Medicatie bij M. Parkinson

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Medicatie bij M. Parkinson"

Transcriptie

1 Medicatie bij M. Parkinson Onderwijs: AIOS klinische geriatrie, , uur Spreker: dr. H.L. Koek, klinisch geriater, UMC Utrecht Onderwerpen: Inleiding: epidemiologie, pathofysiologie, diagnostiek Medicamenteuze behandeling van motorische symptomen Niet-motorische symptomen Leerdoelen: kennis vermeerderen over bovenstaande onderwerpen nieuwe kennis integreren in dagelijkse praktijk (werkgroep!)

2 Inleiding Vraag: Wie kan iets vertellen over de ontdekking van M. Parkinson?

3 Inleiding 1755 James Parkinson 1817 publicatie monografie Parkinson 1824 James 1960 ontdekking dopamine 1967 ontwikkeling levodopa

4 Inleiding Vraag: Welke beroemdheden werden getroffen door M. Parkinson?

5 Inleiding

6 Epidemiologie Vraag: Hoe vaak komt M. Parkinson voor?

7 De afbeelding kan niet worden weergegeven. Het is mogelijk dat er onvoldoende geheugen beschikbaar is op de computer om de afbeelding te openen of dat de afbeelding beschadigd is. Start de computer opnieuw op en open het bestand opnieuw. Als de afbeelding nog steeds wordt voorgesteld door een rode X, kunt u de afbeelding verwijderen en opnieuw invoegen. Epidemiologie Prevalentie: % 55-plussers Incidentie: per jaar

8 Pathofysiologie Vraag: Wat is het effect van dopamine?

9 Pathofysiologie Dopamine: Werking: Teveel: gemotiveerd zijn, leervermogen, zin in seks, bewegingscontrole, knopen kunnen doorhakken, gevoel van welzijn, beloning hallucinaties, ontremming, bewegingsonrust (dyskinesieen)

10 Pathofysiologie Vraag: Welke dopaminerge circuits zijn er in de hersenen en wat reguleren deze circuits?

11 Pathofysiologie a: nigrostriataal substantia nigrastriatum-frontale cx b: mesolimbisch tegmentum-striatum- frontale cx c: mesocorticaal tegmentum-frontale cx d: tuberoinfundibulair hypothalamusinfundibulum

12 Pathofysiologie Nigrostriatale systeem Regulatie motoriek Extrapyramidale bewegingsstoornissen Mesolimbisch systeem Regulatie emoties Positieve symptomen (hallucinaties, wanen) Negatieve symptomen (minder motivatie, apathie, anhedonie, minder reward) Mesocorticale systeem Regulatie cognitie en gedrag Cognitieve en emotionele achteruitgang

13 Diagnose Vraag: Welke criteria worden wereldwijd het meest gebruikt voor de diagnose M. Parkinson?

14 1 Diagnose

15 Dia 14 1 Dineke Koek;

16 28 Diagnose

17 Dia Dineke Koek;

18 29 Diagnose

19 Dia Dineke Koek;

20 30 Diagnose

21 Dia Dineke Koek;

22 Diagnose Vraag: Is een MRI hersenen een standaard onderdeel van het diagnostisch proces bij patienten met een verdenking op M. Parkinson?

23 3 Diagnose

24 Dia 19 3 Dineke Koek;

25 Medicamenteuze behandeling Vraag: Welk arsenaal aan pillen is beschikbaar voor medicamenteuze behandeling van M. Parkinson, hoe werken ze en zijn ze geschikt voor ouderen?

26 Medicamenteuze behandeling Levodopa-carbidopa of levodopa-benserazide: Dopamine-precursor (BBB+) met decarboxylaseremmer (BBB-) Sinemet of Madopar Geschikt voor ouderen, 1 e keus

27 Medicamenteuze behandeling Dopamine-agonisten: Stimulatie dopamine-receptoren in striatum pramipexol (Sifrol), ropinirol (Requip), rotigotine (Neupro), apomorfine (APO-go) Geschikt voor ouderen, echter cave bijwerkingen (misselijkheid, duizeligheid, somnolentie, hallucinaties)

28 Medicamenteuze behandeling

29 Medicamenteuze behandeling MAO-B-remmers: Selectieve remming van mono-amine-oxidase-b waardoor de afbraak van dopamine in de hersenen wordt geremd selegiline (Eldepryl), rasagiline (Azilect) Niet geschikt voor ouderen, gecontra-indiceerd bij hallucinaties en cognitieve stoornissen, tevens risico op slapeloosheid (selegiline heeft amfetamine-effect)

30 Medicamenteuze behandeling Amantadine: Antiviraal met tevens anti-parkinsonwerking, exacte werkingsmechanisme onbekend Symmetrel Niet geschikt voor ouderen, zeker bij cognitieve stoornissen vanwege sterk verhoogd risico op hallucinaties

31 Medicamenteuze behandeling Betablokkers:

32 Medicamenteuze behandeling Anticholinergica:

33 Medicamenteuze behandeling COMT-remmers: Reversibele en hoofdzakelijk perifeer werkende catechol-omethyltransferase-(comt-)remmer; remt de omzetting van levodopa entecapon (Comtan), tolcapon (Tasmar) Geschikt voor ouderen; adjuvante therapie; cave hepatotoxiciteit bij tolcapon

34 Niet-motorische symptomen Vraag: Welke niet-motorische symptomen kunnen bij M. Parkinson optreden?

35 Niet-motorische symptomen Slaapstoornissen Vallen Autonome dysfunctie Orthostatische hypotensie Overmatig transpireren Gastro-intestinale dysfunctie Gewichtsverlies Dysfagie Constipatie Blaasproblemen Seksuele dysfunctie Speekselverlies Pijn Psychiatrische symptomen Stemmingsstoornissen Hallucinaties Cognitieve stoornissen

36 Take home messages M. Parkinson is klinische diagnose UKPDS criteria wereldwijd meest gebruikt (werkgroep!) Uitgebreid scala aan medicamenteuze behandelingsmogelijkheden (werkgroep!) Bij ouderen keuze baseren op bijwerkingenprofiel (werkgroep!) M. Parkinson is ziektebeeld met uitgebreid scala aan motorische en niet-motorische symptomen (werkgroep!)

