Schizofrenie/psychotische stoornis: dopaminergica 3434

Transcriptie

1 Schizofrenie/psychotische stoornis: dopaminergica 3434 Datum literatuursearch: 13 maart 2017 CONCLUSIE Verschillende studies laten het ontstaan van psychoses zien bij het toevoegen van dopaminerge middelen aan patiënten met en zonder voorgeschiedenis van schizofrenie. Uit de studies lijkt naar voren te komen, dat indien er geen antipsychoticum in gebruik is, het risico op het ontstaan van psychoses groter is. Bijvoorbeeld in de studies van Jaskiw, Amiri en Lee was een antipsychoticum in gebruik en werd het dopaminergicum goed verdragen. In de studies van Aiken en Stoner waren geen antipsychotica in gebruik en werden wel psychoses als bijwerking gezien. [1,3,4,8,10] Er kan echter niet zonder meer gesteld worden dat er bij gebruik van een antipsychoticum geen actie nodig is. De dosering kan namelijk te laag zijn om een psychotisch effect van een dopaminerg middel tegen te gaan. Er is een duidelijk mechanisme. Het risico lijkt het grootst te zijn indien er geen antipsychotica in gebruik zijn. Dopamine-agonisten worden soms bewust voorgeschreven bij symptomen van schizofrenie of bij-effecten van antipsychotica. Dopaminergica dienen daarom wel bewaakt te worden bij deze contra-indicatie, maar is er geen actie nodig indien het recept afkomstig is van de psychiater. PICO P(atient) I(ntervention) C(omparison / Control) O(utcome) Patiënt met schizofrenie of psychotische stoornis (in voorgeschiedenis) Dopaminerg middel Geen dopaminerg middel en patiënt met schizofrenie of psychotische stoornis (in vorogeschiedenis) Verergering schizofrenie of psychotische stoornis PUBMED Zoekterm: (agents, dopaminergic[mesh Terms]) OR levodopa[mesh Terms]) OR amantadine[mesh Terms]) OR bromocriptine[mesh Terms]) OR pergolide[mesh Terms]) OR pramipexole[mesh Terms]) OR apomorphine[mesh Terms]) OR selegiline[mesh Terms] OR rotigotine [MeSH Terms] OR cabergoline [MeSH Terms] OR safinamide [MeSH Terms] OR ropinirole[mesh Terms] OR rasagiline [MeSH Terms]) AND ("schizophrenia spectrum and other psychotic disorders"[mesh Terms]) Filters: Human, meta-analyse, systematische review, RCT, clinical trial. Voor amantadine en apomorfine is gezocht zonder filters. 1

2 Bron Bewijs /Opmerkingen Ref. 1 Jaskiw G et al. A meta-analysis of the response to chronic l-dopa in patients with schizophrenia: Meta-analyse n = 160 n = schizofreniepatiënten die Verbeterend effect van l-dopa op ziektebeeld schizofrenie was 0.71 (gemiddeld) (0=gelijk of verminderd, 1 = verbeterd) en zeer significant (P< ), wanneer levodopa werd toegevoegd aan patiënt mét antipsychotica. therapeutic and behandeld werden In studies die niet meegenomen konden worden heuristic implications; Psychopharmacology met antipsychotica en l-dopa toegediend omdat geen placebogroep aanwezig was, werd verslechtering gezien bij minder dan 20% van de patiënten en verbetering bij 50%. 2004; 171: kregen. Placebo- Er kon niet bepaald worden of l-dopa bij patiënten gecontroleerd. zonder antipsychotica voor verslechtering zorgde t.o.v. placebo. Ref. 2 Snellen M et al. Pharmacological lactation suppression with D2 receptor agonists and risk of postpartum psychosis: A systematic review; Aust N Z J Obstet Gynaecol. 