Empowerende schuldbemiddeling

Transcriptie

1 Jan Brodala Docent KHKempen, departement Sociaal Werk Uitgangspunten en handvatten voor empowerende schuldbemiddeling in Vlaamse OCMW s Empowerende schuldbemiddeling Dit artikel gaat in op de begeleidingsdimensie van schuldbemiddeling in de OCMW s. De grote uitdaging bij schuldbemiddeling (binnen of buiten het kader van de collectieve schuldenregeling) bestaat erin om mensen met schulden(overlast) zo bij te staan dat zij op een sociaal duurzame wijze uit de schulden geraken. Empowerend werken is hiervoor een dragend concept. Dat blijkt ook uit een kleinschalig kwalitatief en participatief onderzoek naar goede schuldbemiddelingspraktijk in het kader van een masterproef. We kozen daarbij voor de Delphimethode of publieke dialoog. In diepte-interviews met cliënten, schuldbemiddelaars en hun diensthoofden gingen we na wat nodig is voor empowerende schuldbemiddeling. Door te werken in twee gespreksronden konden tussentijdse bevindingen anoniem naar de verschillende belanghebbenden worden teruggekoppeld en door hen worden becommentarieerd. Zo kwamen we tot breed gedragen conclusies waarop deze bijdrage is gebaseerd. Empowerende schuldbemiddeling Tine Van Regenmortel (2004) definieert empowerment als een versterkingsproces en krachtengerichte benadering waarbij individuen, organisaties en gemeenschappen (terug) greep krijgen op de eigen situatie en hun omgeving. Het gaat om een multi-level benadering die zich richt op (de verwevenheid van) het micro-, meso- en macroniveau. Doorgedacht vanuit deze definitie moet empowerende schuldbemiddeling dan ook inspelen op de complexe realiteit en gevolgen van schulden(overlast), verder gaan dan het curatieve en zich uitzetten in het werken met cliënten, in het organisatiebeleid en in het (lokaal) sociaal beleid. De samenleving als context Een brede kijk op de wisselwerking mens en samenleving maakt de kwesties zichtbaar die er, in hun onderlinge verwevenheid, bij schuldbemiddeling toe doen. Identiteit verwerven (iemand zijn) en betekenis krijgen (erbij horen), gebeurt vandaag in belangrijke mate d.m.v. consumentisme. Consumentisme stoelt op verleiding en sociale vergelijking waarbij de invulling van het goede leven tot diep in onze levenssfeer wordt voorgeschreven door marketing en reclame. Het idee en bereik van keuze- en consumptievrijheid staat centraal maar blijkt volgens Bauman (1992, 1998) vaak een illusie. De keerzijde ervan is immers een groeiende groep 61

2 1/2008 Empowerende schuldbemiddeling (kwetsbare) individuen en huishoudens met schulden(overlast). Mensen moeten zelf vorm geven aan hun levensplanning en levensloop waarbij keuzevrijheid samengaat met keuzedwang en keuzemoeheid (Bauman, 1998; Snel & Engbersen, 2004). Foute keuzen worden vaker individueel aangerekend (Beck-Gernsheim e.a. in Geldof, 1999), wat nog versterkt kan worden in het huidige activeringsdiscours. Collectieve en beschermende arrangementen zoals de sociale zekerheid, komen onder druk en risico s en ongelijkheden nemen toe. Bij schulden(overlast) treedt zogenaamde schuldverschuiving op. Het idee van straffen en boeten speelt impliciet mee. Falen is echter volgens het IFF (2003) net zo goed een deel of aspect van het marktproces binnen onze samenleving als succes en de samenleving moet zich dan ook bekommeren om mensen die falen zonder hen met de schuld te beladen. Individueel schulddenken en een tendens tot disciplineren dringen evenwel door tot in de schuldbemiddelingspraktijk. In OCMW s gebeurt overwegend (al dan niet gedwongen) budgetbeheer tegenover budgetbegeleiding (Ruelens en Nicaise, 2002). Strategische en disciplinerende motieven halen de bovenhand op meer inhoudelijke zoals het bewaken van de autonomie van de cliënt. Een empowerende kijk op schulden(overlast) overstijgt het individuele schulddenken en houdt rekening met de verwevenheid van maatschappelijke en persoonlijke kwetsbaarheid. Door te focussen op krachten en versterkingsprocessen en door benadeling en uitsluitingsprocessen