e om aan me zwa e e z e rs ~ n e.. voor eze o n e rw~ s

Transcriptie

1 / 4 Artikel / / Door: Dr. Kees Vernooy, Lector hogeschool Edith Stein ec ~ e om aan me zwa e e z e rs ~ n e.. voor eze o n e rw~ s Goed Ieren lezen is een mensenrecht! (Lyon, 2001) r r {~I Wat is het probleem? Het probleem is in feite tweeledig: 1. Er bestaat duidelijk een maatschappelijke behoefte om de leesvaardigheid van leerlingen in het voortgezet onderwijs te verbeteren. Leesvaardigheid is een centrale voorspeller voor de resultaten bij rekenen/wiskunde en de kennisgebieden en de toekomstige economie verwacht van jongeren een betere leesvaardigheid dan dat voor voorafgaande generaties het geval was. 2. Het voortgezet onderwijs kent minimaal 25% zwakke lezers In ederland heeft een kwart tot een derde van de leerlingen problemen met de leesvaardigheid (Van den Broek 2010). Een kwart van de leerlingen verlaat met een te laag technisch leesniveau een groep zes niveau - na groep 8 de basisschool (zie Sijtstra, Van der Schoot & Hemker, 2002). Dit heeft negatieve gevolgen voor de woordenschatontwikkeling, het begrijpend lezen en de leesmotivatie. Volgens Hacquebord e.a.( 2004) is 25% van de leerlingen uit de basisberoepsgerichte en de kaderberoepsgerichte leerweg niet in staat teksten uit een schoolboek zelfstandig te lezen. Het aantal 15-jarigen in ederland op of onder het laagste (lees)- niveau (vaardigheidsniveau 1 of lager) steeg volgens PISA-onderzoek (2007) tussen 2002 en 2006 van 11,5 naar 15,1 procent en daalde tussen 2006 en 2009 iets van 15,1 naar 14,3%. De PISA-gegevens maken duidelijk dat jaarlijks ruim leerlingen van 15 jaar laaggeletterd zijn. Dit betekent dat het deze leerlingen na hun schoolperiode ontbreekt aan een leesvaardigbeid waarmee ze in de samenleving kunnen functioneren. In toenemende mate laat echter wetenschappelijk onderzoek zien (zie o.a. Allington 2008) dat bijna alle kinderen door goed onderwijs kunnen leren lezen en niet in leesontwikkeling achter hoeven te blijven. Het is onze ervaring in VMB-leesinterventietrajecten dat vrijwel a11e zwakke lezers kunnen lezen, maar dat veel leerlingen dit zeer spellend, op woordniveau doen; het lezen gaat daardoor zeer langzaam en wordt als inspannend ervaren. Hierdoor zijn deze leerlingen ook niet op begrijpen lezen op tekstniveau - gericht en is alle lezen in feite voor hen demotiverend. In plaats van meer te lezen om hun leesvaardigheid teversterken, leidt deze problematiek vaak tot vermijdingsgedrag wat minder lezen tot gevolg heeft. Hoe moeten we die problematiek verklaren? Een goede verklaring voor de geschetste problematiek is de eerste stap naar een effectieve aanpak. Het beschikbare onderzoek laat echter zien, dat er niet één maar meerdere, dikwijls met elkaar samenhangende verklaringen te geven zijn, waarom een deel van de leerlingen in het voortgezet onderwijs over een onvoldoende leesvaardigheid beschikt. Het gaat dan om: - Leerlingen die in groep 3 van de basisschool niet goed leren lezen. Veel internationaal onderzoek, o.a. dat van Connie Juel van de Stanford Universiry, toont dat de meeste van deze kinderen nooit een goede lezer zullen worden. Hetzelfde geldt voor kinderen die van het speciaal basisonderwijs