37 Vragen?

Parkinson behandeling met medicatie. Parkinson Café West-Brabant 4 februari 2016 T. van Strien neuroloog

Parkinson behandeling met medicatie. Parkinson Café West-Brabant 4 februari 2016 T. van Strien neuroloog Parkinson behandeling met medicatie Parkinson Café West-Brabant 4 februari 2016 T. van Strien neuroloog Inhoud meneer Parkinson mechanisme Parkinson medicatie beloop van de ziekte geavanceerde therapieën

Nadere informatie

Algemene vaststellingen

Algemene vaststellingen De ziekte van Parkinson : Een hersenziekte? Prof.Dr.P.Santens Bewegingsstoornissen Neurologie UZ Gent Algemene vaststellingen Prevalente ziekte : 30000 Belgen, 1% van 65-plussers Kennis van de ziekte en

Nadere informatie

Parkinson diagnostiek en medicamenteuze behandeling MERIAM BRAAKSMA NEUROLOOG BRAVIS ZIEKENHUIS

Parkinson diagnostiek en medicamenteuze behandeling MERIAM BRAAKSMA NEUROLOOG BRAVIS ZIEKENHUIS Parkinson diagnostiek en medicamenteuze behandeling MERIAM BRAAKSMA NEUROLOOG BRAVIS ZIEKENHUIS Inleiding Vraag live.voxvote.com PIN: 12746 Verschijnselen Verschijnselen ziekte ziekte van Parkinson van

Nadere informatie

Medicatie voor patiënten met de ziekte van Parkinson

Medicatie voor patiënten met de ziekte van Parkinson Neurologie Patiënteninformatie Medicatie voor patiënten met de ziekte van Parkinson Inhoud Inleiding De medicijnengroep dopamineagonisten Pramipexol (Sifrol ) Ropinirol (Requip ) Rotigotine (Neupro transdermale

Nadere informatie

De rol van medicatie bij Parkinson

De rol van medicatie bij Parkinson Informatiebijeenkomst Parkinsoncafé De rol van medicatie bij Parkinson Klaas Kooistra Openbaar apotheker Apotheek De Drie Leliën, Leersum Even voorstellen Afgestudeerd in augustus 2010 Geregistreerd openbaar

Nadere informatie

Nascholingsdag Parkinson-verpleegkundigen Nederland. De medicamenteuze behandeling

Nascholingsdag Parkinson-verpleegkundigen Nederland. De medicamenteuze behandeling Nascholingsdag Parkinson-verpleegkundigen Nederland De medicamenteuze behandeling Cantharel woensdag 25 mei 201 Erik van Wensen, neuroloog Gelre Ziekenhuizen, Apeldoorn Inhoud Introductie Parkinson Behandeling:

Nadere informatie

Parkinson medicatie.. MOET DAT NOU?? Al die pillen??

Parkinson medicatie.. MOET DAT NOU?? Al die pillen?? Datum dinsdag 13 november 2019 Parkinson Café Hengelo Spreker Agnes Wertenbroek Parkinson medicatie.. MOET DAT NOU?? Al die pillen?? Voordracht Stellingen Medicatie Hoe gebruik je die in de praktijk? Wat

Nadere informatie

Parkinson en Medicatie

Parkinson en Medicatie Parkinson en Medicatie Parkinson dag zaterdag 16 november 2013 Dhr. Kerklaan Functie: Neuroloog Filmpje Vragen 1.Parkinson medicatie kan de ziekte v parkinson remmen: Juist Onjuist Vragen 2.Je moet zo

Nadere informatie

FTO Parkinson. Rachel Bouwsma Annet Bruggeman 14-mei 2013

FTO Parkinson. Rachel Bouwsma Annet Bruggeman 14-mei 2013 FTO Parkinson Rachel Bouwsma Annet Bruggeman 14-mei 2013 Inhoud: Parkinson Motorische symptomen Geneesmiddelen + keuze Medicatie bij mentale stoornis Voorschrijfcijfers Conclusies/afspraken Ziekte van

Nadere informatie

Als een pilletje niet meer genoeg is

Als een pilletje niet meer genoeg is Als een pilletje niet meer genoeg is Jeroen van Vugt Medisch Spectrum Twente Iets over Parkinson n Verstoorde motoriek Trillen (tremor) Stijve spieren Trager Starre mimiek Onduidelijker spreken Moeilijker

Nadere informatie

Probleemgedrag 26-11-13. Het eerste AP: chloorpromazine (1950) Gebruik van psychofarmaca bij dementerende ouderen

Probleemgedrag 26-11-13. Het eerste AP: chloorpromazine (1950) Gebruik van psychofarmaca bij dementerende ouderen Gebruik van psychofarmaca bij dementerende ouderen Rob van Marum Klinisch geriater- klinisch farmacoloog Sietse Zuidema Het eerste AP: chloorpromazine (1950) When Thorazine is administred to the agitated

Nadere informatie

Ziekte van Parkinson

Ziekte van Parkinson Ziekte van Parkinson Historie Ontstaanswijze Verschijnselen Behandeling Dr. E.S. Louwerse, neuroloog Jeroen Bosch Ziekenhuis s-hertogenbosch Progressieve neurologische ziekte Oorzaak onbekend Geen genezing

Nadere informatie

Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson

Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Inhoud van deze folder 1. Inleiding 2. Algemene regels voor het innemen van medicijnen 3. medicijnen 4. Welke middelen worden voorgeschreven? 5. Zijn er alternatieven

Nadere informatie

Even voorstellen.. Regina Bunders, diëtiste. Vreneli Boerlage, apotheker (apotheek Vlaslant)

