Voeding en gezondheid visvetzuren tegen fatale coronaire hartziekten
|
|
- Peter van de Velden
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 de factoriële methode en ligt in de buurt van de hoogste waarden in buitenlandse rapporten. conclusie De commissie en de werkgroep die namens de Gezondheidsraad dit rapport hebben uitgebracht, hebben hiermee de Nederlandse normen in de voorhoede van de Europese landen gezet. Het rapport is een welkome bron van informatie voor ieder die in voeding geïnteresseerd is. Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld. abstract Nutrition and health recommendations of the Health Council of the Netherlands regarding energy, proteins, fats and carbohydrates. The present report of the Health Council of the Netherlands, entitled Dietary reference intakes: energy, proteins, fats and digestible carbohydrates is the second of a series of updated and revised recommendations in which the emphasis has shifted from nutritional deficiencies to the risks for some chronic diseases caused by the affluent nutrition of the developed Western countries. The recommendation for total fat differs between people with an optimum weight and those who are overweight. The range for normal intake, from 20 to 40 energy per cent, has been enlarged due to a higher upper threshold. For persons who are already overweight, the narrower range from 20 to 30/35 energy percent has been maintained. Due attention should be given to the fatty acid composition of the fat and the favourable effects of unsaturated fatty acids on some chronic diseases, particularly coronary heart disease. The adequate intake of α-linolenic acid has been raised to 1 energy per cent while maintaining linoleic acid at 2 energy per cent. The benefits of the n-3-polyunsaturated fatty acids from fish are emphasised. Trans fatty acids should be limited to 1 energy per cent. The recommendation of 50 to 40 energy per cent for digestible carbohydrates from birth to old age is lower than in foreign recommendations. The estimate is derived from the production of endogenous glucose. No specific effects on chronic diseases are known. The recommended dietary allowances for protein are lower than those in the previous Dutch recommendation. They are now in line with most recommendations in other countries. With respect to the energy requirement, an abnormal level of physical activity should be reflected in a correction factor on the normal energy consumption. literatuur 1 Gezondheidsraad. Voedingsnormen. Energie, eiwitten, vetten en verteerbare koolhydraten. Publicatienr 2001/19. Den Haag: Gezondheidsraad; Gezondheidsraad. Voedingsnormen. Calcium, vitamine D, thiamine, riboflavine, niacine, pantotheenzuur en biotine. Publicatienr 2000/- 12. Den Haag: Gezondheidsraad; Hart W. Aanbevelingen voor calcium en vitamine D in het rapport Voedingsnormen van de Gezondheidsraad. Ned Tijdschr Geneeskd 2000;144: Oomen CM, Feskens EJ, Rasanen L, Fidanza F, Nissinen AM, Menotti A, et al. Fish consumption and coronary heart disease mortality in Finland, Italy and the Netherlands. Am J Epidemiol 2000;151: Katan M. Trans fatty acids and coronary heart disease risk. Report of the expert panel on trans fatty acids and coronary heart disease. Am J Clin Nutr 1995;62:655S-708S; discussion Voedingsraad. Nederlandse voedingsnormen e dr. Den Haag: Voorlichtingsbureau voor de Voeding; Aanvaard op 31 oktober 2001 Capita selecta Voeding en gezondheid visvetzuren tegen fatale coronaire hartziekten p.l.zock en d.kromhout De nieuwe voedingsnormen van de Nederlandse Gezondheidsraad (juli 2001) vermelden een adequate dagelijkse inname van 0,2 g zogenaamde n-3-vetzuren uit vis, die bereikt kan worden door wekelijkse consumptie van g vette vis. Ook de American Heart Association publiceerde in oktober 2000 in haar dieetrichtlijnen, dat iedereen op zijn minst 2 vismaaltijden per week zou moeten eten. De basis voor deze aanbevelingen is de gunstige invloed op coronaire hartziekte (CHZ), maar wat is het bewijs hiervoor? Wageningen Universiteit, Wageningen Centre for Food Sciences (WCFS) en afd. Humane Voeding en Epidemiologie, Bomenweg 2, 6703 HD Wageningen. Dr.ir.P.L.Zock, voedingskundige. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), sector Voeding en Consumenten Veiligheid, Bilthoven. Prof.dr.ir.D.Kromhout, voedingsepidemioloog. Correspondentieadres: dr.ir.p.l.zock (peter.zock@wur.nl). Zie ook de artikelen op bl en Samenvatting: zie volgende bladzijde. In dit artikel geven wij een overzicht van de aanwijzingen dat vis en n-3-vetzuren uit vis kunnen helpen bij de primaire en secundaire preventie van fatale CHZ. Wat zijn n-3-vetzuren? N-3-vetzuren, ook wel omega- 3-vetzuren genoemd, zijn meervoudig onverzadigde vetzuren die worden gekenmerkt door de positie van de eerste dubbele binding, die zich bevindt op het derde koolstofatoom, gerekend vanaf het methyleinde van het molecuul (figuur). N-3-vetzuren komen in de voeding voor in plantaardige oliën en noten als alfa-linoleenzuur (C18:3n-3), en in vis en andere zeeproducten als zeerlange-keten-n-3-vetzuren, voornamelijk eicosapenta- Ned Tijdschr Geneeskd november;146(47) 2229
2 samenvatting Er zijn sterke aanwijzingen dat het eten van (vette) vis of n-3-vetzuren uit vis het risico van sterfte aan coronaire hartziekte (CHZ) verlaagt. Observationele studies laten zien dat de consumptie van een bescheiden hoeveelheid vis of n-3-vetzuren in de algemene bevolking samengaat met een lagere kans op fatale gevallen van CHZ en met name plotse hartdood. De meest plausibele hypothese is dat n-3-vetzuren het risico van CHZ-sterfte verlagen via anti-aritmische effecten. Twee klinische interventiestudies tonen aan dat het voorschrijven van vis of n-3-vetzuren aan patiënten met een eerder myocardinfarct effectief is bij de preventie van sterfte door CHZ. Lopende studies moeten de werkzaamheid van een lage dosis n-3-vetzuren bewijzen en aantonen dat de werking berust op bescherming tegen levensbedreigende hartritmestoornissen. Naast andere aanbevelingen voor een gezondere voeding en leefstijl is het 1 of 2 maal per week eten van vette vis een zeer effectieve en veilige maatregel om de sterfte door CHZ in de algemene bevolking en bij patiënten te verminderen. eenzuur (C20:5n-3) en docosahexaeenzuur (C22:6n-3) (tabel 1). 1 De gemiddelde inname van alfa-linoleenzuur in verschillende populaties varieert tussen de 1 en 3 g per dag. De gemiddelde inname van de zeer-lange-ketenvisvetzuren varieert van 100 mg per dag tot wel 2000 mg per dag in populaties waar erg veel vis wordt gegeten, zoals in delen van Japan. 