd 71 jaar 30 verpleegkundigen (16 revalidatie, 8 thuiszog, 6 vpk, spec.) 2 mannen, 28 vrouwen Gemiddelde leeftijd 45 jaar Langdurige ervaring in de zorg 6 (gemengde) Focusgroepen 24 chronische zieke ouderen (mannen en vrouwen; gem. 74), 21 verpleegkundigen/verzorgende (vrouw) Setting: thuiszorg, verpleeg/verzorginghuizen, gezondheidscentrum

30 7 dimensies van compassie: reactie op rouw Aandacht: toenadering op basis opmerkzaamheid Actief luisteren: verhaal horen Leed benoemen: aangeven dat het erg is Betrokkenheid: bewogenheid tonen Helpen: anticiperen op hulpvraag Aanwezigheid: emotioneel en fysiek present zijn Begrip: via inlevingsvermogen emoties van de ander duiden

31 Wat compassie is: Je bent geen nummer, geen object, maar een persoon, er is aandacht voor je als persoon. Je krijgt stimulans voor waar je mee bezig bent en waar je tegen opziet, ze helpen bij problemen waar je iets mee wil doen; je bent een persoon! Bewoner verzorgingshuis Jaaropening Domein Gezondheid en Welzijn 2012 Presentatie Margreet van der Cingel

32 Wat compassie niet is: Ze mogen met me meeleven tot de dood, maar ik hoef geen medelijden. COPD-patiënt Jaaropening Domein Gezondheid en Welzijn 2012 Presentatie Margreet van der Cingel

33 Wanneer compassie ontbreekt: ook bij mondige client! Interviews door Gonny Ten Haaft met verpleegkundigen, artsen en managers in de zorg over patient zijn. Als patient zie je hoe zorg beter kan Jaaropening Domein Gezondheid en Welzijn 2012 Presentatie Margreet van der Cingel

34 Compassie in de zorgrelatie Opmerkzaamheid: gevoelig zijn voor signalen van de ander Zie ook onderzoek van Uitterhoeve e.a. (2008) Persoonlijke nabijheid: Elkaar kennen als unieke persoon Beleving en ervaringen delen Professionele nabijheid: Als zorgverlener emoties tonen in reactie op leed weerspiegelt de emoties van de ander. Dit geeft erkenning

35 Compassie en kwaliteit van zorg Wat is kwaliteit (van zorg)? Kwaliteitsdenken en kwaliteit meten nu vaak eendimensionaal, maar het gaat om menselijk gedrag, dat verander je niet door te meten Kwaliteit en goede zorg: - evenwaardigheid en nabijheid - Menselijke benadering

36 Goede verpleegkundige zorg betekent dat de zorgverlener haar handelen baseert op: Brede definitie van EBP (Munten, Cox e.a.) Wetenschappelijke kennis Professionele ervaringskennis Wensen en voorkeur patiënt Besluiten van professionals zijn vaak gebaseerd op onbewuste ervaringskennis: intuïtie De patiënt werkelijk stem geven: gezamenlijke besluitvorming over de zorg

37 Conclusie Compassie is een kernwaarde voor zorg en onderdeel EBP Compassie verdient onderdeel te zijn van de definitie voor goede zorg die zich baseert op kennis vanuit wetenschap, van de professional en van de patiënt zelf

38 Aanbevelingen - Compassie als kernwaarde aanleren in curricula verpleegkundig onderwijs - Formeel waarderen: expliciteren van compassie als kernwaarde van professionals door expertverpleegkundigen en verpleegkundig leiders (voorbeeldfunctie) - Empathie als basaal voorwaardelijk selectiecriterium, bijen nascholing op compassioneel professioneel gedrag

39 Stellingen over compassie Compassie is antwoord op lijden Compassie is intrinsieke waarde voor zorgverleners Compassie is reactie op rouwproces Opmerkzaamheid is kritische factor in tonen compassie Compassie is aspect van professioneel handelen volgens EBP Emoties van zorgverleners zijn bron van kennis Intuïtie van zorgverleners is besluitvorming op basis ervaring Kennisontwikkeling zorgverleners is gebaat bij reflectie Zorg chronisch zieke ouderen is hoogcomplexe zorg Kwaliteit van zorg is vooral gewaarborgd door durven afwijken van de norm Sisters are doin it for themselves

40