2016; 56: Systematische review 8 case reports, 3 case-series, 1 farmacovigilantie onderzoek. n = onbekend n = bevallen vrouwen met en zonder historie van psychose die bromocriptine of cabergoline krijgen. Opmerking auteur Bij patiënten die al antipsychotica gebruiken kan l- dopa een verbetering van de negatieve symptomen geven. Levodopadosering, duur van de behandeling en duur van de ziekte werden niet meegenomen. In het farmacovigilantie-onderzoek werden 9 cases van acute psychiatrische ziekte gezien tussen 1994 en 2010 met bromocriptine, waarvan 2 met verergering van schizofrenie en 4 met psychose. Daarnaast werden 9 cases gezien van symptomen van postpartum psychose (manie, psychose, verslechtering mentale toestand) bij vrouwen die behandeld werden met bromocriptine. Er werd 1 case gezien van manie bij een vrouw met geschiedenis van psychose met cabergoline. Opmerking auteur: Het risico bij bromocriptine lijkt groter dan bij cabergoline. Opmerking Health Base: - Niet duidelijk of er bij de vrouwen met een voorgeschiedenis van psychische klachten een antipsychoticum in gebruik was - Bij vrouwen zonder voorgeschiedenis zeer waarschijnlijk geen antipsychoticum in gebruik. Ref. 3 Amiri et al. Efficacy of selegiline add on therapy to risperidone in the treatment of the negative symptoms of schizophrenia: a double-blind randomized placebo-controlled study; Hum Psychopharmacol. 2008; 23: Studie (RCT) n = 40 schizofrenie die behandeld werden met antipsychoticum en die selegiline kregen Selegiline verbeterde de negatieve symptomen van schizofrenie. De verandering op het eindpunt op de negative symptoms schale waren -13,65 +/-3.96 voor selegiline en / voor placebo. (t=5,23 df=38 p<0.001) Selegiline zorgde in de dosering van 10 mg/dag niet voor exacerbatie van positieve symptomen van schizofrenie. 2

3 Ref. 4 Lee M-S et al. Effect of bromocriptine on antipsychotic druginduced hyperprolactinemia: eight-week randomized, singleblind, placebocontrolled, multicenter study; Psychiatry and Clinical Neurosciences 2010; 64: Ref. 5 Kasper S et al. Pramipexole as adjunct to haloperidol in schizophrenia safety and efficacy. European Neuropsychopharmacology 1997; 7: Ref. 6 Fabio et al; Low doses of rotigotine in patients with antipsychotic induced parkinsonism. Clin Neuropharmacol. 2013; 36(5): Ref. 7 Pappa S et al. Effects of amantadine on tardive dyskinesia: a randomized, doubleblind, placebocontrolled study. Clin Neuropharm 2010; 33: 271Y275. Studie (RCT) n = 60 schizofrenie die met antipsychotica en bromocriptine krijgen voor hyperprolactinemie. Studie (cohort) n =15 n = opgenomen patiënten met schizofrenie die met haloperidol (dosis 6-25 mg/dag) en pramipexol kregen. De minimale PANSS scrore was 60 bij inclusie. (= stabiel, maar symptomatisch) Studie (cohort) n = 20 n = schizofrenie - patiënten met door antipsychoticageinduceerde extrapiramidale stoornissen die met rotigotine Studie (RCT) n = 22 tardieve dyskinesie door antipsychoticagebruik die met amantadine Er werd geen verergering van psychotische symptomen waargenomen, ook werden geen bijwerkingen van psychiatrische aard gemeld Opmerking Health Base: - Het uitvalpercentage was hoog: 12 van de 60 patiënten (20%), volgens de studie niet door bijwerkingen. 3 van de 15 patiënten (20%) stopte vroegtijdig met de studie, vanwege verergering schizofrenie. 1 van de 15 patiënten (6,7%) ervoer hallucinaties. Bij verlaging van de pramipexol-dosis verdwenen deze. 1 van de 20 patiënten (5%) stopte met de studie in verband met verergering van de psychoses. De rest van de patiënten tolereerden rotigotine goed. Opmerking Health Base Er was geen controlegroep. Studies met patiënten zonder psychiatrische voorgeschiedenis Amantadine verbeterde de ernst van de tardieve dyskinesie t.o.v. placebo significant. De totale AIMS- score (Abnormal involuntary movements scale) daalde van 13,5 naar 10,5 na behandeling met p= De gemiddelde totale reductie in AIMS was 21.81% bij behandeling met amantadine. Bij placebo werd geen reductie waargenomen. Amantadine zorgde niet voor verandering in de mentale staat van de patiënt. 3

