Geraldine Van den Weghe

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar Cassatie rekent af met de theorie van het verval van de schenkingen onder de levenden wegens het verdwijnen van de oorzaak. Of is er ruimte voor discussie? Noot bij Cass. 12 december 2008 Masterproef van de opleiding Notariaat Ingediend door Geraldine Van den Weghe studentennr Promotor: Prof. dr. Jan Bael Co-promotor: Mary Ann Masschelein

2 1. Inleiding Voorafgaand Probleemstelling Het oorzaakbegrip Kenmerken van de vervaltheorie De dualistische leer van het Hof van Cassatie met betrekking tot de oorzaak Oorzaak als voortbestaansvereiste? Jamais deux sans trois. 3 mijlpaalarrest van het Hof van cassatie Arrest van het Hof van Cassatie van 16 november a. Feiten... 9 b. Kritiek c. Gevolgen d. voorbeelden uit de lagere rechtspraak Arrest van het Hof van Cassatie van 21 januari a. Feiten b. Toevoeging van een bijkomende voorwaarde c. Gevolg van deze nieuwe tijdsvoorwaarde voor de vervaltheorie bij schenkingen Arrest van het Hof van Cassatie van 12 december a. Ontleding van het arrest b. Heeft het Hof van Cassatie hiermee alle onzekerheid uit de weg geruimd? Stellingen in de rechtsleer pro en contra het verval Met betrekking tot de bindende kracht van de overeenkomst a. Contra b. Pro Met betrekking tot de rechtszekerheid a. Contra b. Pro Eerbiediging werkelijke wil van de schenker Alternatieve mogelijkheden? Verschil tussen samenwonenden en gehuwden Beding van aanwas Uitdrukkelijk ontbindende voorwaarde... 32

3 4.4. Wettelijke mogelijkheden (niet vervulling van de voorwaarde of last en herroeping wegens ondankbaarheid) Dwaling Belang van de notariële schenkingsakte en de kwalificatie van de vrijgevigheid Rechtsvergelijking Conclusie Bibliografie Rechtspraak Rechtsleer A. Boeken B. Tijdschriften C. Bijdragen in boeken

4 1. Inleiding 1.1. Voorafgaand 1. De problematiek van het verval van de schenking wegens het verdwijnen van de oorzaak heeft nog maar eens opschudding veroorzaakt. Wanneer een schenking wordt gedaan en er zich naderhand wijzigingen voordoen aan de concrete omstandigheden, kan het in stand houden van de schenking als onbillijk over komen. Hierdoor is het mogelijk dat de schenker wenst terug te komen op de gedane schenking. Een schenking wordt immers vaak gedaan met het oog op het uitbouwen van een relatie, waardoor een relatiebreuk de doorslaggevende beweegreden van de schenking kan ontnemen. In principe is een schenking onherroepelijk: donner et retenir ne vaut. Dit principe komt door de theorie van het verval van de schenking wegens het verdwijnen van de oorzaak op losse schroeven te staan. Het verval werd in het verleden door sommige rechtsleer en rechtspraak aanvaard. In de rechtspraak zijn 3 mijlpaalarresten van het Hof van Cassatie vermeldenswaardig die verder uitvoerig zullen besproken worden. 2. Ik zal vooreerst de feiten van het geannoteerde arrest van het Hof van Cassatie van 12 december 2008 beschrijven en reeds een korte toelichting geven over de uitspraak van het Hof. Vervolgens zal ik enkele theoretische beginselen en standpunten in de doctrine met betrekking tot de vervaltheorie uiteenzetten. Daarna zal ik een chronologisch overzicht geven van de rechtspraak aan de hand van het cassatiearrest van 16 november 1989, enkele voorbeelden uit de lagere rechtspraak en het cassatiearrest van 21 januari De beslissing van 12 december 2008 van het Hof van Cassatie kan immers niet worden geanalyseerd los van deze uitspraken. Tenslotte zal ik trachten op zoek te gaan naar alternatieve mogelijkheden voor de schenker om op zijn schenking terug te komen wanneer de concrete omstandigheden gewijzigd zijn, gezien het Hof de deuren voor het verval van de schenking sinds december 2008 lijkt gesloten te hebben Probleemstelling 3. Er dient voorafgaandelijk te worden opgemerkt dat er een essentieel onderscheid bestaat tussen gehuwden en samenwonenden. Een schenking tussen gehuwden is immers ten alle tijde herroepbaar op grond van artikel 1096 B.W. Voor samenwonenden bestaat dergelijke bepaling niet, waardoor men aangewezen is op het gemeen recht, hetwelk stelt dat een schenking onherroepelijk is. De problematiek van het verval van de schenking heeft dus voornamelijk betrekking hetzij op schenkingen tussen samenwonenden, hetzij op schenkingen gedaan door een derde aan beide

5 partners samen (gehuwd of niet gehuwd). Bij gehuwden zijn meerdere mogelijkheden voorzien in de wet om terug te komen op echtelijke liberaliteiten indien het huwelijk na een zekere tijd strandt Oorspronkelijk was men van mening dat de vervaltheorie beperkt was tot de testamenten. In 1989 werd het verval van schenkingen wegens het verdwijnen van de oorzaak voor het eerst, zij het onder bepaalde voorwaarden, aanvaard door het Hof van Cassatie. Het verval van testamenten wegens het verdwijnen van de determinerende beweegreden werd vervolgens door het Hof verfijnd met een arrest van 21 januari 2000 (infra nr. 24). Ingevolge de veelzijdige kritiek en de onduidelijkheid omtrent het toepassingsgebied van de leer van het verval, kwam een derde beslissing van het Hof als geroepen. Dit gebeurde met het arrest van 12 december De feiten die aanleiding hebben gegeven tot het arrest van 12 december 2008 kunnen als volgt worden samengevat. 5. Sedert 1997 heeft een vrij welgestelde jonge man (verweerder in cassatie) een relatie met een vijf jaar oudere vrouw (eiseres in cassatie). In 1999 wenst het koppel een dure woning aan te kopen te Knokke-Heist. Aanvankelijk, zoals blijkt uit de ontwerpakte, was het de bedoeling de woning samen aan te kopen in onverdeeldheid, maar uiteindelijk wordt de authentieke akte verleden op naam van de vrouw alleen. De vrouw gaat een hypothecaire lening aan voor nog geen vierde van de totale aankoopsom. De rest wordt door de man gefinancierd. Vervolgens worden verfraaiings- en verbouwingswerken aan de woning uitgevoerd en ook dit wordt, op enkele facturen na, gefinancierd door de man. Rond mei 2000, wanneer de verbouwingswerken betaald en beëindigd zijn en wanneer de vrouw haar introk genomen heeft in het nieuwe huis, beslist zij haar geliefde met een kluitje in het riet te sturen. Dit slaat voor de verweerder in als een bom, gezien hij de relatiebreuk niet zag aan komen en hij niet alleen de verkoopprijs van zijn eigen woning in Sint-Martens-Latem, maar ook zijn spaargelden heeft aangewend ter financiering van het huis. De gedane schenkingen en giften waren voor hem onlosmakelijk verbonden met de verdere bestendiging en uitbouw van de relatie, waardoor de abrupte breuk, buiten zijn wil en vermogen, nogal berekend overkomt. De man vordert voor de rechtbank het verval van de schenking. Hij wenst het geschonken geld terug te vorderen op grond van de theorie van het verdwijnen van de oorzaak. Het Hof van Beroep volgt de stelling van de man en spreekt het verval uit. De vrouw legt zich echter niet neer bij deze uitspraak en gaat in cassatie. Het Hof van Cassatie verbreekt de beroepsbeslissing en meent dat er geen sprake kan zijn van verval, daar het verdwijnen van de oorzaak in de regel geen gevolgen heeft voor de geldigheid van de rechtshandeling. 4 1 Het onderscheid tussen echtgenoten en samenwonenden belicht ik verder in deze masterproef, nr. 58 e.v.