2 Zowel voor alfa-linoleenzuur als voor visvetzuren zijn er aanwijzingen dat consumptie het risico van CHZ in belangrijke mate kan verlagen, maar veruit de meeste onderzoeken op dit gebied zijn tot nu toe gericht geweest op vis en de zeer-lange-ketenvisvetzuren. In dit artikel beperken wij ons daarom tot de n-3-vetzuren uit vis. vis, n-3-vetzuren en chz in observationele studies Al meer dan 20 jaar geleden waren Bang et al. de eersten die suggereerden dat de lage sterfte aan CHZ onder de Inuit-indianen (eskimo s) in Groenland te maken alfa-linoleenzuur (C18:3n-3) eicosapentaeenzuur (C20:5n-3) docosahexaeenzuur (C22:6n-3) Chemische structuur van veelvoorkomende n-3-vetzuren in de voeding. N-3-vetzuren worden gekenmerkt door de eerste dubbele binding die zich bevindt op het 3e koolstofatoom, gerekend vanaf het methyleinde van het molecuul. Alle dubbele bindingen zijn in de cis-configuratie; het totale aantal is 3 voor alfa-linoleenzuur, 5 voor eicosapentaeenzuur en 6 voor docosahexaeenzuur. 18 zou kunnen hebben met de consumptie van vis en zeeproducten. 3 De gemiddelde consumptie werd geschat op 400 g per dag, terwijl de incidentie van myocardinfarct onder deze Inuit een factor 10 lager was dan onder Denen. 3 Deze ecologische vergelijking levert uiteraard geen sterk bewijs voor een oorzakelijk verband, maar legde wel de basis voor de hypothese dat de n-3-vetzuren uit vis kunnen beschermen tegen CHZ. De overtuigendste aanwijzingen voor een werking van n-3-vetzuren bij de primaire preventie van CHZ in de algemene bevolking komen uit prospectieve cohortstudies (tabel 2). Prospectieve cohortstudies. In 1985 was de Zutphenstudie de eerste prospectieve cohortstudie die een verband tussen vis en de sterfte aan CHZ vond. 4 Deze studie liet zien dat het 1 of 2 maal per week eten van vis samenging met een 50% lagere sterfte aan CHZ. Sindsdien hebben de meeste maar niet alle van de verdere prospectieve cohortstudies een omgekeerd verband tussen de consumptie van kleine hoeveelheden vis en sterfte aan coronaire hartziekte laten zien (zie tabel 2) Wat opvalt, is dat dit verband met name wordt gevonden in populaties met een hoog absoluut risico, die over het algemeen een lage visconsumptie hebben, en minder duidelijk in populaties met een laag absoluut risico, waar de gemiddelde visconsumptie al hoog was. 610 Zo werd in de Health professionals -follow-upstudie een populatie van (para)medici met een hoge visconsumptie over de hele linie geen verband met visconsumptie gevonden, maar wel een 25% lagere sterfte aan CHZ wanneer de mannen die weinig vis consumeerden werden vergeleken met diegenen die helemaal geen vis aten. 6 Wat verder opvalt, is dat de prospectieve cohortstudies vooral een verband laten zien tussen visconsumptie en de fatale gevallen van CHZ. In de Physicians health study werd bijvoorbeeld geen verband gevonden tussen visconsumptie en gezamenlijke CHZ-onderzoeksuitkomsten, inclusief niet-fataal myocardinfarct, 10 maar wel een omgekeerd verband tussen visconsumptie en plotse hartdood. 11 De afwijkende bevinding in de Finse ATBC-studie (zie tabel 2) zou verklaard kunnen worden door een schadelijk effect van het hoge kwikgehalte in Finse zoetwatervissen. 9 Een andere verklaring is dat Finse populaties over het geheel een hoge visconsumptie hebben, waardoor het effect van een geringe hoeveelheid extra vis niet kan worden aangetoond. 12 Bij elkaar genomen laten de prospectieve cohortstudies derhalve zien dat de consumptie van een bescheiden hoeveelheid vis in de orde van 1 à 2 maal per week vooral in algemene populaties met een hoog absoluut risico samengaat met een lager risico op CHZ-sterfte, maar dat nog meer vis niet noodzakelijkerwijs beter is. vis, n-3-vetzuren en klinische onderzoeksuitkomsten van hartziekte in interventiestudies Terwijl de aanwijzingen voor een werking van n-3-vetzuren bij primaire preventie in de algemene bevolking 2230 Ned Tijdschr Geneeskd november;146(47)
3 TABEL 1. Typische gehalten aan zeer-lange-keten-n-3-vetzuren in enkele vissoorten en andere zeeproducten 1 * product n-3-vetzuren in grammen per 100 g eetbaar gemiddelde gedeelte portie makreel vers 2,1 3,6 gerookt (belegd op brood) 6,0 2,4 zalm 1,3-2,0 2,0 haring (maatje) 1,1-2,6 1,4 paling 0,8-1,4 1,3 forel 1,1 1,3 mosselen 0,6-0,9 0,8 sardines (belegd op brood) 2,2 0,7 kabeljauw, koolvis, wijting 0,4-0,8 0,6 platvis (schol, tong, bot) 0,3-0,7 0,5 garnalen (portie in cocktail) 0,4-0,8 0,3 tonijn uit blik (belegd op brood) 0,4 0,1 *Het gehalte varieert afhankelijk van seizoen en vangstplaats. vooral uit prospectieve cohortstudies komen, is het bewijs voor een werking bij secundaire preventie vooral uit klinische interventiestudies afkomstig (tabel 3). Klinische interventiestudies zijn beter toegerust om oorzakelijke verbanden aan te tonen dan observationele studies, doordat verstrengeling met andere (leefstijl)factoren kan worden uitgesloten. De eerste gerandomiseerde interventiestudie was de DART-trial, die het effect van vette vis op sterfte onderzocht bij ruim 2000 mannelijke hartpatiënten uit Wales. 14 De experimentele groep kreeg het advies op zijn minst 2 maal per week vette vis te eten. De patiënten die geen vis tolereerden, werd gevraagd 3 maal daags een visoliecapsule te slikken. Het geschatte verschil in consumptie van n-3-vetzuren dat tussen de interventie (experimentele groep) en de gebruikelijke voeding (controlegroep) werd gerealiseerd, was ongeveer 250 mg per dag. Na 2 jaar interventie was zowel de totale sterfte als de sterfte aan CHZ ongeveer 30% lager in de experimentele groep, terwijl er geen verschil was in het aantal niet-fatale myocardinfarcten (zie tabel 3). 14 De GISSI-trial werd uitgevoerd onder ruim Italiaanse patiënten die recent een myocardinfarct hadden overleefd. 15 De experimentele groep kreeg naast de gebruikelijke behandeling (β-blokkers, acetylsalicylzuur, angiotensine- converting -enzym(ace)-remmers) capsules die ongeveer 900 mg n-3-vetzuren per dag leverden. De behandelingstrouw werd geschat op 70%, zodat de werkelijke inname ongeveer 600 mg per dag bedroeg. Na 3,5 jaar was er in de experimentele groep een 10-15% reductie in sterfte plus niet-fatale myocardinfarcten en beroerte, welke reductie vooral aan fataal CHZ ( 15 tot 20%) en met name plotse dood ( 26 tot 45%) was toe te schrijven (zie tabel 3). 