Even voorstellen.. Regina Bunders, diëtiste. Vreneli Boerlage, apotheker (apotheek Vlaslant) Zorg voor Parkinson Even voorstellen.. Regina Bunders, diëtiste Vreneli Boerlage, apotheker (apotheek Vlaslant) Doel van vanmiddag Informatie over voeding/medicatie bij Parkinson Bespreken veelvoorkomende

Nadere informatie

Psychiatrische symptomen bij Lewy body ziekten. Groot Haags Geriatrie Referaat April 2017 Marielle Hofman, aios geriatrie

Psychiatrische symptomen bij Lewy body ziekten. Groot Haags Geriatrie Referaat April 2017 Marielle Hofman, aios geriatrie Psychiatrische symptomen bij Lewy body ziekten Groot Haags Geriatrie Referaat April 2017 Marielle Hofman, aios geriatrie Inhoudsopgave Casus Diagnostische criteria Pathofysiologie Psychiatrische symptomen

Nadere informatie

De ziekte van Parkinson

De ziekte van Parkinson De ziekte van Parkinson Wie krijgt de ziekte van Parkinson? De ziekte van Parkinson is geen zeldzame ziekte. Precieze getallen ontbreken, maar Parkinson komt in Nederland voor bij ongeveer 40.000 mensen.

Nadere informatie

Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson

Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Inleiding Als u de ziekte van Parkinson heeft komt er een moment dat uw behandelend neuroloog medicijnen gaat voorschrijven. Dit kan bijvoorbeeld het moment

Nadere informatie

Geneesmiddelen bij de ziekte van Parkinson

Geneesmiddelen bij de ziekte van Parkinson Geneesmiddelen bij de ziekte van Parkinson Parkinson café de Biechten Dinsdag 10 februari 2015 Henk Nooijens, apotheker BENU apotheek de Croonprins Zenuwstelsel Glasvezel netwerk in het lichaam Boodschappen

Nadere informatie

Ziekte van Parkinson = ZvP. Chris Bavinck, ouderenpsychiater

Ziekte van Parkinson = ZvP. Chris Bavinck, ouderenpsychiater Ziekte van Parkinson = ZvP Chris Bavinck, ouderenpsychiater Inhoud Wat is ziekte van Parkinson? Wat kan er aan voorafgaan? Wat kan er bijkomen? Psychose Depressie en angst Dementie ZvP 1817: James Parkinson

Nadere informatie

Universitair Medisch Centrum Groningen Neurologie. Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson

Universitair Medisch Centrum Groningen Neurologie. Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Inleiding Als u de ziekte van Parkinson heeft komt er een moment dat uw behandelend neuroloog medicijnen gaat voorschrijven. Dit kan bijvoorbeeld het moment zijn wanneer de klachten uw dagelijks functioneren

Nadere informatie

Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson

Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Inhoudsopgave 1 Inleiding... 1 2 Algemene regels voor het innemen van medicijnen... 2 3 Bijwerkingen medicijnen... 3 4 Hulpmiddelen om de medicijnen niet te

Nadere informatie

De ziekte van Parkinson of atypisch parkinsonisme 1. Wat is dat?

De ziekte van Parkinson of atypisch parkinsonisme 1. Wat is dat? De ziekte van Parkinson of atypisch parkinsonisme 1 Wat is dat? Geschiedenis In 1817 beschreef de Londense arts James Parkinson voor het eerst de verschijnselen van de ziekte van Parkinson in zijn boek

Nadere informatie

Medicijngebruik Ziekte van Parkinson

Medicijngebruik Ziekte van Parkinson Patiënteninformatie Voor de behandeling van de ziekte van Parkinson komt er een moment dat uw behandelend neuroloog medicijnen gaat voorschrijven. Vaak gebeurt dit wanneer de klachten u beperken in het

Nadere informatie

Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson

Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Voor de behandeling van de komt er een moment dat uw behandelend neuroloog medicijnen gaat voorschrijven. Vaak gebeurt dit wanneer de klachten u beperken in het dagelijkse leven. Bij de is alleen een behandeling

Nadere informatie

Parkinsoncafe april 16. Ziekte van Parkinson Cognitie

Parkinsoncafe april 16. Ziekte van Parkinson Cognitie Parkinsoncafe april 16 Irene Vermeulen, Ziekte van Parkinson Cognitie GZ-psycholoog Brabantzorg Programma Dopamine en de hersenen Psychologische gevolgen Cognitie Neuropsychologisch onderzoek Dopamine

Nadere informatie

Patiëntenvoorlichting: Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson

Patiëntenvoorlichting: Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Afdeling Neurologie Patiëntenvoorlichting: Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Inleiding Als u de ziekte van Parkinson heeft, komt er een moment dat uw behandelend neuroloog medicijnen gaat voorschrijven.

Nadere informatie

De medicamenteuze behandeling van de ziekte van Parkinson

De medicamenteuze behandeling van de ziekte van Parkinson De medicamenteuze behandeling van de ziekte van Parkinson Dr. Ad Hovestadt, neuroloog, Meander Medisch Centrum, Amersfoort Inleiding De ziekte van Parkinson is een langzaam progressieve neuropsychiatrische

Nadere informatie

Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson

Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Voor de behandeling van de ziekte komt er een moment dat uw behandelend neuroloog medicijnen gaat voorschrijven. Vaak gebeurt dit wanneer de klachten u beperken in het dagelijkse leven. Bij de ziekte is

Nadere informatie

ziekte van Parkinson en ziekte van Huntington

ziekte van Parkinson en ziekte van Huntington Samenvatting 1/6 Stijve stramme spieren, langzaam bewegen en trillen. Dit zijn typerende kenmerken bij de ziekte van Parkinson. Bij de zijn juist grote ongecontroleerde bewegingen typerend. Je zou dus