6 De uitspraak van het Hof van Cassatie wordt verder nauwgezet ontleed, doch lijkt het mij aangewezen eerst een korte theoretische uiteenzetting en een bespreking van de evolutie in de rechtspraak te geven. 2. Het oorzaakbegrip 2.1. Kenmerken van de vervaltheorie 6. De theorie van het verval van de schenking wegens het verdwijnen van de oorzaak heeft betrekking op een geldig tot stand gekomen rechtshandeling die achteraf in het gedrang komt, doordat de doorslaggevende beweegreden die een partij aanzet zich te verbinden nadien wordt aangetast wegens omstandigheden buiten zijn wil. De vervaltheorie slaat dus niet op een rechtshandeling die van in het begin behept is met een ongeldige oorzaak of met een gebrek aan oorzaak. Dit laatste vormt dan ook het cruciale verschil met de nietigheid. Bij de vervaltheorie is er wel degelijk sprake van een geldige oorzaak (of een geldig voorwerp) bij het ontstaan van de verbintenis, maar verdwijnt de oorzaak naderhand Het verval van de oorzaak wordt in het Burgerlijk Wetboek niet expliciet als een grond van tenietgaan omschreven. Het Hof van Cassatie besliste in haar arrest van 21 januari 2000 (infra) dat er géén algemeen rechtsbeginsel bestaat volgens hetwelk rechtshandelingen vervallen wanneer hun oorzaak verdwijnt nadat ze zijn verricht. 3 Een omschrijving of definitie wordt niet gegeven door het Burgerlijk Wetboek, waardoor men aangewezen is op rechtsleer of rechtspraak voor een verdere invulling ervan. In de rechtsleer worden een viertal kenmerken naar voor geschoven met betrekking tot het vervalbegrip. 4 Het verval heeft vooreerst betrekking op een rechtshandeling die oorspronkelijk geldig tot stand gekomen is. Het verval is bovendien het gevolg van een gebeurtenis die zich heeft voorgedaan na de totstandkoming van de rechtshandeling en die gebeurtenis is daarenboven vreemd aan de wil van de partijen. Tenslotte heeft volgens deze rechtsleer het verval enkel betrekking op rechtshandelingen die hun rechtsgevolgen nog niet voortgebracht of voltooid hebben. Bepaalde rechtsleer en rechtspraak voegt aan deze kenmerken nog andere toepassingsvoorwaarden toe of is van mening dat de vervaltheorie daarentegen niet alle kenmerken draagt. De uitbreiding of inkrimping van het toepassingsgebied zal verder blijken in deze masterproef. 5 2 R. VAN EESTER, Het verval van testamenten en schenkingen onder levenden door het verdwijnen of wegvallen van de oorzaak, Not. Fisc. M. 2008, p R. BARBAIX, Zijn de algemene geldigheidsvereisten inderdaad strenger ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?, Not. Fisc. M. 2003, p S. NUDELHOLE, une donation est-elle frappée de caducité par la disparition de sa cause, survenue postérieurement à la conclusion du contrat?, R.C.J.B. 1993, p ; R. VAN EESTER, Het verval van testamenten en schenkingen onder levenden door het verdwijnen of wegvallen van de oorzaak, Not. Fisc. M. 2008, p. 42.

7 8. Ondanks het ontbreken van een wettelijke definitie, komt het begrip verval echter meer dan eens voor in het Burgerlijk Wetboek. Art. 299 BW heeft het bijvoorbeeld over het verval van huwelijksvoordelen bij echtscheiding. 5 Ten tweede vervalt een legaat in geval van vooroverlijden van de begunstigde, bij tenietgaan van het voorwerp van het legaat of wanneer de begunstigde onbekwaam is om te verkrijgen of wanneer hij het legaat verwerpt (art t.e.m BW). 6 Schenkingen ten voordele van het huwelijk gedaan vervallen indien het huwelijk daar niet op volgt (art BW). En tenslotte vervalt ook de contractuele erfstelling wanneer de begunstigde vooroverlijdt (1089 en 1093 BW). Hieruit kan men afleiden dat al deze gevallen betrekking hebben op het feit dat het verder uitvoeren van de verbintenis in natura onmogelijk is geworden De dualistische leer van het Hof van Cassatie met betrekking tot de oorzaak 9. Iedere rechtshandeling, eenzijdig of wederkerig, is overeenkomstig art BW onderworpen aan het bestaan van een oorzaak, tenzij de wet aanneemt dat de rechtshandeling op zichzelf kan bestaan en van haar oorzaak kan worden gescheiden. 7 Overeenkomstig artikel 1131 BW kan een verbintenis, die gedaan wordt zonder oorzaak of uit ongeoorloofde oorzaak geen gevolg hebben. In principe wordt de oorzaak (alsook het voorwerp, de toestemming en bekwaamheid van de partijen) beoordeeld op het ogenblik van de totstandkoming van de overeenkomst STIJNS en andere rechtsgeleerden omschrijven de oorzaak als de juridische, economische en maatschappelijke grondslag voor de gebondenheid van partijen. 9 De klassieke leer maakt een onderscheid tussen de rechtshandelingen ten bezwarende titel en de rechtshandelingen om niet. Bij rechtshandelingen ten bezwarende titel wordt het oorzaakbegrip objectiever voorgesteld dan bij de giften en schenkingen. Zo werd door het Hof van Cassatie meermaals gesteld dat de oorzaak van de verbintenis van de ene partij te vinden is in het voorwerp van de verbintenis van de andere partij in een wederkerig contract. 10 VAN GERVEN noemt deze oorzaak de voorwerp-oorzaak, doordat de oorzaak hierdoor onlosmakelijk verbonden is met het voorwerp. Bij rechtshandelingen om niet 5 Door de Wet van 27 april 2007 gewijzigd. 6 Dit omwille van het feit dat het legaat een intuïti personae karakter heeft. 7 Cass. 13 november 1969, Arr. Cass. 1970, 261; Cass. 5 november 1976, Arr. Cass. 1977, p. 268; Cass. 21 januari 2000, J.T. 2000, L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, p S. STIJNS, Leerboek, Boek 1, 2005, nrs ; S. STIJNS en H. GEENS, Glorie en teloorgang van het verval van rechtshandelingen wegens de verdwijning van de oorzaak. Een duiding van het cassatiearrest van 12 december 2008 inzake schenkingen, in PINTENS, W. (Eds.), Patrimonium (p ), Antwerpen, Intersentia, p Cass. 29 september 1972, Pas. 1973, p. 124; Cass. 13 maart 1981, Pas. 1981, p. 760; Cass. 27 oktober 1995, R.W , p. 298.