2 Artikel / 5 / (SB) komen. Het leesniveau op het einde van het speciaal basisonderwijs (zie Heesters e.a. 2007) is erg zorgelijk. In vergelijking met leerlingen uit het reguliere basisonderwijs, heeft de gemiddelde SB-leerling een leesvaardigheid die net iets onder de vaardigheidsscore van de gemiddelde leerling uit jaargroep 5 van het reguliere basisonderwijs ligt. Dit betekent, dat de meeste van deze leerlingen na groep 8 als laaggeletterden het speciaal basisonderwijs verlaten. Daarnaast leidt het zwakke lezer zijn dikwijls tot andere problemen, zoals vermijdingsgedrag vertonen om zo te kunnen camoufleren dat ze een zwakke lezer zijn. Dat vermijdingsgedrag kan ook probleemgedrag tijdens de leesles inhouden; Het teruglopen van de leesresultaten op het einde van de basisschool en in het begin van het voortgezet onderwijs. nderzoek van de Inspectie van het onderwijs (2005, 2008) toont o.a., dat de leesvaardigheid van zwakke lezers op het einde van het basisonderwijs en in het VMB niet onderhouden en uitgebouwd wordt, waardoor deze bij zwakke lezers afneemt en het risico van het afglijden naar laaggeletterdheid plaatsvindt. Deze problematiek blijkt ook uit onderzoek van Hacquebord e.a. (2010). Volgens Hacquebord e.a. gebeurt er iets niet goed met het lezen van ederlandse leerlingen na groep 6. De vraag die door de onderzoekers gesteld wordt is: wat gebeurt er na groep 6 met de voortgezette leesvaardigheid van leerlingen, wanneer het accent steeds meer op begrijpend lezen en het lezen bij de zaakvakken komt te liggen? Een deel van de zwakke lezers heeft op slechte scholen gezeten en daar niet goed leren lezen. ederland telt leerlingen die op zwakke en zeer zwakke scholen zitten (Inspectie van het onderwijs, 2010). iet alleen de prestaties maar ook het onderwijsleerproces is op deze scholen vaker onvoldoende. Dikwijls zijn dit scholen met veel autochtone of allochtone achterstandsleerlingen; leerlingen die het voor hun ontwikkeling vooral van de school moeten hebben; Geen of onvoldoende leesonderwijs op het einde van de basisschool en in het begin van het voortgezet onderwijs. Het ADRE-onderzoek van de Europese Unie (Garbe e.a. 2009) laat zien, dat in vrijwel alle landen, uitgezonderd de oord-europese landen, leesvaardigheid als iets wordt gezien dat in het basisonderwijs verworven wordt en daarna niet meer systematisch ontwikkeld hoeft te worden. Leesonderzoek uit de laatste decennia toont, dat dit een fundamentele fout is. Leesonderwijs is nodig om zowel de leesvaardigheid op peil te houden als ver- der te verbeteren. ok in het voortgezet onderwijs is leesonderwijs nodig, zoals al eerder opgemerkt, om van alle kinderen een betere lezer te maken. - Een verkeerde kijk op zwakke lezers. Het ADRE- onderzoek maakte duidelijk, dat de meeste scholen de zwakke lezers zien als niet-lezers met onvoldoende leesvaardigheid of leesmotivatie. Deze labeling is echter te eenvoudig en leidt niet tot effectieve instructie. udere zwakke lezers zijn echter lezers die vooral bij lezen om te leren bij de vakken - gehinderd worden door allerlei obstakels, bijvoorbeeld het lezen van onbekende meerlettergrepige woorden, die ze niet zelf te boven kunnen komen. Hierdoor voelen ze zich dikwijls gemarginaliseerd in het onderwijs en lopen ze het risico dit vroegtijdig te verlaten. - nvoldoende professionaliteit m.b.t. de leesproblematiek in het voortgezet onderwijs Het probleem is volgens IES-onderzoek (2008), dat veel docenten zich slecht opgeleid vinden om hun leerlingen met lezen te helpen. Veel docenten weten niet wat ze met zwakke lezers zouden moeten doen. Andere docenten denken dat lezen bij de vakken niet hun verantwoordelijkheid is. Van de genoemde factoren is vooral een belangrijke constatering dat in de bovenbouw van het basisonderwijs en in de onderbouw van het voortgezet