15 De DART- en de GISSI-trials laten overtuigend zien dat het voorschrijven van vis of n-3-vetzuren effectief is bij de secundaire preventie van sterfte aan CHZ. Een tekortkoming van deze studies is echter dat ze niet blind zijn uitgevoerd. In een nieuw Nederlands initiatief voor een interventiestudie, de Alfa-omega-trial (zie tabel 3), wordt het effect van 400 mg/dag van de visvetzuren eicosapentaeenzuur en docosahexaeenzuur en van 2 g/dag alfa-linoleenzuur op dubbelblinde wijze onderzocht. Dit gebeurt door middel van een 3 jaar durende interventie bij 4000 patiënten die eerder een myocardinfarct hebben doorgemaakt. vis, visolie of n-3-vetzuren? Zijn de n-3-vetzuren verantwoordelijk voor het omgekeerde verband tussen visconsumptie en CHZ? Deze vraag is op basis van de prospectieve cohortstudies niet met zekerheid te beantwoorden; de consumptie van n-3- vetzuren werd niet in alle studies gemeten en visconsumptie gaat ook samen met veel andere voedings- en leefstijlfactoren. Het is echter wel aannemelijk dat het verband aan n-3-vetzuren kan worden toegeschreven. Een prospectieve analyse met voedingsgegevens uit 1970 of eerder van de Finse, Nederlandse en Italiaanse cohorten uit de Zeven-landenstudie (FINE) 12 liet een TABEL 2. Prospectieve cohortstudies (met n > 500) naar het verband tussen consumptie van vis of n-3-vetzuren en sterfte aan coronaire hartziekten (CHZ) in de algemene bevolking studie populatie follow-upduur verschil in inname tussen de verschil in sterfte (in jaren) onderzoekscategorieën door CHZ Zutphen-studie mannen 20 > 30 g/dag vs geen vis 50% MRFIT mannen vs 0 mg/dag n-3-vetzuren 40% Health professionals mannen 6 > 6 vs < 1 per week vis geen verschil follow-up 6 weinig vis vs geen vis 25% Honolulu heart program mannen 23 > 2 vs < 2 per week vis 50% (vnl. voor de rokers) Western electric mannen 30 > 35 g/dag vs geen vis 40% ATBC mannen (rokers) vs 200 mg/dag n-3-vetzuren +30% Physicians health study mannen 4 > 5 vs < 1 per week vis geen verschil mannen 12 > 1 per week vis vs < 1 per maand 50% (plotse hartdood) FINE mannen 20 > 40 g/dag vs geen magere vis geen verschil enigerlei vs geen vette vis 34% Nurses health study vrouwen 16 > 5 per week vs < 1 per maand 40% vis (respectievelijk 500 vs 50 mg/dag) Ned Tijdschr Geneeskd november;146(47) 2231
4 TABEL 3. Gepubliceerde en lopende gerandomiseerde interventiestudies naar het effect van n-3-vetzuren op klinische uitkomsten van hart- en vaatziekten (HVZ) bij hartpatiënten studie populatie duur en opzet interventie onderzoeksuitkomst: resultaat DART mannen met 2 jaar, gerandomiseerde advies: eet 2 per totale sterfte: 29% eerder MI interventie week vette vis HVZ-sterfte: 33% niet-fataal MI: geen effect GISSI patiënten met 3,5 jaar, placebogecontroleerd, capsules: 900 mg primaire uitkomst: sterfte + recent MI open label n-3-vetzuren per dag niet-fataal MI + niet-fatale beroerte: 10 tot 15% secundaire uitkomst: plotse dood: 26 tot 45% Alfa-omega* patiënten met 3 jaar, placebogecontroleerd, margarine: 400 mg CHZ-sterfte: resultaten verwacht eerder MI dubbelblind n-3-vetzuren per dag in 2007 SOFA 500 patiënten met ICD, 1 jaar, placebogecontroleerd, capsules: 900 mg ventriculaire ritmestoornissen + eerdere hartstilstand dubbelblind n-3-vetzuren per dag sterfte: resultaten verwacht in of ritmestoornis 2005 HVZ = hart- en vaatziekten; MI = myocardinfarct; CHZ = coronaire hartziekte; ICD = implanteerbare cardioverter-defibrillator. *Dit onderzoek verkeert in de pilotfase. Dit onderzoek loopt; 2 vergelijkbare studies lopen in de Verenigde Staten, één vanuit Portland, Oregon, en één vanuit Boston, Massachusetts. Een interventiestudie in Engeland onderzoekt of het advies om vis te eten effect heeft op atriumfibrilleren. sterk omgekeerd verband zien tussen het risico van sterfte aan CHZ en consumptie van vette vis, zoals makreel en haring rijk aan n-3-vetzuren maar geen verband tussen het CHZ-risico en de consumptie van magere vis, zoals kabeljauw en schol (zie tabel 2). 12 Bovendien werd in de GISSI-trial aangetoond dat het gebruik van visolie de CHZ-sterfte verlaagt. Alhoewel het theoretisch mogelijk is dat iets anders dan n-3-vetzuren de actieve component in vis of visolie is, achten wij dit niet waarschijnlijk. mogelijke werkingsmechanismen Sinds het onderzoek van Bang et al. 3 zijn meerdere mechanismen voorgesteld om het beschermend effect van n-3-vetzuren op CHZ te verklaren, zoals onder andere via een verlaging van de serumtriglycerideconcentratie, 16 de bloeddruk, 17 de hemostase via verminderde aggregatie van bloedplaatjes 3 en via anti-aritmische effecten. 18 Effecten van n-3-vetzuren op de bloeddruk en de bloedstolling zijn alleen bij zeer hoge dosis (meerdere grammen per dag) gevonden, hetgeen deze mechanismen minder waarschijnlijk maakt, omdat prospectieve cohortstudies al een beschermend effect op CHZ-sterfte van kleine hoeveelheden vis laten zien (zie tabel 2). Verlaging van de serumtriglycerideconcentratie wordt al wel bij lagere doses gevonden. Anti-aritmische effecten. De meest plausibele verklaring is dat n-3-vetzuren het risico van CHZ-sterfte verlagen via anti-aritmische effecten. In zowel de prospectieve cohortstudies als in de klinische interventietrials worden de effecten van n-3-vetzuren met name gezien voor wat betreft de fatale CHZ en in het bijzonder plotse hartdood, en veel minder voor niet-fatale CHZ. In de klinische interventiestudies wordt dit effect al binnen 3 maanden waargenomen, 19 hetgeen meer pleit voor een snelle werking op gevoeligheid voor aritmieën dan voor een langzame werking via verminderde atherosclerose. Ook experimenteel dier- en celonderzoek suggereert een werking van n-3-vetzuren op aritmieën. 18 In een recent gestarte dubbelblinde gecontroleerde gerandomiseerde trial (initiatief van het Wageningen Centre for Food Sciences) wordt bij 500 patiënten met een implanteerbare cardioverter-defibrillator rechtstreeks onderzocht of n-3-vetzuren inderdaad het optreden van hartritmestoornissen kunnen verminderen. Het effect van de interventie wordt gemeten met de cardioverter-defibrillator, die zowel het vóórkomen als de behandeling van de ventriculaire ritmestoornissen registreert. conclusies Er zijn sterke aanwijzingen dat het eten van meer vette vis of n-3-vetzuren voor zowel de algemene bevolking als voor patiënten met een eerder myocardinfarct een zeer effectieve en veilige maatregel is om de sterfte door CHZ te verminderen. In lopende interventietrials wordt op dit moment onderzocht of n-3-vetzuren ook in een lagere dan tot nu toe onderzochte dosis CHZ-sterfte bij patiënten met een eerder myocardinfarct kunnen verminderen (Alfa-omega-trial; zie tabel 3) en of het onderliggende werkingsmechanisme inderdaad het voorkómen van ritmestoornissen is (SOFA-trial; zie tabel 3). Deze studies zullen bij positieve resultaten niet alleen de praktische toepasbaarheid voor secundaire preventie aantonen, maar ook het nut voor primaire preventie verder aannemelijk maken. Maatregelen ter preventie van CHZ. Met de reeds aanwezige kennis is het gerechtvaardigd om patiënten met CHZ, maar ook de algemene bevolking, te adviseren minstens 2 maal per week vette vis of 0,2 g n-3-vetzuren per dag te eten. Deze aanbeveling dient gezien te worden in de context van andere leefstijl- en voedingsaanbevelingen ter verlaging van het CHZ-risico; 20 de belangrijkste zijn het stoppen met roken, matig gebruik van alcohol, meer lichamelijke activiteit, het beperken van de consumptie van verzadigde vetzuren en transvetzuren en van zout, en het verhogen van de consumptie van groente en fruit Ned Tijdschr Geneeskd november;146(47)