8 neemt de klassieke rechtsleer een veel subjectievere oorzaak aan, namelijk het oogmerk om te begiftigen. 11. De oorzaak van een schenking (onder de levenden of bij testament) bevat volgens het Hof van Cassatie twee componenten: de animus donandi van de schenker of de testator (de objectieve component) en de hoofdzakelijke beweegreden die hem heeft aangezet de schenking of gift te doen (de subjectieve component). 11 Het Hof houdt momenteel aldus een dualistische interpretatie voor, welke zij tevens hanteert bij de rechtshandelingen ten bezwarende titel. 12 VAN OMMESLAGHE en CORNELIS lijken daarentegen te opteren voor een monistische benadering, waarbij de oorzaak een uniform subjectief begrip is. 13 Deze laatste invalshoek kan worden aanzien als de moderne causaleer en houdt in dat de oorzaak van een contract bestaat uit de determinerende beweegredenen die door de partijen in het contract zijn opgenomen of uit de aard van het contract voortvloeien. De vrijgevigheid is een beweegreden die uit de aard van de schenking voortvloeit en dus een element van de oorzaak van een schenking uitmaakt. 14 Het Hof van Cassatie combineert derhalve de klassieke causaleer met de moderne causaleer. Volgens het Hof laten beide elementen (de objectieve wederkerigheid en de determinerende beweegreden) toe te polsen of er een redelijke grond tot gebondenheid van de partij aanwezig is. 15 Deze dualistische zienswijze is niet onbelangrijk, gezien men op grond van de vroegere objectieve causaleer (die uitging van de voorwerp-oorzaak ), doorgaans een beroep kon doen op de figuur van het verval wegens verdwijning van het voorwerp indien de oorzaak verdween. Het verval van rechtshandelingen wegens het verdwijnen van hun voorwerp vormt immers sinds het cassatiearrest van 14 oktober 2004 een algemeen rechtsbeginsel, waardoor men tevens zou kunnen afleiden dat het verdwijnen van het voorwerp bij schenkingen tot verval zou kunnen leiden. 16 Echter, de essentie van de theorie van het verval wegens het verdwijnen van het voorwerp is de onmogelijkheid tot uitvoering in natura van de verbintenis. Het wegvallen van 7 11 Het Hof van Cassatie verstrekte voor het eerst een definitie van het oorzaakbegrip in haar arrest van 16 november 1989 (infra): Overwegende dat de oorzaak van een schenking onder levenden of bij testament niet uitsluitend ligt in het begiftigingsoogmerk van de schenker, maar in de hoofdzakelijke beweegreden die bij hem heeft voorgezeten en die hem ertoe heeft gebracht die gift of schenking te doen. 12 Cass. 14 maart 2008, AR nr. C F.: in een wederkerige overeenkomst bestaat de oorzaak van een van de verbintenissen van een van de partijen niet uitsluitend in het geheel van de verbintenissen van de andere partij, maar in het geheel van de beweegredenen die de schuldenaar hoofdzakelijk hebben beïnvloed en hem ertoe hebben aangezet om te contracteren. Het Hof van Cassatie lijkt hierdoor terug te komen op hun vroegere objectieve oorzaaktheorie (voorwerpoorzaak). 13 P. VAN OMMESLAGHE, Observations sur la theorie de la cause dans la jurisprudence et dans la doctrine moderne, R.C.J.B. 1970, nrs. 18 en 24; L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, nr A. VERBEKE en I. VERVOORT, Oorzaak/Verval/Voorwaarde, in X., Handboek Estate Planning 2/6. Vermogensplanning met effect bij leven, 2005, Brussel, Larcier, nr S. STIJNS en H. GEENS, Glorie en teloorgang van het verval van rechtshandelingen wegens de verdwijning van de oorzaak. Een duiding van het cassatiearrest van 12 december 2008 inzake schenkingen, in PINTENS, W. (Eds.), Patrimonium, Antwerpen, Intersentia, p C. CAUFFMAN, Het verval van verbintenissen wegens het teloorgaan van hun voorwerp erkend als algemeen rechtsbeginsel, noot onder Cass. 14 oktober 2004, R.W , p Zie ook Cass. 28 november 1980, Arr. Cass , 352; Cass. 12 december 1991, R.W , 217, met noot A. CARETTE.

9 de oorzaak leidt daarentegen niet noodzakelijk tot de materiële onmogelijkheid om de rechtshandeling uit te voeren. VAN OMMESLAGHE en anderen zijn reeds geruime tijd de mening toegedaan dat de oorzaak geen enkele rol van betekenis meer heeft bij de uitvoering, behoudens in bepaalde wettelijke uitzonderingsgevallen. 17 Dit traditioneel standpunt werd echter de laatste jaren in twijfel getrokken Oorzaak als voortbestaansvereiste? 12. De oorzaak vormt, zoals hierboven gesteld, een vereiste voor het geldig totstandkomen van de schenking. Men kan zich nu de vraag stellen of de oorzaak, naast een geldigheidsvereiste ook een voortbestaansvereiste uitmaakt. Kan de schenking met andere woorden voortbestaan wanneer de doorslaggevende beweegreden van de schenker verdwenen is? Deze vraag maakt reeds geruime tijd een onderwerp van discussie uit en vormt de hamvraag van deze masterproef. 13. In het arrest van 12 december 2008 heeft het Hof van Cassatie geoordeeld dat de oorzaak een geldigheidsvereiste uitmaakt en dat de latere verdwijning ervan in de regel geen invloed heeft op de geldigheid van de rechtshandeling. 18 In het Franse recht wordt de oorzaak daarentegen niet enkel als een totstandkomingsvereiste aanzien, maar heeft ze ook een weerslag op de verdere uitvoering van de overeenkomst. 19 Zo werd reeds in een arrest van 14 mei 1985 door het Franse Hof van Cassatie beslist dat de schenking nietig moest worden verklaard, wegens het wegvallen van de determinerende beweegreden. In casu ging het om een schenking door een man gedaan aan zijn gehandicapte broer en diens echtgenote. Enkele maanden na de schenking wordt het huwelijk tussen de twee begiftigden beëindigd. Het Hof van Cassatie oordeelde dat het huwelijk onlosmakelijk verbonden was met de schenking en dat de schenking moest worden nietig verklaard. 20 In het Franse recht wordt hiervoor echter geen beroep gedaan op de figuur van het verval van de schenking, doch wel op de figuur van dwaling omtrent de oorzaak. 21 De visie van het Belgische Hof van Cassatie met betrekking tot de oorzaak als voortbestaansvereiste zal verder uitgelegd worden, meer bepaald aan de hand van de reeds kort aangehaalde princiepsarresten. Hierbij zal blijken dat bovenvermeld standpunt van het Hof genuanceerd dient te worden P. VAN OMMESLAEGHE, Observations sur la théorie de la cause dans la jurisprudence et dans la doctrine moderne, noot onder Cass. 13 november 1969, R.C.J.B Zie hierover uitgebreid nr. 43 en T. DE LOOR, Het verval als wijze van beëindiging van een rechtshandeling ten gevolge van het wegvallen van voorwerp op oorzaak, R.W , p Cass. fr. 14 mei 1985, Rev. Trim. Dr. Civ. 1986, 397, observations J. PATARIN en Rép. Defrénois 1986, , observations J.L. AUBERT. 21 R. BARBAIX, Zijn de algemene geldigheidsvereisten inderdaad strenger ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?, Not. Fisc. M. 2003, p. 78.