onderwijs dikwijls geen of onvoldoende leesonderwijs wordt gegeven, waardoor in het bijzonder de resultaten van zwakke lezers verder teruglopen in plaats van dat ze verbeteren. Dit gegeven laat zien, dat geletterdheid niet een statische vaardigheid is die op jonge leeftijd voor `eeuwig' wordt geleerd. Waarom aandacht voor die zwakke lezers? Leesinstructie aan oudere leerlingen met leesproblemen is een onderwerp dat in toenemende mate een op onderzoek gebaseerde basis krijgt. a 2000 zien we in het bijzonder in de Angelsaksische wereld aandacht ontstaan voor de zwakke lezers in het voortgezet onderwijs. Men komt tot het besef dat veel van deze leerlingen hun onderwijs niet afmaken, werkloos worden, een slechte gezondheid hebben, later op uitkeringen aangewezen zijnen het risicolopen om met de criminaliteit in aanraking te komen. m die redenen moeten leerlingen als ze het onderwijs verlaten over basisvaardigheden beschikken om succesvol op de arbeidsmarkt te kunnen zijn. nderzoek laat echter zien dat 80% van de leerlingen met leermoeilijkheden problemen met lezen heeft (Fletcher et al, 2006). Dit alles leidt tot een toename van onderzoek en interventietrajecten om iets aan de problematiek van de

3 / s Artikel / zwakke lezer te doen. Toonaangevende leeswetenschap- zers hebben baat bij interventies, waarmee ze snel pers als Snow, Torgesen, Edmonds, Vaughn, Wexler, vooruit gaan. Dit is belangrijke informatie voor het Roberts, Woolley etc. gaan zich actief met die proble- schoolmanagement, schoolbeleid en het professiomatiek bemoeien. Dit heeft tot gevolg dat er na 2010 naliseringsbeleid in het voortgezet onderwijs. meer werkbare aanpakken voor de oudere zwakke le- Er zijn nu te veel praktijken voor zwakke lezers, zozers beschikbaar zijn, ofschoon de leeswetenschappen als werken met orthotheektnateriaal, die hen alleen nog niet het laatste woord gezegd hebben over wat ef- maar bevestigen in het gegeven dat ze zwak zijn. fectief leesonderwijs en effectieve interventies voor ou- Dit is problematisch, omdat het hun zelfvertroudere zwakke lezers in het voortgezet onderwijs allemaal wen niet versterkt en hen geen kansen biedt om moeten inhouden. hun leesvaardigheid te verbeteren. Het ontwikkelen van effectieve leesmethoden voor Hoe kan de problematiek van de zwakke lezers het voortgezet onderwijs. worden aangepakt? veel materiaal dat gebruikt wordt voor zwakke le- Er isgeen kookboek antwoord mogelijk met betrekking zers, komt volgens het ADRE-project niet tegetot de problematiek van zwakke lezers in het voortgezet moet aan de behoeften van zwakke lezers, terwijl onderwijs; bovendien weten we nog niet, zoals we eer- er ook aandacht moet zijn voor de vragen die leerder aangaven, alles over het aanpakken van die leespro- lingen hebben en het materiaal zou hen moeten blematiek. Wel is duidelijk dat er een combinatie van helpen hun leesvaardigheid te ontwikkelen en te aanpakken nodig is om deze problematiek effectief aan verbeteren. Kortom er moeten goede leesmethoden te pakken. Het gaat dan vooral om: voor het voortgezet onderwijs ontwikkeld worden, De leeseffectiviteit van het basisonderwijs in het al- zie bijvoorbeeld in dat verband het Amerikaanse gemeen en in groep 7 en 8 in het bijzonder moet Reading EDGE-project. worden verbeterd, zodat er minder zwakke lezers Het vergroten van de deskundigheid van alle dodoorstromen naar het voortgezet onderwijs. Het centen in het omgaan met zwakke lezers. Enschedese Leesverbeterplan heeft laten zien dat Het ADRE-onderzoek liet