Nadere informatie

NON MOTORE KLACHTEN EN VERSCHIJNSELEN BIJ PARKINSON. Jean-Michel Krul, neuroloog

NON MOTORE KLACHTEN EN VERSCHIJNSELEN BIJ PARKINSON. Jean-Michel Krul, neuroloog NON MOTORE KLACHTEN EN VERSCHIJNSELEN BIJ PARKINSON Jean-Michel Krul, neuroloog WAAR GAAN WE OVER SPREKEN?.De premotore fase van de ziekte van Parkinson.De motore klachten en verschijnselen.de non

Nadere informatie

Behandelmogelijkheden. bij de ziekte van Parkinson

Behandelmogelijkheden. bij de ziekte van Parkinson Behandelmogelijkheden bij de ziekte van Parkinson Behandelmogelijkheden bij de ziekte van Parkinson Colofon Behandelmogelijkheden bij de ziekte van Parkinson Aan deze uitgave werkten mee: Mw. dr. A. Winogrodzka,

Nadere informatie

Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson

Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Patiënteninformatie Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Informatie over verschillende medicijnen, regels voor het innemen en de bijwerkingen Medicijngebruik Als u de ziekte van Parkinson heeft,

Nadere informatie

Ziekte van Parkinson wat als de pillen niet meer werken? Dr. Ania Winogrodzka, neuroloog Dhr. Koen Gilissen, Parkinson verpleegkundige

Ziekte van Parkinson wat als de pillen niet meer werken? Dr. Ania Winogrodzka, neuroloog Dhr. Koen Gilissen, Parkinson verpleegkundige Ziekte van Parkinson wat als de pillen niet meer werken? Dr. Ania Winogrodzka, neuroloog Dhr. Koen Gilissen, Parkinson verpleegkundige ± 50% (L-dopa responsieve) PD patiënten ervaart na 5 jr motorische

Nadere informatie

farmacologie van medicatie bij de ziekte van Parkinson Clementine Stuijt, apotheker, MSc Maart 2017

farmacologie van medicatie bij de ziekte van Parkinson Clementine Stuijt, apotheker, MSc Maart 2017 farmacologie van medicatie bij de ziekte van Parkinson Clementine Stuijt, apotheker, MSc Maart 2017 Disclosure (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven

Nadere informatie

Parkinson en Dementie

Parkinson en Dementie Parkinson en Dementie Alzheimer Café 4 februari 2019 dr. Arthur G.G.C. Korten neuroloog geheugenpolikliniek Laurentius Ziekenhuis Roermond Inhoud De ziekte van Parkinson Dementie Lewy Body Ziekte en Parkinsondementie

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson. Informatie over verschillende medicijnen, regels voor het innemen en de bijwerkingen

Patiënteninformatie. Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson. Informatie over verschillende medicijnen, regels voor het innemen en de bijwerkingen Patiënteninformatie Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Informatie over verschillende medicijnen, regels voor het innemen en de bijwerkingen Inhoudsopgave Bladzijde Medicijngebruik 4 Algemene

Nadere informatie

Parkinson. Parkinsonismen Vereniging. Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson

Parkinson. Parkinsonismen Vereniging. Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Parkinson Parkinsonismen Vereniging Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Medicijngebruik bij de ziekte van Parkinson Als u de ziekte van Parkinson heeft komt er een moment dat uw behandelend neuroloog

Nadere informatie

Schizofrenie/psychotische stoornis: dopaminergica 3434

Schizofrenie/psychotische stoornis: dopaminergica 3434 Schizofrenie/psychotische stoornis: dopaminergica 3434 Datum literatuursearch: 13 maart 2017 CONCLUSIE Verschillende studies laten het ontstaan van psychoses zien bij het toevoegen van dopaminerge middelen

Nadere informatie

Een logisch gevolg hiervan is dat medicijngebruik een centrale plaats inneemt in het leven van iedere patiënt met de ziekte van Parkinson.

Een logisch gevolg hiervan is dat medicijngebruik een centrale plaats inneemt in het leven van iedere patiënt met de ziekte van Parkinson. Neurologie Medicijngebruik Bij de ziekte van Parkinson Inleiding Bij u is de ziekte van Parkinson vastgesteld. Er komt een moment dat uw behandelend neuroloog medicijnen gaat voorschrijven. Uw neuroloog

Nadere informatie

Niet-motorische verschijnselen bij Parkinson

Niet-motorische verschijnselen bij Parkinson Geriatrie Neurologie Niet-motorische verschijnselen bij Parkinson i Patiënteninformatie Wat kan de geriater voor u betekenen? Slingeland Ziekenhuis Algemeen De ziekte van Parkinson wordt vooral gezien

Nadere informatie

Dr. Teus van Laar UMC Groningen. 25 November 2011, Den Bosch

Dr. Teus van Laar UMC Groningen. 25 November 2011, Den Bosch Dr. Teus van Laar UMC Groningen 25 November 2011, Den Bosch Waarom? Voor wie? Welke mogelijkheden? Resultaten! heden: 50.000 (RIVM) 2005-2025: 47% toename 2025: 73.500 patienten Proc, September 2002,

Nadere informatie

Genetica bij Parkinson

Genetica bij Parkinson Genetica bij Parkinson Wat is er bekend en wat is de toekomst? Landelijke werkgroep 12 juni 2013 Janneke Rood Arts-onderzoeker GPS Genetische Parkinson Studie Inhoud Overervingspatronen Genetica en kliniek

Nadere informatie

APATHIE BIJ DE ZIEKTE VAN ALZHEIMER EN PARKINSON. Rosa Drijgers Vitalis WoonZorggroep UKON jubileumsymposium 16 april 2013

APATHIE BIJ DE ZIEKTE VAN ALZHEIMER EN PARKINSON. Rosa Drijgers Vitalis WoonZorggroep UKON jubileumsymposium 16 april 2013 Rosa Drijgers Vitalis WoonZorggroep UKON jubileumsymposium 16 april 2013 CASUS Mevrouw S. 78 jaar Verwezen door huisarts naar geheugenpoli Vergeetachtigheid Zit de hele dag op de bank, doet weinig meer