10 3. Jamais deux sans trois. 3 mijlpaalarrest van het Hof van cassatie 3.1. Arrest van het Hof van Cassatie van 16 november a. Feiten 14. Volgende feiten lagen aan het arrest van 16 november 1989 ten gronde. In 1974 en 1977 worden 2 onroerende goederen aangekocht, telkenmale wordt het vruchtgebruik door de ouders aangekocht en de blote eigendom door de zoon en diens echtgenote. De aankoopprijs van de blote eigendom wordt echter betaald met gelden bij handgift geschonken door de ouders. Deze constructie wordt ingegeven omwille van fiscale motieven, nl. successierechten vermijden bij het overlijden van de ouders. De zoon en schoondochter zouden het genot van de gebouwen pas verkrijgen na het overlijden van de ouders, waardoor voldaan is aan art. 12 W. Succ. (dat het bewijs van een effectief gebruik door de vruchtgebruikers vooropstelt). Hieruit valt af te leiden dat het om een fiscale constructie gaat en niet zozeer om een schenking, gezien het genot wordt uitgesteld tot aan het overlijden van de vruchtgebruikers. Enkele jaren later wordt de echtscheiding tussen de zoon en zijn echtgenote uitgesproken en niet veel later overlijdt de moeder. De vader dagvaardt zijn zoon en ex-schoondochter voor de rechtbank van eerste aanleg te Huy en vordert de terugbetaling van de geschonken gelden. Hij pleit voor het verval van de schenking en meent dat de doorslaggevende beweegreden van de schenking gelegen is in het creëren van een zo gunstig mogelijke fiscale situatie voor zijn erfgenamen en dat deze beweegreden door de echtscheiding geen nut meer heeft ten aanzien van zijn ex-schoondochter, gezien zij geen erfgenaam of tussenpersoon meer van hem is conform artikel 14 W. Succ. Bijkomend voert de vader aan dat de schenking afhankelijk was van het voortbestaan van het huwelijk tussen zijn zoon en diens echtgenote. In eerste aanleg wordt zijn verzoek afgewezen. Het Hof van Beroep te Luik wijst eveneens zijn vordering af op grond van de redenering dat het verval niet uitdrukkelijk gestipuleerd was in de schenkingsakte 23 en omdat het niet ging om één van de wettelijke uitzonderingsgevallen waarin de wetgever zelf het verval bepaalde. Een schenking kan volgens het Hof van Beroep niet automatisch vervallen bij het beëindigen van de huwelijksrelatie indien niet kan worden aangetoond dat dit verval door de partijen gewild zou zijn De vader gaat tegen deze laatste uitspraak in cassatie en voert de schending aan van de artikelen 1108 BW en 1131 BW. Bijkomend roept hij de miskenning in van het algemeen beginsel van het verval van de rechtshandeling ten gevolge van het verdwijnen van haar oorzaak of voorwerp Cass. 16 november 1989, Arr.Cass , Hoewel algemeen aanvaard wordt dat de oorzaak niet uitdrukkelijk in de akte vermeld moet worden. (Zie hieromtrent eveneens: Cass. Fr. 2 januari 1907, D1907, I, p. 137, noot A. COLIN) 24 Of het verval van de oorzaak als een algemeen beginsel kan worden beschouwd, zal verder blijken.

11 Cassatie verbreekt het arrest van het Hof van Beroep te Luik - omdat het een te beperkte interpretatie van het recht omvatte en willigt de vordering van de vader in. Het Hof argumenteert als volgt: dat de oorzaak van een schenking onder de levenden of bij testament niet uitsluitend ligt in het begiftigingsoogmerk van de schenker, maar in de hoofdzakelijke beweegreden die bij hem heeft voorgezeten en die hem ertoe heeft gebracht die gift of schenking te doen; dat de feitenrechter, wanneer de doorslaggevende beweegreden van de schenking door een voorval buiten de wil van de schenker vervalt of verdwijnt, kan vaststellen dat die schenking vervallen is, als zij, volgens de bewoordingen zelf van die beschikking of volgens de uitleg van de wil van de beschikker, onlosmakelijk is verbonden met de omstandigheden die eraan ten gronde lagen en die haar enige reden van bestaan uitmaken. 16. Uit dit arrest werd door het merendeel van de rechtsleer afgeleid dat het Hof van Cassatie de theorie van het verval wegens het verdwijnen van de oorzaak (onder bepaalde voorwaarden) aanvaardde bij schenkingen onder de levenden. 25 De uitspraak van het Hof van Cassatie kwam nochtans vrij onverwacht en werd door sommigen bestempeld als een Copernicaanse revolutie. 26 b. Kritiek 17. Hoewel de stelling van het Hof na het arrest tot enkele toepassingen in de lagere rechtspraak heeft geleid, werd het baanbrekend arrest van het Hof van Cassatie over het algemeen niet zo positief onthaald in de doctrine. BAEL en enkele andere auteurs menen dat het verval de rechtszekerheid in het gedrang zou brengen. 27 Het verval van een rechtshandeling zonder een duidelijke contractuele of wettelijke basis, jaren na de totstandkoming ervan, kan ernstige nadelige gevolgen teweegbrengen ten aanzien van de begunstigden (en zelfs ten aanzien van derden). 28 Dit punt van kritiek werd weerlegd door o.a. BARBAIX en FORIERS. 29 Het rechtszekerheidsargument zal ik verder uitvoerig bespreken (infra nr. 52 t.e.m. 56). Een bijkomend element waarmee het arrest van L., RAUCENT, Objet et cause des libéralités: les arrêts de Cour de cassation du 16 novembre 1989 et du 15 novembre 1990 in X (ed.), Quinze années d application de la réforme des régimes matrimoniaux, Brussel, Academia-Bruylant, 1991, p. 33, nr. 13; L. BRACKE, Het nagestreefde doel versus de rechtszekerheid, Not.Fisc.M. 1998,117 en S. TAILLIEU Actualia inzake het verval van rechtshandelingen ingevolge de verdwijning van de oorzaak wat zal de toekomst brengen?, T.B.B.R. 2005, S. NUDELHOLE, Une donation est-elle frappée de caducité par la disparition de sa cause, survenue postérieurement à la conclusion du contrat?, R.C.J.B. 1993, p. 108, nr J. BAEL, Algemene geldigheidsvoorwaarden inzake schenkingen en testamenten in H. CASMAN (ed.), Notariële actualiteit 7: Familierecht, Brugge, die Keure, 1996, 131, nr. 35; M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, Overzicht van rechtspraak. Giften ( ), T.P.R. 1999, 823, nr. 71 en J. ROMAIN, Clarifications concernant la théorie de la caducité des actes juridiques, en particulier des libéralités testamentaires, par disparition de leur cause-mobile déterminant, RCJB 2004, 113, nr J. RENCHON en L. VOISIN, Les donations effectuées au profit d un enfant qui vit en couple in Y.-H. LELEU (ed.), Aspects actuels de la programmation patrimoniale dans la famille, Brussel, Bruylant, 2006, 119, nr P. FORIERS, La caducité des obligations contractuelles par disparition d un élément essentiel à leur formation, Brussel, Bruylant, 1998, 104, nr. 102; BARBAIX, R., Het verval van de schenking door het verdwijnen van de doorslaggevende beweegreden: het derde bedrijf, R.W , p , nr