zien, dat slechts weivrijwel alle leerlingen met een goede technische nig docenten voldoende kennis hebben over het leesvaardigheid de basisschool kunnen verlaten, diagnosticeren en het systematisch versterken van waarbij opgemerkt moet worden dat de leesvaar- de leesvaardigheid. In de meeste Europese landen digheid van de leerlingen in groep 7 en 8 nog sterk neemt geletterd worden van alle leerlingen niet de verbeterde (Vernooy en Kappen 2010); plaats in, zoals dat in de Angelsaksische wereld en p basis van het ADRE-onderzoek kan worden de oord-europese landen het geval is. In die langesteld, dat het nodig is dat er zowel op het einde den bestaat er een systematische overdracht van wevan de basisschool als in het voortgezet onderwijs tenschappelijke kennis naar de onderwijspraktijk. leesonderwijs wordt gegeven, waardoor de lees- Het hoort bij een effectieve aanpak dat de profesvaardigheid van alle leerlingen en in het bijzonder sionaliteit van de docent verbetert door goede evivan de zwakke lezers verbetert. Het is daarbij van dence based kennis over te dragen over het omgaan belang dat dit vanuit een schoolbeleid gebeurt. In met zwakke lezers. het voortgezet onderwijs is een individuele docent Een leerlinggecentreerde schoolorganisatie niet in staat de leesontwikkeling van zwakke lezers Het belangrijkste doel van activiteiten voor zwakke r 0 versnellen. De schoolorganisatie moet echter ver- lezers moet zijn dat de zwakke lezers alsnog zelfstan- `I anderen om dit mogelijk te maken. Zo laat veel dige lezers en leerders worden. Een goede aanpak r onderzoek zien, dat meer tijd voor leesinstructie en vraagt om een leerlinggecentreerde schoolorganisa- ~ oefenen voor zwakke lezers een positief effect voor tie met een leesbeleid en een goed leescurriculum, ~ hun leesvaardigheid heeft. Meer effectieve instruc- waarin de docenten over een goede professionaliteit tie en meer tijd doen ertoe. beschikken om hun zwakke lezers te kunnen hel- Bij het ondersteunen van de zwakke lezers in het pen. De aanpak moet gebaseerd zijn op een diagvoortgezet onderwijs moet gebruik gemaakt wor- nose van de sterke en zwakke kanten van de leerling!t~ den van inzichten die internationaal leesonderzoek en met de leerlingen moet daarover gecommuni-.~ heeft opgeleverd en die tonen dat het vooral van ceerd worden. Er dient ondersteunende instructie ~ belang is dat deze leerlingen effectieve instructie gegeven te worden, waarbij de zwakke lezer tijdens krijgen. ok in het voortgezet onderwijs is het zijn/haar leerproces door een `competente ander' C~ niet te laat om te interveniëren. udere zwakke le- wordt ondersteund die met hem/haar werkt vanuit

4 Artikel / de optiek van de zone van de naaste ontwikkeling (Vygotsky). Een goed geprofessionaliseerde leraar moet die `competente ander' zijn. De basiscondities die door de ADRE-onderzoekers opgespoord zijn, hebben vooral tot doel het zelfvertrouwen van de zwakke lezers te ondersteunen. Het gaat dan om: - Het ontwerpen van een ondersteunende leraarleerling en leerling-leerling interactie. Daarbij is het o.a. van belang dat de leraar als `competente ander' het begrijpen van teksten modelt door bepaalde strategieën te demonstreren en uit te leggen. p het einde van de les moeten leerlingen de nieuw verworven strategieën zelfstandig in groepen of in duo's toepassen. - Toepassen van diagnostische informatie. Deze informatie moet o.a. gebruikt worden om met de leerlingen te praten over de vooruitgang in hun prestaties. - Leerlingen betrekken bij de planning