4 Ref. 8 Aiken C et al. Pramipexole in psychiatry: systematic review of the literature. J Clin psychiatry 2007 ;68: Ref. 9 Lew et al. Long-term efficacy of rasagiline in early Parkinson s disease International Journal of Neuroscience 2010; 120: Ref. 10 Stoner S et al. An exploratory retrospective evaluation of ropiniroleassociated psychotic symptoms in an outpatient population treated for restless legs syndrome or Parkinson's disease; Ann Pharmacother. 2009; 43: Systematische review 6 studies n= onbekend n= aantal patiënten met de ziekte van Parkinson dat pramipexol gebruikt. Studie (follow up) n = 398 n = Parkinsonpatiënten die met rasagiline Studie (retrospectief) n = 42 n = patiënten psychiatrische stoornis (meest depressie, angststoornis, 2 voorgeschiedenis psychoses en 1 schizofrenie) die behandeld werden met ropinirol voor Parkinson of restless leggs. 4 patienten werden bij aanvang van de studie behandeld met antipsychoticum. 6-21% patiënten met psychose in pramipexolgroep 0-6% patiënten met psychose in placebogroep Visuele hallucinaties kwamen het meest voor In de studies met depressie kwam psychose slechts voor in 0,8% van de gevallen. Opmerking Health Base - Risico op psychose lijkt klein bij lage doseringen (indicatie depressie) en groter bij hogere doseringen (indicatie Parkinson) 4 van de 398 patiënten (1%) viel uit door hallucinaties. 13 patiënten ontwikkelden psychotische stoornissen die therapeutische interventie of dosisaanpassing vereisten. (=13,7%) Alle 13 ontvingen duale dopaminerge therapie, dus nog een 2 e dopaminerg middel, dit ontvingen ze al voor aanvang van de studie. Opmerkingen Health Base - Geen controlegroep - Dosering ropinirol werd niet gecontroleerd - Geen formele vaststelling van de psychose en aanverwante symptomen Ref. 11 Storch A et al. Highdose treatment with pergolide in Parkinson's disease patients with motor fluctuations and dyskinesias. Parkinsonism Relat Disord. 2005; 11: In totaal 95 patiënten geïncludeerd die werden behandeld met ropinirol. Studie (retrospectief) n = 62 Parkinson die pergolide kregen Na optitratie van de dosis pergolide, ontwikkelden 7 patiënten (11%) hallucinaties Opmerking Health Base: - geen controlegroep. 4

5 Ref. 12 Benkert O. Dopamine agonists in schizophrenia: a review. Eur Neuropsychopharmacol 1995; 5: Ref. 13 Borgemeester et al; Parkinson's disease, visual hallucinations and apomorphine: a review of the available evidence. Parkinsonism and Related Disorders 2016; 27: 35e40 Ref. 14 Snoey et al; Amantadine-induced psychosis in a young healthy patient; Am J Psychiatry 2008; 165: 12. Review In deze review zijn open clinical trials meegenomen. Review Case-report n = 1 n = patiënt met depressie en slaapmoeilijkheden die amantadine kreeg voor influenza A Dopamine autoreceptor-agonisten zoals pramipexol, roxindol, talipexol en OPC-4392 en partiële agonisten zoals terguride en SDZ HDC 912 zijn getest in patiënten met schizofrenie. Echter, dit resulteerde niet in verbetering van symptomen. In hogere