12 1989 gecontesteerd werd, betreft de schending van het principe van de onherroepelijkheid van schenkingen, vermeld in art. 894 BW. BARBAIX gaat in tegen dit argument door te stellen dat er geen inbreuk is op de onherroepelijkheid, aangezien de determinerende beweegreden vervallen moet zijn buiten de wil van de schenker. CORNELIS wijst overigens op het feit dat de oorzaak moeilijk te achterhalen is, gezien die niet uitdrukkelijk moet worden opgenomen in de akte (1132 BW). 30 De begunstigde hoeft, dixit BARBAIX, zelfs niet op de hoogte te worden gesteld van de doorslaggevende beweegreden van de schenker Bovendien waren enkele auteurs van mening dat het verval van oorzaak bij schenkingen indruiste tegen het principe van de bindende kracht van de overeenkomst (art BW). 32 Tenslotte haalden sommigen aan dat de voorwaarden van het verval onduidelijk waren en dat het onzeker was of het verval al dan niet van rechtswege kon intreden. 33 Het mag duidelijk zijn dat velen een pleidooi voerden voor een verfijning en verduidelijking van het toepassingsgebied van de vervaltheorie bij schenkingen op grond van deze kritische bedenkingen. c. Gevolgen 19. Een cruciale vraag die gesteld kan worden naar aanleiding van bovenvermeld cassatie-arrest van 1989, betreft de vraag of het verval al dan niet terugwerkende kracht heeft. Deze vraag heeft vooreerst belangrijke consequenties voor de partijen, daar de al dan niet terugwerkende kracht weerslag heeft op eigendomstitel (en de daarmee gepaard gaande rechten) evenals op de risicoovergang. De terugwerkende kracht heeft tot gevolg dat alle zakelijke rechten overgedragen of toegestaan door de begiftigde vervallen. De terugwerkende kracht heeft bovendien een aanzienlijke weerslag op de rechten die derden intussen op de geschonken goederen zouden verkregen hebben. Wanneer de eigendomstitel van de begiftigde met terugwerkende kracht verdwijnt, wordt hij geacht nooit eigenaar te zijn geweest van het goed, zodat hij het goed bijgevolg niet kon overdragen aan een derde. Het goed zal in natura moeten worden teruggegeven aan de schenker. Indien er slechts sprake zou zijn van een beperkte terugwerkende kracht, dan dient de derde-verkrijger het goed niet in natura terug te geven, maar zal de begiftigde wel gehouden zijn tot teruggave in waarde of terugbetaling van een schadevergoeding. Indien de schenker hierop wenst te anticiperen, dan is het L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 845, nr R. BARBAIX, Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 882, nr Zie hierover uitgebreider randnummer 50 e.v. 33 J.-L. RENCHON en L. VOISIN, Les donations effectuées au profit d un enfant qui vit en couple in Y.-H. LELEU (ed.), Aspects actuels de la programmation patrimoniale dans la famille, Brussel, Bruylant, 2006, 126, nr. 47.

13 aanbevelenswaardig in de schenkingsakte een vervreemdingsverbod te bedingen. Dit beding moet evenwel beperkt zijn in de tijd en een rechtmatig belang dienen In de rechtsleer is de meerderheid van mening dat het verval terugwerkende kracht heeft tot het ogenblik van de schenking. 35 Een zeer kleine minderheid meent dat het verval slechts ex nunc werkt. 36 Een derde strekking oordeelt, mijns inziens correct, dat het verval terugwerkende kracht heeft, maar enkel tot op het ogenblik waarop de gebeurtenis zich voordeed die de doorslaggevende beweegreden deed vervallen. 37 Deze strekkingen bieden meer rechtszekerheid voor de derdenverkrijger van het geschonken goed dan de ex-tunc-visie. d. voorbeelden uit de lagere rechtspraak 21. Na het arrest van 1989 van het Hof van Cassatie volgden in de lagere rechtspraak enkele uitspraken waarin het verval werd uitgesproken. Wanneer men deze uitspraken analyseert, wordt duidelijk dat in een meerderheid van de gevallen de beëindiging van de relatie als drijfveer voorligt om een beroep te doen op de theorie van het verval van de schenking. Het gaat meer specifiek om de breuk tussen hetzij de schenker en de begiftigde 38, hetzij tussen de begiftigden onderling Zo werd het verval uitgesproken door het Hof van Beroep te Brussel wanneer een vrouw haar intentie had meegedeeld om te scheiden, kort nadat de man haar een som geld had geschonken om de aankoop van een villa te financieren. Hier dient wel te worden opgemerkt dat een schenking, buiten huwelijkscontract, tussen echtgenoten sowieso op elk moment kan herroepen worden op grond van artikel 1096 B.W.. 40 Een tweede voorbeeld heeft betrekking op een schenking gedaan aan dochter en schoonzoon. Het Hof van Beroep te Luik aanvaardde het verval van een schenking (van Zie uitgebreider: R. BARBAIX, Last en modaliteit. Onvervreemdbaarheid. Onbeslagbaarheid, Handboek Estate Planning 2, 2008, Brussel, Larcier, p L. BRACKE, het nagestreefde doel versus rechtszekerheid. Het verval als beeindigingswijze van een rechtshandeling wegens het verdwijnen of het wegvallen van de oorzaak, Not. Fisc. M. 1998, p. 104; S. NUDELHOLE, Une donation, est-elle frappée de caducité par disparition de sa cause, survenue postérieurement à la conclusion du contrat?, R.C.J.B. 1993, p , nr. 35; F. Parisis, Vers un principe général de caducité des libéralités consécutive à l éffacement de leur cause? ; T.B.B.R. 1994, p ; J. ROMAIN, Clarifications concernant la théorie de la caducité des actes juridiques, en particulier des libéralités testamentaires, par disparition de leur cause-mobile déterminant, noot onder Cass. 21 januari 2000, R.C.J.B. 2004, p. 113, nr. 26; S. STIJNS, De gerechtelijke en buitengerechtelijke ontbinding van overeenkomsten, Antwerpen, Maklu, 1994, p. 111, nr. 64; A. VERBEKE, art. 893 B.W., Comm. Erfr., 1992, p. 24, nr B. DU LAING Enkele beschouwingen over de invloed van (het wegvallen van) het nagestreefde doel of de (determinerende) beweegreden op het (voort)bestaan van de geaffecteerde geldlening, Not. Fisc. M. 2001, p. 202, nr M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, Overzicht van rechtspraak. Giften ( ), T.P.R. 1999, p ; I. VERVOORT, Oorzaak/Verval/Voorwaarde, in X., Handboek Estate Planning 2/6. Vermogensplanning met effect bij leven, 2005, Brussel, Larcier, p , nr. 62; R. Barbaix, "Hoe anders is de overeenkomst schenking, en waarom? Rechtsvergelijkende studie van het contractuele statuut van de schenking", Antwerpen, Intersentia, 2007, p , nr. 1044; Luik 19 mei 1992 en 26 januari 1993, T.B.B.R. 1994, p. 45, noot F. PARISIS. 38 Antwerpen 22 april 2003, T.B.B.R. 2005, 69; Gent 24 november 2005, R.W , 241; Luik 24 januari 2007, J.T. 2007, 206; Rb. Brussel 8 maart 1994, TBBR 1994, 512; Rb. Brussel 29 maart 2002, Rev. Not. B. 2004, 200; Rb. Luik 25 november 2002, R.T.D.Fam. 2004, 496; Rb. Luik 6 oktober 2003, J.L.M.B. 2004, Luik 19 mei 1992, TBBR 1994, 45, noot PARISIS, F.; Brussel 17 mei 2001, J.L.M.B. 2001, 144, noot GIMENNE, C.; Bergen 12 mei 2004, R.T.D.Fam. 2005, 607; Antwerpen 3 oktober 2007, N.J.W. 2008, Brussel 15 februari 2007, Rev.trim.dr.fam. 2008, (1329) 1339.