van hun leerproces. Het is van groot belang dat de zwakke lezer de mogelijkheid krijgt om deel te nemen in de besluitvormingover zijn leerproces of deze besluitvorming kan controleren. - Het kiezen van leesmateriaal dat betrokkenheid creëert. Zwakke lezers profiteren van teksten die authentiek of interessant en relevant voor hen zijn. - Betrekt de leerlingen bij teksten. Voor de ontwikkelingvan het begrijpend lezen en het leesplezier is het noodzakelijk dat de zwakke lezers zich betrokken voelen bij de teksten die ze moeten lezen. Waar profiteren oudere zwakke lezers vooral van? p basis van beschikbaar onderzoek komen de samenstellers van "Improving Adolescent Literacy: Effective Classroom and Intervention Practices' (2008) tot de vijf volgende aanbevelingen: 1. Er is sterk bewijs om aandacht te besteden aan woordenschat; 2. Er is sterk bewijs voor onderwijs in leesstrategieën; 3. Er bestaat gemiddeld bewijs voor aandacht voor discussies over de inhoud en interpretatie van teksten; 4. Voor het versterken van de motivatie voor lezen en het creëren van betrokkenheid bij lezen bestaat gemiddeld bewijs; 5. Er bestaat sterk bewijs voor intensieve en geïndividualiseerde interventies voor zwakke lezers die geboden worden door getrainde specialisten. In het bijzonder woordenschat is bij het onderwijs en het lezen in de vakken van belang, waarbij in feite aandacht voor woordenschat bij de routine van elke docent dient te behoren. Doordat zwakke lezers doorgaans heel weinig lezen, is hun woordenschat ook dikwijls beperkt; een problematiek die in de gebruikte onderwijsmethoden dikwijls geen aandacht krijgt. Bij de leesstrategieën kan worden opgemerkt, dat zwal~ke lezers dikwijls bij informatieve teksten geen verband leggen met hun voorkennis; voorkennis waarbij woordenschat een belangrijke plaats inneemt. Kortom: het vergroten van de woordenschat en het omgaan met voorkennis moeten belangrijke aandachtsgebieden zijn bij interventies voor zwakke lezers. udere zwakke lezers profiteren van interventies op het gebied van woordenschat en leesstrategieën die hen helpen hun leesproces te monitoren. aast de genoemde cognitieve componenten van de leesontwikkeling, is het ook van belang aandacht te hebben voor de motivatie van de zwakke lezers, ofschoon daarover uit onderzoek nog niet alles bekend is. Aandacht voor motivatie is eenvoudigweg belangrijk, omdat de zwakke lezers juist jarenlang niet gemotiveerd waren vanwege hun voortdurende falen. Een belangrijk motivationeel aspect is om voor zwakke lezers relevante en interessante teksten te gebruiken, maai ook om hen te laten ervaren dat ze in een korte tijd toch nog een betere lezer kunnen worden. ok de meta-analyse `Interventions for adolescent struggling readers. A Meta Analysis with Implications for Prdctice' een uitgave van Center on Instruction (2007) bevat bruikbare informatie. De aanbevelingen voor de praktijk houden in: - udere leerlingen met leesproblemen profiteren van interventies die zowel op woord- als tekstniveau zijn gericht. Interventies op het gebied van woordenschat, technisch lezen, begrijpend lezen etc. hebben betere resultaten bij leerlingen met leesproblemen tot gevolg; - Het aanleren van leesstrategieën aan oudere leerlingen met leesproblemen heeft een winsteffect van één standaarddeviatie. Het is daarom van belang, dat docenten effectief met leesstrategieën leren omgaan; - udere leerlingen met leesproblemen profiteren van een verbeterde woordenschat en begripsmatige kennis. Leerlingen over allerlei onderwerpen laten lezen is een waardevolle manier om hun woordenschat te vergroten. Mede omdat zwakke lezers minderlezen dan goede lezers, waardoor hun woordenschat dikwijls is achtergebleven. Verder ondersteunt de meta-analyse een meer directe instructie-aanpak bij het verbeteren van de woordenschat, wat in het IV