Nadere informatie

De behandeling van de ziekte van Parkinson en dementie

De behandeling van de ziekte van Parkinson en dementie De behandeling van de ziekte van Parkinson en dementie Zijn de bijwerkingen erger dan de kwaal? Klaas Kooistra Openbaar apotheker Leersum Structuur Voorstellen Introductie Werking medicatie We behandelen

Nadere informatie

De ziekte van Parkinson. Ria Noordmans Margreeth Kooij

De ziekte van Parkinson. Ria Noordmans Margreeth Kooij De ziekte van Parkinson Ria Noordmans Margreeth Kooij - Oorzaak - Verschijnselen - Symptomen - Psychische verschijnselen - Diagnose - Parkinsonisme - Medicatie - Therapieën - Met elkaar in gesprek gaan

Nadere informatie

Neurologie achtergronden casusschetsen

Neurologie achtergronden casusschetsen Neurologie achtergronden casusschetsen Interline, mei 2012 Voorstel wijzigingen bij herziening werkafspraak kunnen op de laatste pagina worden genoteerd. INTERLINE NEUROLOGIE 2012 mei 2012 ACHTERGRONDEN

Nadere informatie

Ziekte van Parkinson. 'shaking palsy' ofwel 'schudverlamming

Ziekte van Parkinson. 'shaking palsy' ofwel 'schudverlamming Ziekte van Parkinson 'shaking palsy' ofwel 'schudverlamming Aantal patienten Naar schatting zijn er op dit moment tussen de 40.000 en 45.000 mensen in Nederland die aan de ziekte van Parkinson lijden.

Nadere informatie

Slaap en de ziekte van Parkinson vijanden èn bondgenoten

Slaap en de ziekte van Parkinson vijanden èn bondgenoten Slaap en de ziekte van Parkinson vijanden èn bondgenoten Dr. Sebastiaan Overeem, arts-somnoloog Afd. Neurologie, Donders Instituut, UMC St Radboud, Nijmegen Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe,

Nadere informatie

Wetenschappelijke evidentie (EBM) = generaliserend en protocollair Palliatieve zorg = individualiserend & creatief. p.vandomburg@orbisconcern.

Wetenschappelijke evidentie (EBM) = generaliserend en protocollair Palliatieve zorg = individualiserend & creatief. p.vandomburg@orbisconcern. Wetenschappelijke evidentie (EBM) = generaliserend en protocollair Palliatieve zorg = individualiserend & creatief p.vandomburg@orbisconcern.nl Palliatief Parkinson Kwaliteit i.p.v. genezen Dood is natuurlijk

Nadere informatie

Parkinson & Alternatieve therapieën

Parkinson & Alternatieve therapieën Parkinson & Alternatieve therapieën Daisy Ramakers Parkinson verpleegkundige Parkinson café 13.03.2018 Even voorstellen: Ziekte van Parkinson: Niet motorische klachten Neuro psychiatrische symptomen;

Nadere informatie

Delier in de palliatieve fase DR. KARIN SCHOTTE MEDISCHE ONCOLOGIE- PALLIATIEF SUPPORTTEAM

Delier in de palliatieve fase DR. KARIN SCHOTTE MEDISCHE ONCOLOGIE- PALLIATIEF SUPPORTTEAM Delier in de palliatieve fase DR. KARIN SCHOTTE MEDISCHE ONCOLOGIE- PALLIATIEF SUPPORTTEAM 1. Definitie en voorkomen 2. Pathofysiologie 3. Oorzaken 4. Diagnose 5. Behandeling Definitie en voorkomen: 1.

Nadere informatie

Parkinson en neuropsychiatrie

Parkinson en neuropsychiatrie Parkinson en neuropsychiatrie Rosalie van der Aa- Neuropsycholoog Altrecht Opbouw Onze Hersenen en Parkinson Neuropsychiatrie Adviezen Onze Hersenen en Parkinson de ziekte van Parkinson: 2 de neurodegeneratieve

Nadere informatie

Periodieke beenbewegingen in de slaap

Periodieke beenbewegingen in de slaap Periodieke beenbewegingen in de slaap Periodieke beenbewegingen in de slaap (Periodic limb movement disorder (PLMD)) is een slaapstoornis. Tijdens de slaap treden schokkende bewegingen op in de benen.

Nadere informatie

Diagnose en therapie van de ziekte van Parkinson:

Diagnose en therapie van de ziekte van Parkinson: Diagnose en therapie van de ziekte van Parkinson: state-of-the-art en de centrale rol van de huisarts Dr. Bruno Bergmans, MD, PhD Dienst Neurologie AZ St-Jan Brugge-Oostende AV, Campus Brugge Navorming

Nadere informatie

parkinson DE NOODZAAK VAN EEN BREDE BEHANDELING EN AANPAK

parkinson DE NOODZAAK VAN EEN BREDE BEHANDELING EN AANPAK parkinson DE NOODZAAK VAN EEN BREDE BEHANDELING EN AANPAK ONDERWERPEN PARKINSON, OORZAAK EN ONTSTAAN GETALLEN: HOE VAAK KOMT DEZE ZIEKTE VOOR? KLACHTEN EN VERSCHIJNSELEN BELOOP THERAPIE CONSEQUENTIES VOOR

Nadere informatie

LEVODOPA BIJ PATIËNTEN MET VROEGE ZIEKTE VAN PARKINSON informatie voor deelnemers

LEVODOPA BIJ PATIËNTEN MET VROEGE ZIEKTE VAN PARKINSON informatie voor deelnemers LEVODOPA BIJ PATIËNTEN MET VROEGE ZIEKTE VAN PARKINSON informatie voor deelnemers Geachte heer/ mevrouw, Wij vragen u vriendelijk om mee te doen aan een medisch-wetenschappelijk onderzoek. U beslist zelf