5 Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld. abstract Nutrition and health fish fatty acids against fatal coronary heart disease There are strong indications that eating (fatty) fish or n-3 fatty acids from fish reduces the risk of fatal coronary heart disease (CHD). Observational studies in the general population show that consumption of moderate amounts of fish or n-3 fatty acids from fish are associated with a lower risk of fatal coronary heart disease and in particular sudden cardiac death. The most plausible hypothesis is that n-3 fatty acids reduce the risk of CHD mortality via anti-arrhythmic effects. Two clinical intervention trials show that prescription of fish or n-3 fatty acids to patients with prior myocardial infarction is effective in preventing mortality due to CHD. Ongoing trials will have to prove the effectiveness of a low dose of n-3 fatty acids and show that the underlying mechanism involves a protective effect against life-threatening arrhythmias. In addition to other recommendations for a healthier diet and lifestyle, consumption of one or two fatty fish meals a week is a highly effective and safe measure to reduce CHD mortality in both the general population and patients. literatuur 1 Hulshof PJM, Bovenkamp P van de, Boogerd L, et al. Voedingsmiddelenanalyses van de Vakgroep Humane Voeding. Deel 10. Vis, schaal- en schelpdieren. 1e dr. Wageningen: Landbouwuniversiteit Vakgroep Humane Voeding; Vries JHM de, Jansen A, Kromhout D, et al. The fatty acid and sterol content of food composites of middle-aged men in seven countries. J Food Comp Anal 1997;10: Bang HO, Dyerberg J, Sinclair HM. The composition of the Eskimo food in north western Greenland. Am J Clin Nutr 1980;33: Kromhout D, Bosschieter EB, Lezenne Coulander C de. The inverse relation between fish consumption and 20-year mortality from coronary heart disease. N Engl J Med 1985;312: Dolecek TA, Granditis G. Dietary polyunsaturated fatty acids and mortality in the Multiple Risk Factor Intervention Trial (MRFIT). World Rev Nutr Diet 1991;66: Ascherio A, Rimm EB, Stampfer MJ, Giovannucci EL, Willett WC. Dietary intake of marine n-3 fatty acids, fish intake, and the risk of coronary disease among men. N Engl J Med 1995;332: Rodriguez BL, Sharp DS, Abbott RD, Burchfiel CM, Masaki K, Chyou PH, et al. Fish intake may limit the increase in risk of coronary heart disease morbidity and mortality among heavy smokers. The Honolulu Heart Program. Circulation 1996;94: Daviglus ML, Stamler J, Orencia AJ, Dyer AR, Liu K, Greenland P, et al. Fish consumption and the 30-year risk of fatal myocardial infarction. N Engl J Med 1997;336: Pietinen P, Ascherio A, Korhonen P, Hartman AM, Willett WC, Albanes D, et al. Intake of fatty acids and risk of coronary heart disease in a cohort of Finnish men. The Alpha-Tocopherol, Beta- Carotene Cancer Prevention Study. Am J Epidemiol 1997;145: Morris MC, Manson JE, Rosner B, Buring JE, Willett WC, Hennekens CH. Fish consumption and cardiovascular disease in the physicians health study: a prospective study. Am J Epidemiol 1995;142: Albert CM, Hennekens CH, O Donnell CJ, Ajani UA, Carey VJ, Willett WC, et al. Fish consumption and risk of sudden cardiac death. JAMA 1998;279: Oomen CM, Feskens EJM, Räsänen L, Fidanza F, Nissinen AM, Menotti A, et al. Fish consumption and coronary heart disease mortality in Finland, Italy and The Netherlands. Am J Epidemiol 2000;151: Hu FB, Bronner L, Willett WC, Stampfer MJ, Rexrode KM, Albert CM, et al. Fish and omega-3 fatty acid intake and risk of coronary heart disease in women. JAMA 2002;287: Burr ML, Fehily AM, Gilbert JF, Rogers S, Holliday RM, Sweetnam PM, et al. Effects of changes in fat, fish, and fibre intakes on death and myocardial reinfarction: diet and reinfarction trial (DART). Lancet 1989;2: GISSI-Prevenzione Investigators. Dietary supplementation with n-3 polyunsaturated fatty acids and vitamin E after myocardial infarction: results of the GISSI-Prevenzione trial. Gruppo Italiano per lo Studio della Sopravvivenza nell Infarto miocardico. Lancet 1999; 354: Harris WS. N-3 fatty acids and serum lipoproteins: human studies. Am J Clin Nutr 1997;65(5 Suppl):1645S-54S. 17 Morris MC, Sacks F, Rosner B. Does fish oil lower blood pressure? A meta-analysis of controlled trials. Circulation 1993;88: Kang JX, Leaf A. Antiarrhythmic effects of polyunsaturated fatty acids. Recent studies. Circulation 1996;94: Marchioli R, Barzi F, Bomba E, Chieffo C, Di Gregorio D, Di Mascio R, et al. Early protection against sudden death by n-3 polyunsaturated fatty acids after myocardial infarction: time-course analysis of the results of the Gruppo Italiano per lo Studio della Sopravvivenza nell Infarto miocardio (GISSI)-Prevenzione. Circulation 2002;105: Kromhout D, Menotti A, Kesteloot H, Sans S. Prevention of coronary heart disease by diet and life-style: evidence from prospective cross-cultural, cohort, and intervention studies. Circulation 2002; 105: Aanvaard op 29 augustus 2002 Bladvulling Eldorado voor Homoeopathen Mevrouw de Douairière Baronesse schimmelpenninck van der oye, te Voorst, heeft aan de gemeente Voorst het huis, dat door den gemeente-geneesheer bewoond wordt, in vollen eigendom aangeboden, onder voorwaarde, dat de daarin wonende geneesheer de allopathische geneeswijze moet toegedaan zijn. De Gemeenteraad heeft besloten het geschenk alleen dan dankbaar te aanvaarden, wanneer de milde geefster deze laatste bepaling wil laten vallen. (Berichten Binnenland. Ned Tijdschr Geneeskd 1902;46II:119.) Concurrentie De Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst, kennis genomen hebbende van het in de zitting van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, (...) betuigt haar leedwezen over het door Z. E. den Minister van Binnenlandsche Zaken en den Afgevaardigde Jhr. Mr. de savornin lohman inzake de kwakzalverij ingenomen standpunt en protesteert tegen de verdachtmaking, als zou de bestrijding der kwakzalverij van de zijde der geneeskundigen haren grond vinden in vrees voor concurrentie. (Ned Tijdschr Geneeskd 1902;46II:195.) Ned Tijdschr Geneeskd november;146(47) 2233
VETTEN EN GEZONDHEID INGEBORG A BROUWER, PHD HOOGLERAAR VOEDING VOOR GEZOND LEVEN VRIJE UNIVERSITEIT AMSTERDAM
VETTEN EN GEZONDHEID INGEBORG A BROUWER, PHD HOOGLERAAR VOEDING VOOR GEZOND LEVEN VRIJE UNIVERSITEIT AMSTERDAM ACHTERGROND Geregistreerd voedingswetenschapper: Nederlandse Academie van Voedingswetenschappen
Nadere informatieNieuwe Richtlijnen Goede Voeding
Nieuwe Richtlijnen Goede Voeding Wat zijn de nieuwe voedingsaanbevelingen vanuit de wetenschap? Prof. Edith Feskens, edith.feskens@wur.nl Inhoud Voedingsonderzoek is moeilijk! Hoe komen Richtlijnen tot
Nadere informatieInhoud. Leefstijlinterventies met stip op 1! Voorbeeld van de PP: het effect van bloeddrukverlaging op sterfte. Over de zgn.