5 8 Artikel e Lsi kort uitleggen van belangrijke woorden inhoudt. Vanwege het grote belang van woordenschat voor alle vakgebieden, is het nodig dat er op dat gebied schoolbeleid wordt gemaakt; beleid waarbij professionalisering van docenten een belangrijke plaats inneemt. Daarnaast zullen er afspraken gemaakt moeten worden over hoe elke (vak)docent met voor de leerlingen onbekende woorden omgaat. Interventies op woordniveau (technisch lezen) zijn geschikt voor oudere leerlingen die vooral problemen met lezen op woordniveau (bije zeer spellende lezers) hebben. fschoon technisch lezen belangrijk is voor oudere zwakke lezers is het effect ervan volgens veel onderzoekers op begrijpend lezen klein en moeilijk vast te stellen. Tot slot Een goede leesvaardigheid is een eerste vereiste om zowel goed in de school als later in de samenleving te kunnen functioneren. Het van zwakke lezers betere lezers maken is een opdracht die elke school in het voortgezet onderwijs heeft. Scholen moeten beleid maken bij het omgaan met zwakke lezers. Dit vereist ook artikel6cvan de wet op het voortgezet onderwijs. In dat artikel staat: `Het onderwijs wordt zodanig ingericht dat daarbij op structurele en herkenbare wijze aandacht wordt besteed aan het bestrijden van achterstanden in het bijzonder in de beheersing van de ederlandse taal. Het is daarom noodzakelijk dat elke school voor voortgezet onderwijs een leesbeleid heeft. De belangrijkste praktische implicaties hiervan zijn: 1. De zwakke lezers maken een omslag in het denken van veel docenten en schoolleiders nodig, o.a. vanuit de optiek dat leesvaardigheid in feite bij alle vakken waar teksten een rol spelen aan de orde komt. Er is namelijk veel meer mogelijk om de leesvaardigheid (advertentie) ADPTEER EE PUP E HELP'M BLIDEGELEIDEHD WRDE. (advertentie) lc~ ~CZ TAALTE751G EIV DERWIJSAD~/IES MEEDE AA S TWIKKELIGSDERZEK E GRATIS TETSE UITPRBERE? Met Diataal krijgt u inzicht in de sterke en zwakke kanten van uw leerlingen. U kunt ook zien of uw leerlingen vooruit zijn gegaan in hun taal- en leesontwikkeling. info@diataal.nl /tel van oudere leerlingen te verbeteren dan er dikwijls gedacht wordt; het gaat om kennis die als het ware door de deur van de school moet. In de rapportage over het ADRE-project wordt zelfs gesteld dat het een fundamentele fout is om in het voortgezet onderwijs geen of weinig aandacht aan het verbeteren van de leesvaardigheid te besteden; 2. Als school nagaan waar de problemen bij de zwakke lezers zitten. m oudere zwakke lezers effectief te helpen, is het nodig dat docenten nagaan waar de problemen van die leerlingen vooral zitten. Bij technisch lezen? Woordenschat? Toepassen van leesstrategieën? ok een combinatie van factoren is mogelijk. m zwakke lezers effectief te kunnen helpen is het nodig om te weten waar de leerlingen vooral problemen mee hebben; 3. Het monitoren van de leesontwikkeling. Bij het uitvoeren van interventies om de leesvaardigheid te verbeteren is het gewenst dat nauwgezet, bijvoorbeeld met leestoetsen en/of een leerlingvolgsysteem, wordt nagegaan hoe de leesontwikkeling van zwakke lezers verloopt vanuit het perspectief Gaan ze vooruit? Zo niet, dan moeten we onze interventies bijstellen.