doseringen kan een dopamineagonist de positieve symptomen uitlokken Het uitvalpercentage in alle bekeken studies was aanzienlijk en werd veroorzaakt door verergering van positieve symptomen. Er werd geen verergering van visuele hallucinaties gevonden in de literatuur bij patiënten met Parkinson die apomorfine kregen. Na 1 dag behandeling met amantadine 100 mg 2x per dag, ontwikkelde patiënt hallucinaties. Na stoppen met amantadine verdwenen de hallucinaties. Opmerking Health Base - Influenza kan ook voor hallucinaties zorgen RICHTLIJNEN Bron Ref. 15 Nederlandse Vereniging Psychiatrie; Multidisciplinaire richtlijn schizofrenie; 2012; blz 95 Ref. 16 Lehmann et al. Practice guideline for the treatment of patients with schizophrenia. Second edition, /Opmerkingen Het toepassen van dopamineagonisten kan in theorie leiden tot toename van psychotische symptomen, iets wat in het beperkte aantal gepubliceerde studies echter nauwelijks voorkwam. Medications with anticholinergic (e.g., benztropine) or dopamine agonist (e.g., amantadine) activity often reduce the severity of parkinsonian symptoms. However, dopamine agonists carry a potential risk of exacerbating psychosis, and anticholinergic drugs can cause anticholinergic side effects. Thus, excessive doses and chronic use of these agents should be avoided or minimized (972, 973). OVERIGE Bron SPC Madopar (levodopa/benserazide) Effect Bw: hallucinatie* waanvoorstellingen (frequentie onbekend) 5

6 SPC Sinemet (levodopa/carbidopa) SPC Symmetrel (amantadine) SPC Parlodel (bromocriptine) SPC Pergolide Mylan SPC Requip (ropinirol) SPC Sifrol (pramipexol) SPC Apo-Go (apomorfine) Waarschuwing: Evenals levodopa kan SINEMET psychische stoornissen veroorzaken. Patiënten met bestaande of een voorgeschiedenis van psychotische perioden ten gevolge van levodopa alleen of combinaties van levodopa en een decarboxylaseremmer dienen nauwlettend te worden geobserveerd wanneer SINEMET ervoor in de plaats komt. Psychotische patiënten of patiënten met psychose in de anamnese dienen voorzichtig te worden behandeld.. Bw: hallucinatie* waanvoorstellingen*psychotische episodes waaronder wanen en paranoïde ideeënvorming (frequentie onbekend) CI: Psychosen Waarschuwing: Een toename van hallucinaties, verwarring en nachtmerries kan optreden. In deze gevallen dient amantadine met terughoudendheid gegeven te worden. Hallucinaties, verwarring en nachtmerries komen vaker voor indien amantadine samen met anticholinergica wordt toegediend of indien de patiënt een onderliggende psychiatrische stoornis heeft. Bw: hallucinaties (vaak) Verwarring; desoriëntatie; psychose (zelden) CI: Symptomen en/of een anamnese van ernstige psychische stoornissen Waarschuwing: In zeldzame gevallen zijn ernstige bijwerkingen, waaronder psychische stoornissen gemeld. Bw: hallucinaties (soms) psychische stoornissen (zelden) Waarschuwing: Pergolide of levodopa kunnen aanleiding geven tot verwarring, hallucinaties en abnormale onwillekeurige bewegingen, met name wanneer ze in combinatie gebruikt worden. Abrupt staken van chronische pergolide therapie als adjuvans bij l-dopa therapie kan binnen enkele dagen hallucinaties en verwarring teweeg brengen. Daarom dient pergolide langzaam te worden afgebouwd, zelfs als de behandeling met l- dopa wordt voortgezet. Hallucinaties worden vaak geassocieerd met het gebruik van dopamineagonisten en behandeling met levodopa. In gecontroleerde trials veroorzaakte pergolide mesilaat