Leefstijlinterventies met stip op 1! Inhoud The Epidemiological Evidence Edith Feskens, edith.feskens@wur.nl Waarom is rol voor leefstijl lang onderbelicht geweest? Voeding en Bloeddruk Preventie van type
Nadere informatieLeefstijlinterventies met stip op 1!
Leefstijlinterventies met stip op 1! The Epidemiological Evidence Edith Feskens, edith.feskens@wur.nl Inhoud Waarom is rol voor leefstijl lang onderbelicht geweest? Voeding en Bloeddruk Preventie van type
Nadere informatieVisvetzuren en hart- en vaatziekten een update
capita selecta Visvetzuren en hart- en vaatziekten een update I.A.Brouwer en M.B.Katan In epidemiologische, observationele onderzoeken nemen fatale hartziekte en plotselinge dood af naarmate er meer visvetzuren
Nadere informatieLeefstijlinterventies met stip op 1! Inhoud. Over de zgn. Preventieparadox. The Epidemiological Evidence. Edith Feskens, edith.feskens@wur.
Leefstijlinterventies met stip op 1! The Epidemiological Evidence Edith Feskens, edith.feskens@wur.nl Inhoud Waarom is rol voor leefstijl lang onderbelicht geweest? Voeding en Bloeddruk Preventie van type
Nadere informatieGezondheidsvoordelen
Gezondheidsvoordelen Hart- en vaatziekten De focus op zuivelproducten en hart- en vaatziekten wordt vaak in verband gebracht met verzadigd vet. Omdat zuivelproducten verzadigde vetzuren bevatten en bijdragen
Nadere informatieKies gezond vet! Wetenschap en praktijk! Gerard Hornstra,"
Kies gezond vet! Wetenschap en praktijk! Gerard Hornstra," emeritus hoogleraar " Experimentele Voedingskunde" Universiteit Maastricht" " Voorzitter MVO stuurgroep" Kies gezond vet! Kies gezond vet!! Vet
Nadere informatieReactie van de commissie Richtlijnen goede voeding op het achtergronddocument over alfa-linoleenzuur
Reactie van de commissie Richtlijnen goede voeding 2015 op het achtergronddocument over alfa-linoleenzuur De commissie heeft op het achtergronddocument over alfa-linoleenzuur (ALA) reacties ontvangen van
Nadere informatieGezonde voeding en voldoende beweging ook voor ouderen. Lisette CPGM de Groot; Wageningen Universiteit 12-11, Active Ageing 2015
Gezonde voeding en voldoende beweging ook voor ouderen Lisette CPGM de Groot; Wageningen Universiteit 12-11, Active Ageing 2015 Waar hebben we het over? Gezonde voeding Nieuwe richtlijnen Gezondheidsraad
Nadere informatieVetten, sojaproducten en gezondheid van het hart Wat zegt de wetenschap?
Vetten, sojaproducten en gezondheid van het hart Wat zegt de wetenschap? Standpuntnota van de ENSA Scientific Advisory Committee Inleiding Sinds vele jaren erkennen wetenschappers de belangrijke rol die
Nadere informatieEffectiviteit van voedingsinterventies bij hypercholesterolemie. bij patiënten met hart- en vaatziekten en hoog risicopersonen
review Effectiviteit van voedingsinterventies bij hypercholesterolemie bij patiënten met hart- en vaatziekten en hoog risicopersonen Uitgave van de Nederlandse Hartstichting september 2008 Inleiding Een
Nadere informatieGezonde voeding in de huisartsenpraktijk. Jaap Seidell, VU en VUmc
Gezonde voeding in de huisartsenpraktijk Jaap Seidell, VU en VUmc voedingsrichtlijnen Hoeveel kun je voorkomen als je alles goed doet? Walter Willett Gezondheidsverlies in Nederland ten gevolge van voeding
Nadere informatieVoeding bij diabetes. Erik Muls, MD, PhD Endocrinologie - Voeding Universiteit Leuven. Ede, 08.02.2011
Voeding bij diabetes Erik Muls, MD, PhD Endocrinologie - Voeding Universiteit Leuven Ede, 08.02.2011 DIABETES ATLAS, 3rd ed, IDF 2006 2007 2025 Total population (millions) 6600 7900 Adult population (millions)
Nadere informatiegegevens van de mannen die aan het begin van het onderzoek nog geen HVZ en geen diabetes hadden.
Samenvatting In hoofdstuk 1 hebben we het belang en het doel van het onderzoek in dit proefschrift beschreven. Wereldwijd vormen hart- en vaatziekten (HVZ) de belangrijkste oorzaak van sterfte. Volgens
Nadere informatieGezondheidsvoordelen
Gezondheidsvoordelen Colorectale kanker Het bewijs dat melk en melkproducten kunnen helpen beschermen tegen colorectale kanker neemt toe. Vooral voor melk rapporteren overzichtsanalyses consequent een
Nadere informatieSamenvatting, conclusies en aanbevelingen
Samenvatting, conclusies en aanbevelingen In publiceerde de toenmalige oedingsraad de Nederlandse voedingsnormen. Deze waren hoofdzakelijk gericht op de preventie van deficiëntieverschijnselen. De laatste
Nadere informatieRol van dieet, samenstelling voeding en bewegen bij de behandeling van Nonalcoholic Fatty Liver Disease
Rol van dieet, samenstelling voeding en bewegen bij de behandeling van Nonalcoholic Fatty Liver Disease Saskia Tabak diëtist UMCG Er gaat niets boven Groningen! Inhoud Behandeling van NAFLD 1. Rol van
Nadere informatieTransvetzuurgehalte in chips verlaagd
Transvetzuurgehalte in chips verlaagd Projectnummer: ZD 04 K102 Datum: maart 2006 1 Samenvatting Het streven van de Minister van VWS is dat in 2010 meer mensen eten volgens de Richtlijnen Goede Voeding
Nadere informatieEvidence piramide. Gecontroleerde studies. Welk studie type? 19/02/2013. 3 me ta.eu. Niet dezelfde piramide voor elke vraag. me ta.eu. me ta.