14 een som geld) gedaan door de ouders ten behoeve van hun dochter en schoonzoon voor de aanschaf van hun woning. Het jonge koppel besliste na enkele jaren uit de echt te scheiden en hun huis te verkopen. De schenking had in ogen van de (schoon)ouders als determinerende beweegreden het waarborgen van het voortbestaan van het huwelijk. 41 Een laatste voorbeeld betreft een schenking gedaan aan vrienden van de partner. Het Hof van Beroep te Antwerpen oordeelde dat het verval van deze schenking niet kon worden uitgesproken wanneer de relatie tussen de schenker en zijn partner beëindigd wordt. De schenker beweert dat hij de schenking had gedaan om zijn partner te plezieren en dat de determinerende beweegreden verdwenen is door de relatiebreuk, maar het Hof meent dat niet afdoende is aangetoond dat het bestaan van de relatie de determinerende beweegreden is geweest van de schenking aan de vrienden van de partner Uit deze (en andere) vonnissen of arresten waarin het verval al dan niet werd uitgesproken, kan worden afgeleid dat het bestaan en het in stand houden van de relatie veelal de feitelijke grondslag vormt voor de schenking en het voortbestaan van de relatie als een ongeschreven conditio sine qua non kan worden beschouwd Arrest van het Hof van Cassatie van 21 januari 2000 a. Feiten 24. Het Hof van Cassatie heeft met het arrest van 21 januari 2000 de puntjes op de i gezet met betrekking tot de theorie van het verval wegens het verdwijnen van de oorzaak. Er heerste immers grote onduidelijkheid over de concrete invulling van de determinerende beweegreden en over de gevallen waarin het verval nu precies kon worden uitgesproken. Allereerst heeft het Hof van Cassatie uitsluitsel gegeven over de vraag of het wegvallen van één van de doorslaggevende beweegredenen gevolgen heeft voor de rechtshandelingen ten bezwarende titel. Het verval van de rechtshandeling ten bezwarende titel door het verdwijnen van één van de beslissende beweegredenen, wordt sedert dit arrest niet meer aanvaard. Deze visie vindt sindsdien ook bijval in de rechtsleer en rechtspraak Luik 19 november 2002, R.T.D.Fam. 2004, 45, noot F. PARISIS. 42 Antwerpen 13 september 1999, RW , 460, zie hiervoor uitgebreid: J. RENCHON en L. VOISING, Les donations effectuées au profit d un enfant qui vit en couple, in Y.H. LELEU (ed.), Aspects actuels de la programmation patrimoniale de la famillie, Brussel, Bruylant, 2006, R. BARBAIX Driemaal is scheepsrecht. Of toch niet? Het Hof van Cassatie spreekt zich opnieuw uit over het verval van de schenking door het verdwijnen van de determinerende beweegreden, Not. Fisc. M. 2009, p Cass. 21 januari 2000, Arr. Cass. 2000, 168; R.W , 1016, noot J. NEUTS; R. Cass. 2001, 101, noot M. VAN QUICKENBORNE; Antwerpen 19 maart 2008, R.W , 1436, noot D. MICHIELS, De beëindiging van aanwasbedingen ; L. BRACKE, het nagestreefde doel versus rechtszekerheid. Het verval als beeindigingswijze van een rechtshandeling wegens het verdwijnen of het wegvallen van de oorzaak, Not. Fisc. M. 1998, 103; P.A. FORIERS, La caducité revisitée. À propos de l arrêt de cassation du 21 janvier 2000, J.T. 2000, 676, nr. 13.

15 25. Het arrest van 21 januari 2000, ook wel het arrest Thibault de Boesinghe genaamd, 45 heeft bovendien de theorie van het verval gepreciseerd bij testamenten. De feiten zijn als volgt. Een grootvader onterft bij notarieel testament zijn zoon ten voordele van zijn kleinkinderen, die als algemeen legataris aangesteld worden. De grootvader vreest immers dat het familievermogen zou worden aangesproken door de schuldeisers van de zoon, gezien laatstgenoemde betrokken is in een zaak van oplichting en heling. 46 De zoon wordt vrijgesproken in eerste aanleg, maar wordt door het Hof van Beroep te Brussel in 1982 veroordeeld tot 5 jaar gevangenisstraf. Niet veel later overlijdt de grootvader. Het Hof van Cassatie vernietigt 7 jaar nadien evenwel de uitspraak van het Hof van Beroep en de zoon wordt volledig vrijgesproken door het Hof van Beroep te Bergen. Intussen had de zoon zowel de nalatenschap van zijn vader verworpen in 1983 als de nalatenschap van zijn moeder in Ingevolge de vrijspraak, poogt de betrokkene het testament van zijn vader, alsook de verwerping van de nalatenschappen van zijn ouders te vernietigen. Hij steunt zich hiertoe op het verval wegens verdwijnen van de oorzaak en op de dwaling van de oorzaak. 26. Zowel in eerste aanleg als in hoger beroep wordt de zoon gevolgd in zijn redenering en wordt voorgehouden dat de onterving geen bestaansreden zou hebben indien de strafrechtelijke vervolging zich niet zou hebben voorgedaan. Eén van de kleinkinderen kan zich echter niet vinden in de beslissing van het Hof van Beroep (dat het verval van het testament uitspreekt) en besluit in cassatie te gaan. Het kleinkind houdt voor dat het verval van het testament enkel kan intreden zo de verdwijning van de oorzaak heeft plaatsgevonden vóór het overlijden van de testator Het Hof van Cassatie neemt bijna letterlijk de woorden, gesteld in haar arrest van 16 november 1989, over: Wanneer de beweegreden die voor een schenking bij testament doorslaggevend is geweest, door een voorval buiten de wil van de schenker vervalt of verdwijnt, kan de bodemrechter vaststellen dat die schenking vervallen is, als zij, volgens de bewoordingen zelf van die beschikking of volgens de uitlegging van de wil van de beschikker, onlosmakelijk verbonden is met de omstandigheden die eraan ten gronde lagen en die haar enige reden van bestaan uitmaken. Op het eerste zicht lijkt het Hof aldus te besluiten tot het verval van het legaat, maar bij nadere lezing wordt al snel duidelijk dat het Hof een bijkomende voorwaarde heeft toegevoegd aan de theorie van het verval. 45 S. TAILLIEU, Actualia inzake het verval van rechtshandelingen ingevolge de verdwijning van de oorzaak wat zal de toekomst brengen?, T.B.B.R. 2005, Meer specifiek wordt de zoon ervan verdacht medeplichtig te zijn aan een inbraak in een bank te Brussel.