Nadere informatie

Medicatie bij Probleemgedrag

Medicatie bij Probleemgedrag Medicatie bij Probleemgedrag Reehorst 10-6-2016 Dr. Martin Kat psychiater M.C.Alkmaar afd. Klin. Geriatrie/ Amsterdam/ CCE psykat@hetnet.nl inhoud Probleemgedrag en de ouderenpsychiatrie Wat doet medicatie

Nadere informatie

Ziekte van Parkinson. 6 juni 2012 Ben Jansen, neuroloog TweeSteden ziekenhuis Tilburg/Waalwijk

Ziekte van Parkinson. 6 juni 2012 Ben Jansen, neuroloog TweeSteden ziekenhuis Tilburg/Waalwijk Ziekte van Parkinson 6 juni 2012 Ben Jansen, neuroloog TweeSteden ziekenhuis Tilburg/Waalwijk indeling parkinson/-isme behandeling late fase complicaties, delier responsfluctuaties, on-off, wearing

Nadere informatie

WELKE BEHANDELINGSMOGELIJKHEDEN HEB IK?

WELKE BEHANDELINGSMOGELIJKHEDEN HEB IK? WELKE BEHANDELINGSMOGELIJKHEDEN HEB IK? Aanpak van de ziekte van Parkinson www.parkinsonpoly.com Deze serie folders is tot stand gekomen in samenwerking met de European Parkinson s Disease Association

Nadere informatie

NEUROPSYCHIATRISCHE SYMPTOMEN BIJ M.PARKINSON

NEUROPSYCHIATRISCHE SYMPTOMEN BIJ M.PARKINSON NEUROPSYCHIATRISCHE SYMPTOMEN BIJ M.PARKINSON - SLAAPSTOORNISSEN - STEMMINGSSTOORNISSEN - PSYCHOTISCHE SYMPTOMEN / DELIER - MCI / PDD W.Garenfeld 24092014 SLAAPSTOORNISSEN BIJ M.PARKINSON PREVALENTIE:

Nadere informatie

Ziekte van Parkinson & tremor

Ziekte van Parkinson & tremor DEEL 2 Klinische aspecten Ziekte van Parkinson en tremor Hoofdstuk 11 Ziekte van Parkinson & tremor 348 De ziekte van Parkinson en tremor S. Smitz, E. Salmon De idiopathische ziekte van Parkinson is de

Nadere informatie

Patiëntenbrochure. Internet: www.apotheekzorg.nl Telefoon: 0800-766 74 636 (0800-POMPINFO) E-mail: apogo@apotheekzorg.nl.

Patiëntenbrochure. Internet: www.apotheekzorg.nl Telefoon: 0800-766 74 636 (0800-POMPINFO) E-mail: apogo@apotheekzorg.nl. Patiëntenbrochure Internet: www.apotheekzorg.nl Telefoon: 0800-766 74 636 (0800-POMPINFO) E-mail: apogo@apotheekzorg.nl Versie: Datum: APO112502 25 februari 2011 Aan deze brochure kunnen geen rechten worden

Nadere informatie

Uw brief van Uw kenmerk Datum 5 december 2005 Farmatec/P februari 2006

Uw brief van Uw kenmerk Datum 5 december 2005 Farmatec/P februari 2006 Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Postbus 20350 2500 EJ 'S-GRAVENHAGE Uw brief van Uw kenmerk Datum 5 december 2005 Farmatec/P 2642282 6 februari 2006 Ons kenmerk Behandeld door Doorkiesnummer

Nadere informatie

Diagnose Morbus Parkinson

Diagnose Morbus Parkinson Disclaimer 1 januari 2015 De Richtlijnen van de afdeling Neurologie Erasmus MC zijn met zorg samengesteld op basis van de stand van de wetenschap ten tijde van het vaststellen van de Richtlijn. Deze Richtlijnen

Nadere informatie

Opbouw praatje. Wat is dementie? Vormen van dementie Diagnose dementie Behandeling van dementie De verloop van dementie Conclusie

Opbouw praatje. Wat is dementie? Vormen van dementie Diagnose dementie Behandeling van dementie De verloop van dementie Conclusie DEMENTIE Opbouw praatje Wat is dementie? Vormen van dementie Diagnose dementie Behandeling van dementie De verloop van dementie Conclusie Definitie dementie Dementie is een syndromale diagnose, een ziekte

Nadere informatie

De rol van de Parkinson verpleegkundige op de poli. Ellen Askes/Sylvia van Gorkom Neurologie/Neurochirurgie

De rol van de Parkinson verpleegkundige op de poli. Ellen Askes/Sylvia van Gorkom Neurologie/Neurochirurgie De rol van de Parkinson verpleegkundige op de poli Ellen Askes/Sylvia van Gorkom Neurologie/Neurochirurgie 2 Programma: -Informatie over de ziekte van Parkinson -De functie van Parkinson verpleegkundige

Nadere informatie

Ziekte van Parkinson. Jacqueline Janssen Klinisch arbeidsgeneeskundige Parkinsoncentrum

Ziekte van Parkinson. Jacqueline Janssen Klinisch arbeidsgeneeskundige Parkinsoncentrum Ziekte van Parkinson Jacqueline Janssen Klinisch arbeidsgeneeskundige Parkinsoncentrum Dorsey, Lancet, 2018 Dorsey, Lancet, 2018 Dorsey, JAMA neurology, 2018 Pathofysiologie Parkinson Ziekte van Parkinson

Nadere informatie

Patiëntenbrochure ApoGo pomp

Patiëntenbrochure ApoGo pomp Patiëntenbrochure ApoGo pomp Inleiding Dit patiëntenboekje is bedoeld voor mensen met de ziekte van Parkinson die behandeld worden met de Apo-Go pomp. Dit boekje ondersteunt u bij het juiste gebruik van

Nadere informatie

Patiëntenbrochure. 1dd 1mg bij parkinson

Patiëntenbrochure. 1dd 1mg bij parkinson Patiëntenbrochure 1dd 1mg bij parkinson Inhoud Wat is de ziekte van Parkinson? 3 Wat zijn de klachten bij de ziekte van Parkinson? 4 Waar wordt de ziekte van Parkinson door veroorzaakt en hoe vaak komt