tegen te gaan, draagt empowerende schuldbemiddeling bij tot sociale duurzaamheid. Een belangrijk uitgangspunt hierbij is het valoriseren van alle basisbehoeften van mensen. Materiële en immateriële basisbehoeften in de knel Bij schulden(overlast) komen menselijke basisbehoeften in de knel. Naast klassieke materiële behoeften (eten, kleding, een dak boven het hoofd, bestaanszekerheid) gaat het om immateriële behoeften zoals het gevoel hebben nog ergens bij te horen, toekomst te hebben, begrepen en erkend te worden, je inzet gezien en erkend te weten, nog greep te hebben op je leven en nog te kunnen / mogen kiezen. Materiële en immateriële basisbehoeften lopen duidelijk samen. Uit ons onderzoek blijkt dat (extra) materiële ondersteuning de schuldbemiddeling draaglijker maakt en beter vol te houden omdat ze ook meer autonomie (eigen beslissingsruimte) en menswaardigheid (immaterieel) verzekert voor de betrokken huishoudens. Verder vinden cliënten het tegengaan van uitsluiting van kinderen, het inlassen van kleine extra s en momenten van ademruimte zoals bij Sinterklaas, verjaardagen en feestdagen, het aanbieden en toegankelijk maken van ondersteunende en culturele activiteiten zeer belangrijk. Dit betekent op organisatieen beleidsniveau dat er bijstand / steun wordt voorzien bovenop de laagste uitkeringen zoals het leefloon, bij voorkeur vanuit een Ook uw OCMW verdient een wereld aan ervaring! Met al uw vragen en suggesties over onze dienstverlening kan u terecht bij: Frank De Smet, fdesmet@deloitte.com Berkenlaan 8c, 1831 Diegem, Reeds méér dan 100 lokale besturen hebben zich bij het AORTA-netwerk aangesloten! De referentiemodellen voor Vlaamse OCMW s kunnen u eveneens helpen bij het implementeren van het intern controlesysteem. Aarzel niet om ons hierover te contacteren. nieuwe pub volgt Member of Deloitte Touche Tohmatsu. Antwerpen, Brugge, Brussel, Charleroi, Diegem, Gent, Hasselt, Koksijde, Kortrijk, 62 Leuven, Luik, Namen, Roeselare, Turnhout.

3 Empowerende schuldbemiddeling 1/2008 kader van sociaalvitale minima. Basisbehoeften valoriseren vraagt echter meer dan centen. Empowerment veronderstelt relationele gelijkwaardigheid en verloopt volgens Zimmerman (1998) langs drie sporen: het verwerven van controle, het ontwikkelen van kritisch bewustzijn en het bevorderen van participatie. Relationele gelijkwaardigheid De relatie tussen cliënt en schuldbemiddelaar is de drager of het vehikel van de schuldbemiddeling. Vooral de toon in de bejegening, blijk geven van respect, participatief handelen en ruimte laten voor vallen en opstaan, blijken uit het onderzoek van groot belang. Tegelijk moet men zich realiseren dat uit schulden(overlast) geraken in vele situaties een stapsgewijze en soms langdurig groeiproces vraagt. Sommige mensen met schulden(overlast) hebben te kampen met verwevenheid van kwetsbaarheid (bijv. lage scholing, beperkte lees- en rekenvaardigheden, arbeidshandicap ) en gekwetstheid in de levensloop (bijv. instellingsverleden). Vaak is dit gecombineerd met negatieve ervaringen in sociale relaties (bijv. gebroken partner- en familiebanden) maar ook in hulpverleningsrelaties (bijv. naar aanleiding van gedwongen budgetbeheer op OCMW s). Deze verwevenheid kan leiden tot exclusie op meerdere levensdomeinen (Driessens & Van Regenmortel, 2006; Heyndrickx e.a., 2005), wat vraagt om maatzorg (Van Regenmortel, 2002). Controle, kritisch bewustzijn en participatie versterken Op basis van de gesprekken met cliënten, schuldbemiddelaars en hun diensthoofden werkten we de drie centrale sporen van empowerende schuldbemiddeling concreet uit. Het verwerven van controle (of terug greep krijgen) houdt voor clienten in dat zij controle of geloof ervaren in de eigen competentie om beslissingen te beïnvloeden die belangrijk zijn voor het eigen leven en specifiek voor het eigen budget en de financiële situatie. Dit hangt nauw samen met (ruimte voor) participatie in beslissingen en probleemoplossingen door henzelf. De expertise van de schuldbemiddelaar, die