16 b. Toevoeging van een bijkomende voorwaarde b.1. De onterving bij testament 28. Het Hof meent dat de verdwijning van de oorzaak evenwel het verval alleen tot gevolg heeft, voor zover ze zich voordoet vóór het overlijden van de erflater. Het Hof steunt zich hiervoor op de overweging dat de wet vermoedt dat de wil van de beschikker blijft bestaan tot aan de dood van de erflater, wat impliceert dat de oorzaak van een testament tot op dat ogenblik blijft bestaan. 47 Vanaf het overlijden, wordt de uiterste wilsbeschikking definitief, waardoor het verdwijnen van de determinerende beweegreden ná het overlijden van de testator irrelevant wordt. In casu overleed de grootvader (erflater) in 1982 en verviel de oorzaak (zijnde het familievermogen vrijwaren) ingevolge de vrijspraak in Ook dit arrest stuitte op heel wat kritiek. Velen waren van oordeel dat de visie van het Hof van Cassatie met betrekking tot het invoeren van een bijkomende tijdsvoorwaarde niet kon worden bijgetreden. 48 De vraag kan worden gesteld of de redenering van het Hof niet tot paradoxale situaties leidt. Het is namelijk zo dat de testator gedurende zijn leven steeds zijn testament kan herroepen, gezien het legaat pas uitwerking krijgt bij zijn overlijden. Indien er zich omstandigheden voordoen buiten de wil van de testator die het behoud van het legaat onaanvaardbaar maken, kan de legataris zijn testament aanpassen in het licht van de gewijzigde omstandigheden. Indien die omstandigheden zich voordoen ná het overlijden van de beschikker, dan zou volgens de heersende cassatierechtspraak geen rekening meer mogen worden gehouden met de wil van de testator, gezien zijn wil irrelevant wordt vanaf zijn overlijden Stel, een oudere man met 2 kinderen maakt een testament op en stelt zijn vriendin aan als algemene legataris. Enkele jaren later, komt aan het licht dat de (jongere) vrouw al jaren een liefdesrelatie onderhield met een man, van wie zij bovendien zwanger blijkt te zijn. De man herroept zijn testament en de vrouw verdwijnt uit het plaatje. Bovendien kunnen zijn erfgenamen optreden tegen de uitvoering van het testament indien de erflater reeds overleden is en de oorzaak van de beschikking verdwenen is voor zijn overlijden. Overlijdt de testator daarentegen vooraleer de erfgenamen vaststellen dat de oorzaak van de beschikking gewijzigd is, dan staan zij met hun rug tegen de muur. In een situatie als deze lijkt het mij onbillijk geen rekening te houden met de 47 S. STIJNS en H. GEENS, Glorie en teloorgang van het verval van rechtshandelingen wegens de verdwijning van hun subjectieve oorzaak, een duiding van het cassatiearrest van 12 december 2008 inzake schenkingen. Een duiding van het cassatiearrest van 12 december 2008 inzake schenkingen, in PINTENS, W. (Eds.), Patrimonium, Antwerpen, Intersentia, p P. DELNOY, Het verval van de rechtshandelingen door het verdwijnen van hun oorzaak tweede bedrijf, Not. Fisc. M. 2000, p. 186, nr. 3; J. NEUTS, Over het verval van het testament als gevolg van het verdwijnen van de oorzaak, noot onder Cass. 21 januari 2000, R.W , p e.v., nr. 10; D. STERCKX, noot onder Cass. 21 januari 2000, Rev. not. b. 2000,

17 werkelijke wil van de testator. 49 Het uitvoeren van het legaat zou manifest in strijd komen met de laatste wil van de beschikker. 31. De theorie van het verval van de oorzaak bij testamenten tijdens het leven van de testator, lijkt mij enigszins overbodig, doordat laatstgenoemde zijn testament ten alle tijde kan herroepen en wijzigen zolang hij leeft krachtens artikel 895 BW. BARBAIX schrijft in die zin, m.i. terecht, dat een systeem waarbij het verval mogelijk is zolang de rechtshandeling nog kan herroepen worden, conceptueel waardeloos is. 50 Het belang van het verval neemt volgens mij net toe wanneer de omstandigheden wijzigen na het overlijden van de beschikker, gezien er dan geen materiële mogelijkheid meer bestaat het testament te herroepen. In die zin, schrijft VAN QUICKENBORNE het volgende: Men zou zelfs kunnen betogen dat het verval van het legaat door de verdwijning (resp. het uitblijven) van zijn oorzaak (in de zin van feitelijke grondslag) bij uitstek van toepassing moet zijn, wanneer deze verdwijning zich voordoet na het overlijden van de erflater. Na zijn overlijden verkeert deze immers in de absolute onmogelijkheid om zijn laatste wilsbeschikking nog aan te passen aan de inmiddels gewijzigde omstandigheden. 51 VAN QUICKENBORNE en DELNOY zijn, mijns inziens terecht, van mening dat de omstandigheid dat een testament bij het overlijden van de testator volmaakt wordt, niet tot het besluit kan leiden dat de oorzaak ervan slechts tot dan moet blijven bestaan, zonder dat een eventuele wijziging ná het overlijden van de erflater enig gevolg zou kunnen sorteren Er kan niet worden ontkend dat de nieuwe tijdsvoorwaarde ook een aanzienlijk positieve invloed heeft. Doordat het verval van de oorzaak moet plaatsvinden voor het overlijden van de beschikker, dus voor er enig rechtsgevolg voortspruit uit het testament, wordt de rechtszekerheid zeker gediend. b.2. De verwerping van de nalatenschap 33. Het Hof van Beroep oordeelt overigens dat niet alleen het testament vervalt door het wegvallen van de oorzaak, maar dat ook de verwerping van de nalatenschap door de zoon is aangetast door de vervaltheorie. Dit omwille van het feit dat de verwerping dezelfde oorzaak ten 49 F. DEBUCQUOY, De animus adimendi legatum bij vervreemding door de testator van het voorwerp van het legaat (art B.W.), T.B.B.R. 2004, R. BARBAIX, Driemaal is scheepsrecht. Of toch niet? Het Hof van Cassatie spreekt zich opnieuw uit over het verval van de schenking door het verdwijnen van de determinerende beweegreden, Not. Fisc. M. 2009, p. 303, nr. 15 in fine. 51 M. VAN QUICKENBORNE, Het verval van een rechtshandeling wegens de verdwijning van haar oorzaak, noot onder Cass. 21 januari 2000, R. Cass. 2001, p S. TAILLIEU, Actualia inzake het verval van rechtshandelingen ingevolge de verdwijning van de oorzaak wat zal de toekomst brengen?, T.B.B.R. 2005, p. 143