Nadere informatie

Uw brief van Uw kenmerk Datum 6 januari 2006 Farmatec/P 2649986 4 april 2006

Uw brief van Uw kenmerk Datum 6 januari 2006 Farmatec/P 2649986 4 april 2006 Aan de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Postbus 20350 2500 EJ S-GRAVENHAGE Uw brief van Uw kenmerk Datum 6 januari 2006 Farmatec/P 2649986 4 april 2006 Ons kenmerk Behandeld door Doorkiesnummer

Nadere informatie

Depressie en Parkinson. Nijcare , dr. M. van Beek

Depressie en Parkinson. Nijcare , dr. M. van Beek Depressie en Parkinson Nijcare 14-06-2018, dr. M. van Beek Casus dhr X, 62 jaar- bij de huisarts Gehuwd, twee kinderen in puberteit, directeur groothandel. Hij loopt al een tijd wat stijf en de huisarts

Nadere informatie

Parkinson en palliatieve zorg. Martha Huvenaars Verpleegkundig specialist Bewegingsstoornissen

Parkinson en palliatieve zorg. Martha Huvenaars Verpleegkundig specialist Bewegingsstoornissen Parkinson en palliatieve zorg Martha Huvenaars Verpleegkundig specialist Bewegingsstoornissen Parkinson en palliatieve zorg? Wanneer spreek je van palliatieve zorg bij Parkinson? Wanneer handel je palliatief?

Nadere informatie

Wie screenen?

Wie screenen? 29/09/16 COGNITIEVE STOORNISSEN : WAAROM cognitief screenen via online testen? De gecombineerde testing ( SMS -OLD -CVST 24 ) helpt u de patiënten te selecteren voor verwijzing naar neuroloog of geriater

Nadere informatie

InFoP 2. Inhoud. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Behandeling van Psychose De rol van medicatie

InFoP 2. Inhoud. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Behandeling van Psychose De rol van medicatie Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

InFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding

InFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Behandeling van de ziekte van Parkinson in de gevorderde fase

Behandeling van de ziekte van Parkinson in de gevorderde fase Home no. 1 Februari 2019 Eerdere edities Verenso.nl Behandeling van de ziekte van Parkinson in de gevorderde fase In gesprek met Teus van Laar, hoogleraar neurologie Eefje Sizoo redactie@verenso.nl Specialisten

Nadere informatie

NAH EN DEPRESSIE: EEN GORDIAANSE KNOOP? Congressenmetzorg , Ede Hans van Dam, docent en consulent nah

NAH EN DEPRESSIE: EEN GORDIAANSE KNOOP? Congressenmetzorg , Ede Hans van Dam, docent en consulent nah NAH EN DEPRESSIE: EEN GORDIAANSE KNOOP? Congressenmetzorg 15-12-2017, Ede Hans van Dam, docent en consulent nah hv.dam@online.nl PROGRAMMA NAH en psychiatrie - een mijnenveld? Depressie en NAH de valkuilen.

Nadere informatie

Zorgen voor cliënten met gedragsproblemen

Zorgen voor cliënten met gedragsproblemen Zorgen voor cliënten met gedragsproblemen CineMec Ede 29-5-2015 Dr. Martin Kat (ouderen)psychiater Amsterdam/Alkmaar psykat@hetnet.nl Med. Centrum Alkmaar Afd. Klin. Geriatrie Praktijk Amsterdam Experiment!

Nadere informatie

BEWEGINGSSTOORNISSEN IN DE PSYCHIATRIE Acute medicatie geïnduceerde bewegingsstoornissen. Prof. dr. Peter N van Harten.

BEWEGINGSSTOORNISSEN IN DE PSYCHIATRIE Acute medicatie geïnduceerde bewegingsstoornissen. Prof. dr. Peter N van Harten. BEWEGINGSSTOORNISSEN IN DE PSYCHIATRIE Acute medicatie geïnduceerde bewegingsstoornissen Prof. dr. Peter N van Harten Themanummer: Bewegingsstoornissen in de Psychiatrie Vanuit Maastricht University en

Nadere informatie

Vroege behandeling met levodopa bij de ziekte van Parkinson

Vroege behandeling met levodopa bij de ziekte van Parkinson Klinische les Vroege behandeling met levodopa bij de ziekte van Parkinson Vincent J.J. Odekerken, Bart Post, Constant V.M. Verschuur en Rob M.A. de Bie Gerelateerd artikel: Ned Tijdschr Geneeskd. 2009;153:A512

Nadere informatie

Anatomische correlaties van neuropsychiatrische symptomen bij dementie

Anatomische correlaties van neuropsychiatrische symptomen bij dementie Anatomische correlaties van neuropsychiatrische symptomen bij dementie K.J. Kaland, AIOS klinische geriatrie, Parnassia Groot Haags Geriatrie Referaat 6 februari 2017 Gedragsproblemen bij dementie Behavioral

Nadere informatie

Meer licht op stemming en slaap bij de ziekte van Parkinson. Chris Vriend, neurowetenschapper Sonja Rutten, psychiater in opleiding

Meer licht op stemming en slaap bij de ziekte van Parkinson. Chris Vriend, neurowetenschapper Sonja Rutten, psychiater in opleiding Meer licht op stemming en slaap bij de ziekte van Parkinson Chris Vriend, neurowetenschapper Sonja Rutten, psychiater in opleiding Inhoud Verschijnselen van de ziekte van Parkinson Slaapproblemen Stemmingsproblemen

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Parkinsonzorg in het LLZ en Zoetermeer

Patiënteninformatie. Parkinsonzorg in het LLZ en Zoetermeer Parkinsonzorg in het LLZ en Zoetermeer Inleiding De ziekte van Parkinson U heeft de diagnose van Parkinson. De ziekte van Parkinson is een veel voorkomende en complexe aandoening.. Door een verstoring