alles zelf gaat doen, kan hier een valkuil zijn en leiden tot verafhankelijking. Dit risico blijkt des te groter bij een collectieve schuldenregeling omwille van de lange duurtijd en het risico op parkeren door cliënten. Cliënten zouden eigenaar moeten zijn en blijven van hun eigen situatie. Dit veronderstelt dat schuldbemiddelaars bewust (kunnen) schakelen tussen het inzetten en aanwenden van hun technische en juridische expertise en het procesmatig en op maat krachtengericht en empowerend betrekken en activeren van hun cliënten. Dat is geen eenvoudige zaak. De schuldbemiddelaar moet de ervaringsdeskundigheid van de hulpvrager op gelijke voet plaatsen met zijn professionele deskundigheid. Het ontwikkelen van kritisch bewustzijn houdt in dat de bekwaamheid van de cliënt toeneemt om de eigen persoonlijke, sociale en maatschappelijk-politieke context van zijn schulden of schuldoverlast te analyseren op grond van besef van eigen invloed en die van anderen. Dit is een proces dat verschilt van cliënt tot cliënt. Cliënten getuigen in ons onderzoek van kritisch besef naar zichzelf en naar de omstandigheden, maar geven ook hun vrees en kwetsbaarheid aan voor bijkomende schuldinductie en stigmatisering. Stilstaan bij de oorzaken van schulden moet geleidelijk en niet schuldindicerend gebeuren. Alle actoren onderschrijven verder het belang en de noodzaak van (kunnen) kiezen. Dit kiezen raakt evenwel zeer snel aan de basisbehoeften bij een beperkt budget. Kritisch bewustzijn ontstaat en wordt ook mee gedragen in de eigen sociale omgeving van cliënten. Netwerkgericht werken, is nodig en huisbezoeken kunnen een belangrijk instrument zijn om de partner actief mee te betrekken. Wanneer kritisch bewustzijn wordt verruimd tot de maatschappelijk-politieke context valt op dat cliënten sterk individualiserend denken. Dit sluit allicht aan bij de bredere tendens tot individueel schulddenken in onze samenleving. Schuldbemiddelaars, hun diensthoofden en het beleid moeten zich kritisch bewust blijven van deze tendens en hun signaaltaak en maatschappelijk-politieke verantwoordelijkheid opnemen wat betreft de aanpak van structurele aspecten en oorzaken van schulden(overlast). Het bevorderen van participatie houdt in dat cliënten mee weten, meedenken, meebeslissen, meedoen en hiervoor over de nodige informatie, vaardigheden en positie beschikken. Het betekent ook dat ze mogen en kunnen tegenspreken. Participatiemogelijkheden moeten niet alleen worden aangeboden maar tevens actief bevorderd. Dit kan door mensen bij te staan in het ontwikkelen van hun vaardigheden en door participatiemogelijkheden te bieden en te ontsluiten. Cliëntoverstijgende participatie van de doelgroep is een stap verder en lijkt moeizaam te realiseren. De cliënten in ons onderzoek stellen zich eerder terughoudend op en voor de betrokken OCMW s rijst de vraag hoe representatieve vertegenwoordiging kan georganiseerd worden gezien de grote diversiteit van de cliëntengroep. Groepswerk biedt mogelijkheden tot cliëntoverstijgende participatie en (lokale) verenigingen waar armen het woord nemen kunnen een aanspreekplatform en partners zijn. 63

4 1/2008 Empowerende schuldbemiddeling Groepswerk als ondersteuning en enabling niche bij schuldbemiddeling Ons onderzoek bevestigt dat groepswerk een grote meerwaarde heeft bij schuldbemiddeling door haar empowerende en preventieve effecten, het bevorderen van relationele gelijkwaardigheid en het aansluiten op de behoefte aan consumenteneducatie. Groepswerk bevordert zo sociaal duurzame effecten bij schuldbemiddeling. Volgens Vanrompaey (2005) kan er met de groepswerking meer aandacht zijn voor verschillende levensdomeinen van de cliënt. Cliënten ervaren elkaar als lotgenoten en delen ervaringen van benadeling. Ze leren van elkaar hoe met deze ervaringen om te gaan en hoe ze om te buigen naar kansen. Empowering of zichzelf krachtiger maken is de onderliggende doelstelling. Deelnemers worden aangesproken op hun capaciteiten en talenten. Ze vergroten hun gevoel van