6 ~ Artikel 9 Literatuur schrijfonderwijs in de basisschool. Utrecht: In- Allington, R. (2008). What Really Matters in Res- spectie van het onderwijs. ponse to Intervention: Research-based Designs. Co- `Interventions for adolescent struggling readers. lumbus, hio: Pearson Teacher Education and AMeta-Analysis with Implications for Prac- Development. tice' (2007)van de Center on Instruction. Bohnenn, E. e.a. (2003). Functioneel geletterd? Een Het rapport is via de volgende url te downloaden: studie naar analfabetisme en alfabetisering. Den centeroninstruction.org/files/meta- Bosch: CIP. analysis%20struggling%20readersl.pdf Bohnenn, E. e.a. (2008). Laaggeletterdheid in de Lage Kappen, A. en vernooy, K. (2010). Leesverbeterplan Landen. Hoge prioriteit voor beleid. Den Haag: Enschede. Een presentatie voor de afsluitende ederlandse Taalunie. taalconferentie van de P Raad. Utrecht: P Fletcher, J.M., Lyon, G.R., Fuchs, L, Barnes, M.A. Raad. (2007). Learning Disabilities: From Identification `Teaching Adolescent Struggling Readers. A Comto Intervention. ew York: Guilford. parative Study of Good Practices in European Garbe, C. e.a. (2009). TeachingAdolescent Struggling Countries' (2009)van het ADRE-project. Readers. A Comparative Study of Good Practices in Het rapport is via de volgende url te downloaden: European Countries. Europese Unie: ADRE- Project. gramme/dor/studies/2006adore_en.pdf G. Roberts (2010). Preventing School Dropout with "ImprovingAdolescent Literary: Effective Classroom Secondary Students: The Implementation of an In- and Intervention Practices' (2008) van de IES. dividualized Reading Intervention and Dropout Het rapport is via de volgende url te downloaden: Prevention Intervention. Austin: University oftexas. Hacquebord, H. e.a. (2010). Van P naar V. De adlit_p~ pdf ontwikkeling van de functionele leesvaardigheid. Parrilla, R. et. a~ (2010). E~ective Interventions Basisschoolmanagement, 05/2010, pag for Adolescent Struggling Readers! A Research Heesters, K. (ea.)(2007). Balans van het leesonderwijs Review with Implications for Practice. Edmonin het speciaal basisonderwijs 3. Uitkomsten van ton, Alberta: Alberta Education. de derde peiling in Arnhem: Cito. `Using strategy instruction to help st- Heesters, K. e.a. (2007). Balans van het leesonderwijs ruggling high schoolera understand aan het einde van de basisschool 4. Uitkomsten what they read' (2007) van de IES. van de vierde peiling in Arnhem: Cito. Het rapport is via de volgende url te downloaden: Inspectie van het onderwijs (2006). De staat van het nderwijs. nderwijsverslug2004/2005. Utrecht: pdf/rel_ pdf Inspectie van het onderwijs. Weer, J., Vaughn, S., Roberts, G., Pyle,., Inspectie van het onderwijs (2007). De staat van het Williams, J., & Fall, A. (2011, March). nderwijs. nderwijsverslag2005/2006. Utrecht: Preventing School Dropout with Seconda- Inspectie van het onderwijs. ry Students: The Implementation of an Indi- Inspectie van het onderwijs (2008). De staat van het vidualized Reading Intervention and Dropout Pre- nderwijs. nderwijsverslag2006/2007. Utrecht: vention Intervention. Poster presentation at the Inspectie van het onderwijs. SocietyforResearchonEducationalEffectiveness. Inspectie van het onderwijs (2008). Basisvaardighe- Vernooy, K. (2010). Elk kind een lezer. In: Vakden taal in het basisonderwijs. Utrecht: Inspectie Werk, 5e jrg. ummer 7, december 2010, pp. van het onderwijs Inspectie van het onderwijs (2010). De staat van het nderwijs. nderwijsverslag2008/2009. Utrecht: Inspectie van het onderwijs. Inspectie van het onderwijs (2011). De staat van het nderwijs. nderwijsverslag2009/2010. Utrecht: Inspectie van het onderwijs. Inspectie van het onderwijs (2010). Het onderwijs in het schrijven van teksten. De kwaliteit van het