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Parkinsonzorg in het LangeLand Ziekenhuis en Zoetermeer

Patiënteninformatie. Parkinsonzorg in het LangeLand Ziekenhuis en Zoetermeer Parkinsonzorg in het LangeLand Ziekenhuis en Zoetermeer Inleiding De ziekte van Parkinson U heeft de diagnose van Parkinson. De ziekte van Parkinson is een veel voorkomende en complexe aandoening. Door

Nadere informatie

Nieuwe middelen voor de behandeling van de ziekte van Parkinson

Nieuwe middelen voor de behandeling van de ziekte van Parkinson N E U R O F A R M A C O L O G I E Nieuwe middelen voor de behandeling van de ziekte van Parkinson A. Hovestadt, H.W. Berendse, B.R. Bloem, A.J.W. Boon, J.J. van Hilten, M.A.J. de Koning-Tijssen, T. van

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Parkinsonzorg in het LangeLand Ziekenhuis en Zoetermeer

Patiënteninformatie. Parkinsonzorg in het LangeLand Ziekenhuis en Zoetermeer Parkinsonzorg in het LangeLand Ziekenhuis en Zoetermeer Inleiding De ziekte van Parkinson U heeft de diagnose van Parkinson. De ziekte van Parkinson is een veel voorkomende en complexe aandoening. Door

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Parkinsonzorg in het LangeLand Ziekenhuis en Zoetermeer

Patiënteninformatie. Parkinsonzorg in het LangeLand Ziekenhuis en Zoetermeer Parkinsonzorg in het LangeLand Ziekenhuis en Zoetermeer Inleiding De ziekte van Parkinson U heeft de diagnose van Parkinson. De ziekte van Parkinson is een veel voorkomende en complexe aandoening. Door

Nadere informatie

Geriatrische farmacotherapie voor verpleegkundigen. 2 december 2014

Geriatrische farmacotherapie voor verpleegkundigen. 2 december 2014 Geriatrische farmacotherapie voor verpleegkundigen 2 december 2014 2 welkom 3 programma Inleiding Ken je klassiekers: toedienen en de toedienlijst Casus: Mw. P. Arkinson Casus: Dhr Chr. Hartfalen Casus:

Nadere informatie

Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson

Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson Maastricht, 9 mei 2017 Dr. A.F.G. Leentjens, psychiater Afdeling Psychiatrie MUMC 1951-2014 1926-2002 Inhoud Depressieve klachten -wat is een depressie?

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 137 138 Het ontrafelen van de klinische fenotypen van dementie op jonge leeftijd In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, komt dementie ook op jonge leeftijd voor. De diagnose

Nadere informatie

De COGnitieve Training In Parkinson Studie

De COGnitieve Training In Parkinson Studie De COGnitieve Training In Parkinson Studie Een onderzoek naar een online training voor het denkvermogen Voor meer informatie of aanmelden gaat u naar www.cogtips.nl Dr. Chris Vriend, neurowetenschapper

Nadere informatie

BIJLAGE I SAMENVATTING VAN DE PRODUCTKENMERKEN

BIJLAGE I SAMENVATTING VAN DE PRODUCTKENMERKEN BIJLAGE I SAMENVATTING VAN DE PRODUCTKENMERKEN 1 1. NAAM VAN HET GENEESMIDDEL Pramipexol Teva 0,088 mg tabletten 2. KWALITATIEVE EN KWANTITATIEVE SAMENSTELLING Elke tablet bevat 0,088 mg pramipexol base

Nadere informatie

Hoofdstuk 3 hoofdstuk 4

Hoofdstuk 3 hoofdstuk 4 9Samenvatting Chapter 9 156 Samenvatting De ziekte van Parkinson is een veel voorkomende neurodegeneratieve aandoening, die vooral de oudere bevolking treft. Behandeling bestaat tot nu toe uit symptomatische

Nadere informatie

Ziekte van Parkinson. Handreiking voor zorgverleners in verpleeghuizen

Ziekte van Parkinson. Handreiking voor zorgverleners in verpleeghuizen Ziekte van Parkinson Handreiking voor zorgverleners in verpleeghuizen Conceptversie augustus 2011 Ziekte van Parkinson Handreiking voor zorgverleners in verpleeghuizen Conceptversie augustus 2011 Samenstellers

Nadere informatie

Samenvatting Multidisciplinaire Richtlijn Ziekte van Parkinson

Samenvatting Multidisciplinaire Richtlijn Ziekte van Parkinson Samenvatting Multidisciplinaire Richtlijn Ziekte van Parkinson Bloem BR, Van Laar T, Keus SHJ, De Beer H, Poot E, Buskens E, Aarden W, Munneke M namens de Centrale Werkgroep Multidisciplinaire Richtlijn

Nadere informatie

Geheugenpolikliniek-Geriatrie

Geheugenpolikliniek-Geriatrie Geheugenpolikliniek-Geriatrie Geheugenpolikliniek Op onze geheugenpolikliniek zien wij mensen die klachten hebben van het geheugen. Het is belangrijk om te weten waar deze problemen vandaan komen. Geheugenklachten

Nadere informatie

Ik heb parkinson wat nu? informatie voor patiënten

Ik heb parkinson wat nu? informatie voor patiënten Ik heb parkinson wat nu? informatie voor patiënten INLEIDING 3 WAT IS DE ZIEKTE VAN PARKINSON? 4 WAT ZIJN DE SYMPTOMEN VAN PARKINSON? 5 Motorische symptomen Niet-motorische symptomen OP WELKE LEEFTIJD

Nadere informatie

Parkinson Blaas en Darm problemen

Parkinson Blaas en Darm problemen Parkinson Blaas en Darm problemen 7 november 2015 JP Kerklaan, Neuroloog Stellingen 1. Obstipatie komt weinig voor bij ziekte van parkinson 2. Vaak s nachts plassen past niet bij parkinson 3. Problemen

Nadere informatie