18 grondslag heeft als het testament, namelijk het familiefortuin vrijwaren tegen eventuele vervolgingen van schuldeisers van de zoon. Het Hof van Cassatie en de protesterende kleinzoon zijn daarentegen van mening dat de theorie van het verval geen toepassing kan vinden, gezien een verwerping van een nalatenschap geen schenking betreft. Het Hof benadrukt dat er geen algemeen rechtsbeginsel bestaat dat verval door verdwijning van de oorzaak erkent voor alle types van rechtshandelingen. Door haar arrest van 16 november 1989 heeft het Hof de vervaltheorie uitgebreid tot schenkingen en op grond van haar arrest van 21 januari 2000 lijkt het Hof het toepassingsgebied van de vervaltheorie terug te schroeven. Sinds laatstgenoemde cassatiebeslissing ging de bal weer aan het rollen en werd in de lagere rechtspraak gediscussieerd over het al dan niet bestaan van een algemeen beginsel, waarover het arrest van 16 november 1989 sprak. Toen reeds bestonden er speculaties dat een nieuwe rechtszaak niet lang meer zou uitblijven die opnieuw aanleiding zou geven tot een beslissing van het Hof van Cassatie. c. Gevolg van deze nieuwe tijdsvoorwaarde voor de vervaltheorie bij schenkingen 34. Een bijkomende betwisting betreft de vraag of voornoemde nieuwe tijdsvoorwaarde kan worden getransponeerd op de schenking bij levenden. Deze vraag heeft wederom heel wat inkt doen vloeien in de rechtsleer. Uiteindelijk hebben zich 3 strekkingen ontwikkeld. c.1. 3 strekkingen 35. Een eerste strekking leidt uit het arrest van 2000 af dat de theorie van het verval van de schenking onder levenden geen gelding meer heeft in het Belgische recht. 53 Het Hof zou door deze nieuwe rechtspraak willen terugkomen op de eerdere cassatiebeslissing van 16 november Aanhangers van deze strekking, zoals VAN OMMESLAGHE en FORIERS, menen dat het Hof van Cassatie de theorie van het verval beperkt heeft tot het geval waarin de oorzaak verdwijnt voor het overlijden, dus vooraleer de rechtshandeling onherroepelijk wordt. Volgens hen wilde het Hof van Cassatie door het invoeren van een nieuwe tijdsvoorwaarde de theorie van het verval beperken tot de testamenten. De vervaltheorie (met zijn nieuwe tijdsvoorwaarde) zou in hun ogen bij de schenking onder de levenden geen toepassing meer kunnen vinden, gezien de schenker zich dadelijk en onherroepelijk van de gegeven zaak ontdoet, waardoor het latere wegvallen van de oorzaak geen gevolg meer kan sorteren ROMAIN en BOECKAERT zijn daarentegen van oordeel dat de nieuwe rechtspraak betreffende de testamenten geen invloed heeft op de vervaltheorie bij schenkingen, dus dat de leer van het 53 P.A. FORIERS, La caducité revisitée. À propos de l arrêt de cassation du 21 janvier 2000, J.T. 2000, p ; P. VAN OMMESLAGHE, Actualités du droit des obligations. L objet et la cause, in Les obligations contractuelles, Brussel, Editions du Jeune Barreau de Bruxelles, 2000, p , nr. 58.

19 verval van de schenking nog integraal toepassing vindt. 54 Ook een deel van de rechtspraak is die mening toegedaan. 55 Zij onderbouwen hun stelling met volgende argumenten. Ten eerste heeft het Hof van Cassatie zich volgens hen niet expliciet uitgesproken over de schenking onder levenden. Ten tweede leiden zij uit de vaststelling van het Hof - dat de verwerping niet als een schenking kan worden beschouwd a contrario af dat indien de verwerping wel als een schenking kon worden gekwalificeerd, het verval wel mogelijk was BARBAIX lijkt voorgaande stelling in 2003 gedeeltelijk bij te treden (doch niet volledig goed te keuren) op grond van het cruciale verschil in herroepelijkheid. Inzake testamenten is het ogenblik van overlijden van belang, gezien het testament tot aan het moment van overlijden herroepelijk is en pas bij overlijden van de testator uitwerking krijgt. Schenkingen daarentegen zijn onherroepelijk en hebben reeds uitwerking vanaf de aanvaarding van de begiftigde. 57 Zij nuanceert haar redenering in een latere bijdrage en schrijft: dit argument kan nochtans geenszins overtuigen: ook hier blijkt immers de principiële verwarring tussen de herroeping enerzijds en het verval anderzijds. 58 Het Hof van Cassatie maakt geen onderscheid tussen beide begrippen, hoewel ze duidelijk te onderscheiden zijn. De mogelijkheid tot herroeping ad nutum is een persoonlijk recht van de testator en houdt op bij zijn overlijden. Verval impliceert daarentegen het tenietgaan van een geldig totstandgekomen rechtshandeling door de latere verdwijning van één van de constitutieve bestanddelen ervan. Verval en herroeping hebben volgens BARBAIX twee verschillende scharniermomenten : bij de herroeping is het overlijden van de testator van wezenlijk belang en bij het verval is de geldige totstandkoming van de litigieuze rechtshandeling van belang Tenslotte is er een laatste, meer genuanceerde strekking in de rechtsleer die stelt dat de door het Hof ingevoerde nieuwe tijdsvoorwaarde tot gevolg heeft dat het verval van de schenking enkel nog mogelijk is zolang de schenking niet onherroepelijk tot stand gekomen is, dus zolang de 54 F. BOUCKAERT, Hoe tontine- en aanwasbedingen kunnen worden beeindigd? Bedenkingen bij het vonnis van de rechtbank te Gent van 2 september 2003, bij het arrest van het Hof van Beroep te Gent van 24 maart 2005 en bij het vonnis van de rechtbank te Brugge van 16 januari 2004, T. Not. 2005, p. 390; J.F. ROMAIN, Clarifications concernant la théorie de la caducité des actes juridiques, en particulier des libéralités testamentaires, par disparition de leur cause-mobile déterminant, noot onder Cass. 21 januari 2000, R.C.J.B. 2004, p Bergen 7 oktober 2003, T.B.B.R. 2005, p. 71; Gent 24 november 2005, R.W , p S. TAILLIEU, Actualia inzake het verval van rechtshandelingen ingevolge de verdwijning van de oorzaak wat zal de toekomst brengen?, T.B.B.R. 2005, p. 142; M. MASSCHELEIN, Het verval van de schenking wegens het verdwijnen van de oorzaak: het einde van een lang verhaal?, T.B.B.R. 2009, p R. BARBAIX, Zijn de algemene geldigheidsvereisten inderdaad strenger ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?, Not. Fisc. M. 2003, p. 76, nr R. BARBAIX, Driemaal is scheepsrecht. Of toch niet? Het Hof van Cassatie spreekt zich opnieuw uit over het verval van de schenking door het verdwijnen van de determinerende beweegreden, Not. Fisc. M. 2009, p. 6, nr R. BARBAIX, Driemaal is scheepsrecht. Of toch niet? Het Hof van Cassatie spreekt zich opnieuw uit over het verval van de schenking door het verdwijnen van de determinerende beweegreden, Not. Fisc. M. 2009, p. 10, nr. 15.