Niet dezelfde piramide voor elke vraag Evidence piramide Gecontroleerde studies Welk studie type? 3 1 Effect van roken op longkaner Richard Doll 1951: prospectieve studie 2/3 mannelijke Britse artsen Goede
Nadere informatieCOGNITIEVE DISSONANTIE EN ROKERS COGNITIVE DISSONANCE AND SMOKERS
COGNITIEVE DISSONANTIE EN ROKERS Gezondheidsgedrag als compensatie voor de schadelijke gevolgen van roken COGNITIVE DISSONANCE AND SMOKERS Health behaviour as compensation for the harmful effects of smoking
Nadere informatieCONCEPT niet citeren of naar verwijzen Achtergronddocument Richtlijnen goede voeding 2015 Aardappelen
1 OCR 2 3 4 CONCEPT niet citeren of naar verwijzen Achtergronddocument Richtlijnen goede voeding 2015 Aardappelen 5 Dit achtergronddocument is een samenvatting van wetenschappelijke peer-reviewed publicaties
Nadere informatieVoeding en Ouderen. Lisette CPGM de Groot; Wageningen Universiteit. Symposium Voeding en Ouderen - november 2014 -
Voeding en Ouderen Lisette CPGM de Groot; Wageningen Universiteit Symposium Voeding en Ouderen - november 2014 - Heel oud worden: 115 (NL) of 122 (F) Ouder worden? Levensverwachting 2013 man: 79,4 jaren
Nadere informatieConsensus over de vervanging van verzadigd vet
Verklaring mogelijke belangen Consensus over de vervanging van verzadigd vet NAV Voedingsforum 14 maart 2013: Verzadigde vetzuren in relatie tot hart- en vaatziekten (HVZ) Peter Zock Unilever R&D Vlaardingen
Nadere informatieIngezonden commentaren op het openbare concept van het achtergronddocument Alfalinoleenzuur
Ingezonden commentaren op het openbare concept van het achtergronddocument Alfalinoleenzuur De volgende organisaties hebben commentaar ingestuurd: Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie MVO de
Nadere informatieKoolhydraten en de preventie van welvaartsziekten
Koolhydraten en de preventie van welvaartsziekten Evidence-based richtlijn van de German Nutrition Society Van vezels tot suikers: koolhydraten omvatten een brede range van voedingsstoffen. Wat is er precies
Nadere informatieINVLOED VAN CHRONISCHE PIJN OP ERVAREN SOCIALE STEUN. De Invloed van Chronische Pijn en de Modererende Invloed van Geslacht op de Ervaren
De Invloed van Chronische Pijn en de Modererende Invloed van Geslacht op de Ervaren Sociale Steun The Effect of Chronic Pain and the Moderating Effect of Gender on Perceived Social Support Studentnummer:
Nadere informatieEr gaat niets boven Groningen! 1. Rol van dieet en samenstelling voeding. Inhoud. Waarom afvallen
Er gaat niets boven Groningen! Rol van dieet, samenstelling voeding en bewegen bij de behandeling van Nonalcoholic Fatty Liver Disease Saskia Tabak diëtist UMCG Inhoud 1. Rol van dieet en samenstelling
Nadere informatieLichamelijke factoren als voorspeller voor psychisch. en lichamelijk herstel bij anorexia nervosa. Physical factors as predictors of psychological and
Lichamelijke factoren als voorspeller voor psychisch en lichamelijk herstel bij anorexia nervosa Physical factors as predictors of psychological and physical recovery of anorexia nervosa Liesbeth Libbers
Nadere informatieDe wetenschap achter de richtlijn voor vet
De wetenschap achter de richtlijn voor vet Marianne Geleijnse Hoogleraar Voeding en Hart- en Vaatziekten Afdeling Humane Voeding, Wageningen Universiteit MVO Netwerkevent 31 maart 2016 Subsidies van voedingsindustrie
Nadere informatiePositieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen
Positieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen Positive, Negative and Depressive Subclinical Psychotic
Nadere informatieVis eten: Gezonde vis of vieze vis?
Vis eten: Gezonde vis of vieze vis? Isabelle Sioen Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidkunde Universiteit Gent Overzicht van de presentatie Gezonde aspecten van vis eten Keerzijde van de medaille: contaminanten
Nadere informatieDoel behandeling bij DM: verhinderen/vertragen complicaties. Haffner, NEJM 1998 UKPDS. T2DM, HbA1c, en HVZ 12-7-2011
Doel behandeling bij DM: verhinderen/vertragen complicaties Haffner, NEJM 998 microvasculaire afwijkingen nefropathie retinopathie neuropathie macrovasculaire afwijkingen coronaire hartziekten cerebrovasculaire
Nadere informatieTussentijdse rapportage 1. Datum: 26 mei 2009
Tussentijdse rapportage 1. Datum: 26 mei 2009 2. Projecttitel: Groente- en fruitconsumptie in relatie tot het risico op cardiovasculaire ziekten en sterfte in de Nederlandse populatie: de rol van hoeveelheid,
Nadere informatieBloeddrukstreefwaarden bij diabetes mellitus: lager of toch niet? Erik Serné Internist- vasculair geneeskundige
Bloeddrukstreefwaarden bij diabetes mellitus: lager of toch niet? Erik Serné Internist- vasculair geneeskundige Bloeddrukstreefwaarden bij patiënten met type 2 diabetes? A. Huidige richtlijn CVRM is achterhaald
Nadere informatieDe richtlijnen zijn bedoeld voor de ogenschijnlijk gezonde bevolking
Samenvatting De zogeheten Richtlijnen goede voeding zijn bedoeld om de overheid steun te bieden bij het ontwikkelen van een voedingsbeleid en bij het volgen van de effecten van dat beleid. Het advies vormt
Nadere informatieSTIGMATISERING VAN PATIENTEN MET LONGKANKER 1. Stigmatisering van Patiënten met Longkanker: De Rol van Persoonlijke Relevantie voor de Waarnemer
STIGMATISERING VAN PATIENTEN MET LONGKANKER 1 Stigmatisering van Patiënten met Longkanker: De Rol van Persoonlijke Relevantie voor de Waarnemer Stigmatization of Patients with Lung Cancer: The Role of
Nadere informatieInvloed van het aantal kinderen op de seksdrive en relatievoorkeur
Invloed van het aantal kinderen op de seksdrive en relatievoorkeur M. Zander MSc. Eerste begeleider: Tweede begeleider: dr. W. Waterink drs. J. Eshuis Oktober 2014 Faculteit Psychologie en Onderwijswetenschappen
Nadere informatiede Rol van Persoonlijkheid Eating: the Role of Personality
De Relatie tussen Dagelijkse Stress en Emotioneel Eten: de Rol van Persoonlijkheid The Relationship between Daily Stress and Emotional Eating: the Role of Personality Arlette Nierich Open Universiteit
Nadere informatieEvidence-based Lifestyle Advies
Evidence-based Lifestyle Advies Focus op dieet Willem Bax*, Internist-nefroloog-vasculair geneeskundige Vaatcentrum Alkmaar *,Conflict of interest m.b.t. onderwerp: geen 1 Vrouw, 48 jaar, VG: RA, zus DM-2,
Nadere informatieUFS Productspecification
Spec / Rev 66343966IS / 2 Page 1 of 5 Algemene informatie Description Bona Margarine 2kg e Product Name Country Legal Description Bona Brand Name Margarine Product Name Symbols/Logos Country margarine
Nadere informatieUFS Productspecification
Page 1 of 5 Algemene informatie Description Becel Dieet / Classic 2kg Exemption Flags Product Name Exempt from Artwork Exempt from NEP Reporting Country Becel Brand Name Dieet / Classic Product Name Legal
Nadere informatieSekseverschillen in Huilfrequentie en Psychosociale Problemen. bij Schoolgaande Kinderen van 6 tot 10 jaar
Sekseverschillen in Huilfrequentie en Psychosociale Problemen bij Schoolgaande Kinderen van 6 tot 10 jaar Gender Differences in Crying Frequency and Psychosocial Problems in Schoolgoing Children aged 6
Nadere informatieReactie van de commissie Richtlijnen goede voeding 2015. op het achtergronddocument over eicosapentaeenzuur
Reactie van de commissie Richtlijnen goede voeding 2015 op het achtergronddocument over eicosapentaeenzuur (EPA) en docosahexaeenzuur (DHA) De commissie heeft op het achtergronddocument Eicosapentaeenzuur
Nadere informatieDisclosure belangen spreker. (potentiële) Belangenverstrengeling
Disclosure belangen spreker (potentiële) Belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële) vergoeding
Nadere informatieGeachte heer, Van Gool,
Organisatie Naam Adres Woonplaats datum : 21-08-2015 ref : SP telefoon : 070-2191702 e-mail : peters@nzo.nl betreft : Reactie NZO op Achtergronddocumenten Eiwit en transvetzuren t.b.v. de Richtlijnen Goede
Nadere informatieDifferences in stress and stress reactivity between highly educated stay-at-home and working. mothers with spouse and young children
1 Differences in stress and stress reactivity between highly educated stay-at-home and working mothers with spouse and young children Verschil in stress en stressreactiviteit tussen hoogopgeleide thuisblijf-
Nadere informatieRichtlijnen Goede Voeding
ParkinsonNet 29 november2013 Voeding en het brein: een samenspel Food for thought Voeding en cognitie Lisette CPGM de Groot Ondine van de Rest Sturend (eetlust) en afhankelijk (adequate voeding) Risico
Nadere informatieVoedingsnormen. energie, eiwitten, vetten en verteerbare koolhydraten
Voedingsnormen energie, eiwitten, vetten en verteerbare koolhydraten Gezondheidsraad Health Council of the Netherlands Aan de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Onderwerp : aanbieding advies
Nadere informatieKGBN. Zin en onzin van statines bij de hoogbejaarde patiënt. De neuroloog & statines.