met levodopa in ongeveer 14 procent van de patiënten hallucinaties, tegenover 3% die een placebo met levodopa kregen. Dit was ernstig genoeg om de behandeling te staken voor 3% van de patiënten in deze studie. Tolerantie ten aanzien van dit ongewenste effect werd niet geobserveerd. Pergolide dient alleen met voorzichtigheid worden toegediend bij patiënten met een geschiedenis van psychose, aangezien reeds bestaande toestanden van verwarring en hallucinaties kunnen worden verergerd. Bw: hallucinaties, verwardheid (zeer vaak) Psychose (vaak) Waarschuwing: Patiënten met (een voorgeschiedenis van) ernstige psychiatrische- of psychotische aandoeningen dienen alleen te worden behandeld met dopamine-agonisten als de potentiële voordelen zwaarwegender worden geacht dan de risico's Bw:hallucinaties (vaak), psychotische reacties anders dan hallucinaties, waaronder delirium, waanbeelden en paranoia (soms) Waarschuwing: Hallucinaties zijn bekend als bijwerking van de behandeling met dopamine-agonisten en levodopa. Patiënten dienen geïnformeerd te worden dat er (meestal visuele) hallucinaties op kunnen treden. Patiënten met psychotische afwijkingen. Patiënten met psychotische afwijkingen dienen enkel met dopamineagonisten te worden behandeld als de mogelijke voordelen de risico's overtreffen. Gelijktijdige toediening van antipsychotische geneesmiddelen en pramipexol moet vermeden worden Bw: hallucinaties, verwardheid (vaak) CI: patiënten met psychotische ziekten Waarschuwing: Er zijn aanwijzingen dat apomorfine de neuropsychiatrische stoornissen van sommige patiënten mogelijk verergert. Bijzondere 6

7 SPC Neupro (rotigotine) SPC Selegiline Teva SPC Azilect (rasagiline) SPC Xadago (safinamide) SPC Dostinex (cabergoline) SPC Norprolac (quinagolide) behoedzaamheid dient te worden betracht wanneer apomorfine bij deze patiënten wordt gebruikt Bw: Hallucinaties (zeer vaak). Neuropsychiatrische stoornissen, waaronder voorbijgaande lichte verwardheid en visuele hallucinaties (vaak) Waarschuwing: Er zijn gevallen gemeld van abnormale gedachten en gedragingen die zich op verschillende manieren kunnen manifesteren, waaronder paranoïde ideeën, waanideeën, hallucinaties, verwardheid, psychoseachtig gedrag, desoriëntatie, agressief gedrag, agitatie en delirium. Bw: hallucinaties, visuele hallucinaties, auditieve hallucinaties, illusies, paranoia, verwardheid, psychotische stoornissen, waanideeën. CI: psychosen Waarschuwing: Voorzichtigheid is geboden wanneer selegiline wordt toegediend aan patiënten met psychose. Verergering van deze symptomen kan tijdens de behandeling voorkomen. Bw :hallucinaties, verwarring (vaak) Bw: hallucinaties (1.3% vs. 0.7% placebo) Bw: Hallucinaties, verwarde toestand, affectlabiliteit, psychotische stoornis (soms) Waarschuwing: Voorzichtigheid is geboden bij de toediening van cabergoline bij voorgeschiedenis van ernstige psychische (met name psychotische) aandoeningen. Bw: waanvoorstellingen, psychotische stoornis, hallucinaties (niet bekend) Waarschuwing: In incidentele gevallen, inclusief patiënten zonder psychiatrische voorgeschiedenis, is de behandeling met Norprolac gepaard gegaan met een acute psychose, die echter na stopzetten van de therapie gewoonlijk reversibel bleek. Extra voorzichtigheid is geboden bij psychotische afwijkingen in de anamnese. Bw: reversibele acute psychose (zelden) RISICOFACTOREN Risicofactoren - Contra-indicatie Actie Datum Beslissing deskundigen Ja Ja 11 mei