eigenwaarde, groeien in hun persoonlijkheid en leren kansen en mogelijkheden ontdekken op andere levensdomeinen. De mogelijkheid tot netwerkvorming wordt gestimuleerd en cliënten ervaren de schuldbemiddelaars (schuldhulpverleners) in een andere rol. Deze laatsten krijgen door de groepswerking, wanneer ze er nauw bij betrokken zijn, meer inzicht in de gezinssituaties, de persoonlijke problemen en de wijze waarop de cliënten zich handhaven in deze maatschappij. Dit leidt tot meer respect en tot een nieuwe en vaak meer positieve kijk op de client. Door deelname aan de groepswerking verhoogt de betrokkenheid van de cliënt op zijn budgetbeheer. Sommige deelnemers worden zich sterker bewust van bepaalde persoonlijke problemen en voelen de nood aan om hier iets aan te doen. Gepaste doorverwijzing met opvolging door de betrokken schuldbemiddelaar biedt perspectief. Er wordt steeds vertrokken vanuit de draagkracht van de deelnemers: wat zij belangrijk vinden in het leven en hoe zij hun dagdagelijks bestaan met een beperkt budget trachten vorm te geven. Met het oog op versterking vanuit hun eigen krachtenperspectief. De samenkomsten bestaan uit een mix van vormingstechnieken, oefeningen en informatieverstrekking. Dergelijk groepswerk sluit ook aan op de behoefte aan empowerende consumenteneducatie. Cliënten in ons onderzoek getuigen over de complexe opgave om zich, vaak met beperkte middelen, staande te houden in onze consumptiesamenleving en voortdurend te moeten kiezen. Geld is voor sommigen een onzichtbare, moeilijk te vatten tegenspeler geworden (Van den Berge (2004). Door de omschakeling naar de Euro hebben veel mensen het waardegevoel verloren. Ruim Vlamingen kunnen nog moeilijk mee, ondermeer door beperkte lees- en rekenvaardigheden (VOCB, 2006). Cliënten ervaren zich tevens langs veel kanten belaagd door reclame, verleiding en agressieve verkoopspraktijken. Empowerende consumenteneducatie zal bijgevolg niet alleen inzetten op het aanleren van vaardigheden, maar vooral ook op het weerbaarder worden. Self-empowerment van schuldbemiddelaars in een empowerende organisatie Volgens Tine Van Regenmortel (2004) is een lerende organisatie die empowerment van haar werknemers stimuleert en toestaat, een belangrijke randvoorwaarde voor het realiseren van empowerende hulpverlening. Dit geldt ook voor het realiseren van empowerende schuldbemiddeling. In ons onderzoek blijken diensthoofden noodzakelijke gangmakers door het stimuleren van systematische reflectie en werkondersteuning, zowel naar concrete cliëntsituaties, naar de teamwerking als naar het organisatiebeleid. Zij stimuleren en ondersteunen een empowerend concept voor de dienst schuldbemiddeling en bepleiten de randvoorwaarden ervan bij de Raad voor Maatschappelijk Welzijn. Essentieel voor een empowerende organisatie blijkt het overstijgen van bureaucratische en louter curatieve praktijken. Schuldbemiddeling kan te eenzijdig focussen op regelgeving en het uitzetten van procedures mede onder invloed van de tendens naar specialisatie. Met het zo goed als kritiekloos volgen van juridische procedures en regelingen, versmalt of verdwijnt de ruimte voor professionele autonomie en handelen, ethisch besef en vormen van holistische en integrale praktijk. Bovendien gaat de verbinding verloren met het algemeen sociaal werk. Deze verbinding en inbedding is echter wezenlijk voor het realiseren van empowerende schuldbemiddeling op maat van cliënten, die bovendien netwerkgericht moet zijn. Het gaat dan om het betrekken en activeren van het sociale netwerk van mensen en het professionele netwerk rondom hen. Empowerende schuldbemiddeling vraagt empowerend beleid Empowerende schuldbemiddeling vraagt inclusief (lokaal) sociaal beleid dat voorziet in sociale arrangementen, inbegrepen preventie en empowerende consumenteneducatie, om materiële en immateriële kwetsbaarheid en uitsluiting tegen te gaan. Ruim een kwart van de Belgen verkeert in de loop van een periode van zes jaar op één of ander tijdstip in een materieel kwetsbare