KGBN Zin en onzin van statines bij de hoogbejaarde patiënt. De neuroloog & statines. A/ ISCHEMIC STROKE / TIA & geen CHD : Heart Protection Study : Subgroep stroke antec. gerandomiseerd naar simvastatine
Nadere informatieHet Effect van Verschil in Sociale Invloed van Ouders en Vrienden op het Alcoholgebruik van Adolescenten.
Het Effect van Verschil in Sociale Invloed van Ouders en Vrienden op het Alcoholgebruik van Adolescenten. The Effect of Difference in Peer and Parent Social Influences on Adolescent Alcohol Use. Nadine
Nadere informatieGezondheidsvoordelen
Gezondheidsvoordelen Diabetes type 2 Er zijn steeds meer aanwijzingen dat melk en melkproducten het risico op diabetes type 2 kunnen helpen verlagen. Er zijn beschermende associaties vastgesteld Calcium
Nadere informatieMEMO: Inname van nutriënten door de Nederlandse bevolking Resultaten van VCP samen met NEVO-2013
MEMO: Inname van nutriënten door de Nederlandse bevolking Resultaten van VCP 2007-2010 samen met NEVO-2013 Colofon RIVM 2016 Delen uit deze publicatie mogen worden overgenomen op voorwaarde van bronvermelding:
Nadere informatieKaren J. Rosier - Brattinga. Eerste begeleider: dr. Arjan Bos Tweede begeleider: dr. Ellin Simon
Zelfwaardering en Angst bij Kinderen: Zijn Globale en Contingente Zelfwaardering Aanvullende Voorspellers van Angst bovenop Extraversie, Neuroticisme en Gedragsinhibitie? Self-Esteem and Fear or Anxiety
Nadere informatieDiewertje Sluik, Edith Feskens
Nutriëntendichtheid van basisvoedingsmiddelen Diewertje Sluik, Edith Feskens NZO Symposium, 21 November 2013 Inhoud Kwaliteit van voeding meten: dieetscores/indexen Nutrient profiling Nutriëntendichtheid
Nadere informatieCONCEPT niet citeren of naar verwijzen. Achtergronddocument Richtlijnen goede voeding 2015
1 OCR 2 3 4 CONCEPT niet citeren of naar verwijzen Achtergronddocument Richtlijnen goede voeding 2015 Transvetzuren 5 6 Dit achtergronddocument is een samenvatting van wetenschappelijke peer-reviewed publicaties
Nadere informatieDe Invloed van Perceived Severity op Condoomgebruik en HIV-Testgedrag. The Influence of Perceived Severity on Condom Use and HIV-Testing Behavior
De Invloed van Perceived Severity op Condoomgebruik en HIV-Testgedrag The Influence of Perceived Severity on Condom Use and HIV-Testing Behavior Martin. W. van Duijn Student: 838797266 Eerste begeleider:
Nadere informatiePRO. De afwachtende houding t.o.v. NOACs in Nederland schaadt patiënten
PRO De afwachtende houding t.o.v. NOACs in Nederland schaadt patiënten Prof. dr. Saskia Middeldorp, internist Afdeling Vasculaire Geneeskunde Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Wat zegt de NHG standaard
Nadere informatieVOEDINGS ADVIEZEN IN DE (HUISARTSEN) PRAKTIJK. 19 november 2015
VOEDINGS ADVIEZEN IN DE (HUISARTSEN) PRAKTIJK Iris de Vries Tamara de Weijer Huisarts i.o. & promovenda Huisarts 19 november 2015 Laat uw voeding uw medicijn zijn en uw medicijn uw voeding Hippocrates
Nadere informatieMaster Thesis. Early Career Burnout Among Dutch Nurses: Comparing Theoretical Models. Using an Item Response Approach.
1 Master Thesis Early Career Burnout Among Dutch Nurses: Comparing Theoretical Models Using an Item Response Approach. Burnout onder Beginnende Nederlandse Verpleegkundigen: een Vergelijking van Theoretische
Nadere informatieReactie van de commissie Richtlijnen goede voeding 2015
Reactie van de commissie Richtlijnen goede voeding 2015 op het achtergronddocument over Natrium De commissie heeft op het achtergronddocument over natrium reacties ontvangen van de Federatie Nederlandse
Nadere informatieOuderlijke Controle en Angst bij Kinderen, de Invloed van Psychologische Flexibiliteit
1 Ouderlijke Controle en Angst bij Kinderen, de Invloed van Psychologische Flexibiliteit Nicola G. de Vries Open Universiteit Nicola G. de Vries Studentnummer 838995001 S71332 Onderzoekspracticum scriptieplan
Nadere informatieDenken is Doen? De cognitieve representatie van ziekte als determinant van. zelfmanagementgedrag bij Nederlandse, Turkse en Marokkaanse patiënten
Denken is Doen? De cognitieve representatie van ziekte als determinant van zelfmanagementgedrag bij Nederlandse, Turkse en Marokkaanse patiënten met diabetes mellitus type 2 in de huisartsenpraktijk Thinking
Nadere informatieConsumptie van suikers in Nederland Deel 2: toegevoegde suikers
Factsheet Consumptie van suikers in Nederland Deel 2: toegevoegde suikers Wat is de inname van toegevoegde suikers door de Nederlandse bevolking? Resultaten uit de Nederlandse Voedselconsumptiepeiling
Nadere informatieBijlage III Wijzigingen van de samenvattingen van productkenmerken en bijsluiters.
Bijlage III Wijzigingen van de samenvattingen van productkenmerken en bijsluiters. Opmerking: deze wijzigingen van de samenvatting van de productkenmerken en de bijsluiter waren geldig ten tijde van het
Nadere informatieVoeding en gezondheid onduidelijk verband tussen inname van vitamine E en het risico op coronaire hartziekten
Capita selecta Voeding en gezondheid onduidelijk verband tussen inname van vitamine E en het risico op coronaire hartziekten b.buijsse, e.j.m.feskens en d.kromhout Vitamine E behoort samen met vitamine
Nadere informatieRunning Head: INVLOED VAN ASE-DETERMINANTEN OP INTENTIE CONTACT 1
Running Head: INVLOED VAN ASE-DETERMINANTEN OP INTENTIE CONTACT 1 Relatie tussen Attitude, Sociale Invloed en Self-efficacy en Intentie tot Contact tussen Ouders en Leerkrachten bij Signalen van Pesten
Nadere informatieDe causale Relatie tussen Intimiteit en Seksueel verlangen en de. modererende invloed van Sekse en Relatietevredenheid op deze relatie
Causale Relatie tussen intimiteit en seksueel verlangen 1 De causale Relatie tussen Intimiteit en Seksueel verlangen en de modererende invloed van Sekse en Relatietevredenheid op deze relatie The causal
Nadere informatieErytrocytair Vetzurenprofiel
Dr **** ***** * Erytrocytair Ontvangen op:02/11/2011 Indruk:16/11/2011 De administratieve gegevens die in ons informatica systeem zijn opgenomen, zijn deze die ons door de voorschrijvende arts zijn gemeld.