situatie (Dekkers & Debel, 2005). Het betrekken van de harde sectoren is absoluut noodzakelijk. Ruelens en Nicaise (2002) wijzen voor het ontstaan en voortbestaan van schulden(overlast) op de impact van het invorderingsbeleid door de overheid, de betaalbaarheid van wonen, gezondheidszorg en nutsvoorzieningen, praktijken van agressieve kredietverstrekking en verkoop. Zij beklemtonen tevens het belang van algemene hefbomen zoals tewerkstelling, sociale zekerheid en onderwijs in de voorkoming van armoede. Dialoog met en het participatief betrekken van cliënten- (vertegenwoordiging) horen in de beleidscyclus centraal te staan. De ervaringen van cliënten zijn volgens Chapin (1995) sleutels voor het uitzetten van een effectief beleid dat stoelt op onderhandelde of gedeelde waarheid. Beleidsmakers zetten de signalen en aanbevelingen van cliënten(vertegenwoordigers) dan om in beleidsmaatregelen die inspelen op krachten en steunbronnen van mensen en hun omgeving en voorzien in de benodigde hulpbronnen en mogelijkheden. Empowerende schuldbemiddelaars dragen er zorg voor dat de stemmen, verhalen en aanbevelingen van cliënten worden gehoord en begrepen. Het lokale en bovenlokale beleid heeft de verantwoordelijkheid te voorzien in voldoende personeelstijd en (lokale) werkingsmiddelen voor het uitbouwen van empowerende schuldbemiddeling. De OCMW s in ons onderzoek pleiten voor een financieel stimulerend beleid naar de lokale schuldbemiddelingsdiensten vanuit een duidelijk en kwalitatief kader. Indicatoren daarvoor kunnen zijn: de mate van empowerend werken binnen de schuldbemiddeling, de 64

5 Empowerende schuldbemiddeling 1/2008 stapsgewijze fasering van de schuldbemiddeling, het opzetten van initiatieven naar afbouw, het aanbieden van groepswerking, het organiseren van participatie en lokaal cliëntenoverleg, initiatieven naar ondersteuning van materiële en immateriële basisbehoeften... Besluit Schulden en schuldoverlast zijn inherent aan onze consumptiesamenleving en kunnen leiden tot sociale uitsluiting. Schuldbemiddeling als antwoord en sociaal arrangement moet zich richten op sociaal duurzame effecten en dus op autonomieherstel en bevordering van mensen. Daarvoor is een integrale en empowerende invullling en aanpak vereist. Schuldbemiddeling vraagt in vele gevallen tijdsen arbeidsintensieve (begeleidings)processen op maat en tempo van cliënten en het creëren van enabling niches zoals groepswerk. Empowerende schuldbemiddeling vereist tevens een structurele inbedding op organisatieniveau en een stimulerend en ondersteunend (financieel) beleid vanuit kwalitatieve criteria. Schuldbemiddeling kan in deze opvatting duidelijk niet herleid worden tot een geïsoleerde en gespecialiseerde activiteit binnen het OCMW maar hoort ingebed te zijn in een totaalconcept van empowerende begeleiding, netwerking, preventie en inclusief (lokaal)sociaal beleid. Met dank aan Tine Van Regenmortel voor de kritische lezing en tekstsuggesties. Verkorte referentielijst De volledige masterproef in pdf-bestand kan gedownload worden op de website van OCMW-Visies. Brodala, J., Van Regenmortel, T. (promotor) (2007), Schuldbemiddeling in Vlaamse OCMW s vanuit een empowerend perspectief. Van Regenmortel, T. (2002). Empowerment en Maatzorg. Een krachtengerichte psychologische kijk op armoede. Leuven: Acco. Van Regenmortel, T. (2004). Empowerment in de praktijk van het OCMW. K.U.Leuven, HIVA. Vanrompay, A. (2005). De kracht van de kwetsbare groep in het OCMW van Heusden-Zolder. In OCMW-VISIES 3/2005. VVSG Brussel, pp A&S Solutions biedt u de mogelijkheid om op een efficiënte en kosteffectieve manier gespecialiseerde opdrachten uit uw handen te nemen zodat u en uw organisatie zich kunnen toeleggen op de vele andere taken waarmee u wordt belast. SLA dit aanbod niet af! Personeelsbehoeftenonderzoek Rechtspositieregeling Arbeidsreglement Evaluatie personeel en wettelijke graden Coaching en conflictmanagement Organisatie examens Psychotechnisch onderzoek Assessments Doorlichtingen Contactgegevens: 65