Nadere informatieVoedingscholesterol. Achtergronddocument bij Richtlijnen goede voeding 2015. Gezondheidsraad. Gezondheidsraad. Adviezen.
Gezondheidsraad Gezondheidsraad Voedingscholesterol Adviezen De taak van de Ge z ond h eids r aad is mi n is t ers en parlement te advise r en over vraag s tukken op het gebied van de volksgezond heid.
Nadere informatieConsumptie van suikers in Nederland Deel 2: toegevoegde suikers
Factsheet Consumptie van suikers in Nederland Deel 2: toegevoegde suikers Wat is de inname van toegevoegde suikers door de Nederlandse bevolking? Resultaten uit de Nederlandse Voedselconsumptiepeiling
Nadere informatieKosten en baten van lokale gezondheidspromotie
Kosten en baten van lokale gezondheidspromotie Prof. Dr. Lieven Annemans Ghent University, Brussels University Lieven.annemans@ugent.be Lieven.annemans@vub.ac.be VIGeZ April 2013 1 Growth 7% Eén van de
Nadere informatieBehandeleffecten. in Forensisch Psychiatrisch Center de Rooyse Wissel. Treatment effects in. Forensic Psychiatric Centre de Rooyse Wissel
Behandeleffecten in Forensisch Psychiatrisch Center de Rooyse Wissel Treatment effects in Forensic Psychiatric Centre de Rooyse Wissel S. Daamen-Raes Eerste begeleider: Dr. W. Waterink Tweede begeleider:
Nadere informatieSociaaleconomische verschillen in gezondheidsgedrag: recente resultaten uit de GLOBE-studie
Sociaaleconomische verschillen in gezondheidsgedrag: recente resultaten uit de GLOBE-studie Joost Oude Groeniger Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg GLOBE-symposium 10 maart 2017 De rol van gezondheidsgedrag
Nadere informatieDe Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim
De Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim The Relationship between Work Pressure, Mobbing at Work, Health Complaints and Absenteeism Agnes van der Schuur Eerste begeleider:
Nadere informatieVetzuursamenstelling van bakkerijmargarines in Nederland in 2008
Voedingsmiddelenanalyses van de Afdeling Humane Voeding Deel 15 Vetzuursamenstelling van bakkerijmargarines in Nederland in 2008 Paul JM Hulshof, Truus Kosmeyer Maart 2009 Afdeling Humane Voeding Wageningen
Nadere informatieDagelijkse consumptie van yoghurt helpt hartziekten te voorkomen
III World Congress of Public Health Nutrition Las Palmas de Grand Canarias 9-12 november 2014 Dagelijkse consumptie van yoghurt helpt hartziekten te voorkomen Een Europees onderzoek toont aan dat adolescente
Nadere informatieVoeding en gezondheid
Voeding en gezondheid Diëtistenpraktijk Meierijstad Stephan van Rooij 31 jaar Diëtist bij - Dietistenpraktijk Meijerijstad - Schijndel (Avantilaan 7) - Sint Oedenrode (Ollandseweg 86) Aandachtsvelden:
Nadere informatieKanker en vitaminen. fundament of wankele basis voor suppletie? Ellen Kampman, Wageningen Universiteit, UMC St Radboud, VU Amsterdam
LWDO Kanker en vitaminen fundament of wankele basis voor suppletie? Ellen Kampman, Wageningen Universiteit, UMC St Radboud, VU Amsterdam Te onderscheiden Preventie van kanker Tijdens behandeling voor kanker
Nadere informatieInvloed van Mindfulness Training op Ouderlijke Stress, Emotionele Self-Efficacy. Beliefs, Aandacht en Bewustzijn bij Moeders
Invloed van Mindfulness Training op Ouderlijke Stress, Emotionele Self-Efficacy Beliefs, Aandacht en Bewustzijn bij Moeders Influence of Mindfulness Training on Parental Stress, Emotional Self-Efficacy
Nadere informatieManifest Essentiële vetten voor kinderen
Manifest Essentiële vetten voor kinderen BF2532 Blue Band Manifest Brochure.indd 1 29-06-2010 11:16:39 Inhoudsopgave Artsen Jeugdgezondheidszorg Nederland... 4 Diëtisten Coöperatie Nederland en Nederlandse
Nadere informatiePalmolie en cardiovasculaire gezondheid
Palmolie en cardiovasculaire gezondheid Gerard Hornstra Emeritus Hoogleraar Experimentele Gezondheidkunde Universiteit Maastricht NUTRI-SEARCH, Gronsveld, Nederland Inleiding Palmolie, wereldwijd de meest
Nadere informatieReactie van de commissie Richtlijnen goede voeding 2015. op het achtergronddocument over peulvruchten
Reactie van de commissie Richtlijnen goede voeding 2015 op het achtergronddocument over peulvruchten De commissie heeft op het achtergronddocument over peulvruchten reacties ontvangen van de Nederland,
Nadere informatieRole of nutrition in carcinogenesis and cancer prevention. Prof. dr. ir. Ellen Kampman Wageningen Universiteit & Academisch Medisch Centrum Nijmegen
Role of nutrition in carcinogenesis and cancer prevention Prof. dr. ir. Ellen Kampman Wageningen Universiteit & Academisch Medisch Centrum Nijmegen Rol van voeding in de carcinogenese en kankerpreventie
Nadere informatieM.B. Katan. Type 2 diabetes en voeding Wat te doen? Belangen en nevenfuncties. Stijging diabetes, per opleidingsniveau. Diabetes en voeding: agenda
Gestandaardiseerde prevalentie M.B. Katan Type 2 diabetes en voeding Wat te doen? www.mkatan.nl Martijn Katan Vrije Universiteit Afdeling Gezondheidswetenschappen @martijnkatan Belangen en nevenfuncties
Nadere informatieHartpatiënten Stoppen met Roken De invloed van eigen effectiviteit, actieplannen en coping plannen op het stoppen met roken
1 Hartpatiënten Stoppen met Roken De invloed van eigen effectiviteit, actieplannen en coping plannen op het stoppen met roken Smoking Cessation in Cardiac Patients Esther Kers-Cappon Begeleiding door:
Nadere informatieDANKBAARHEID, PSYCHOLOGISCHE BASISBEHOEFTEN EN LEVENSDOELEN 1
DANKBAARHEID, PSYCHOLOGISCHE BASISBEHOEFTEN EN LEVENSDOELEN 1 Dankbaarheid in Relatie tot Intrinsieke Levensdoelen: Het mediërende Effect van Psychologische Basisbehoeften Karin Nijssen Open Universiteit
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatieOverzicht van onderwijs. Van ideologie naar bewijskracht: Wat zijn de resultaten van onderzoek naar effectiviteit van preventieve maatregelen?
Overzicht van onderwijs Van ideologie naar bewijskracht: Wat zijn de resultaten van onderzoek naar effectiviteit van preventieve maatregelen? 1. Hoe belangrijk is een bepaalde oorzaak? * maten van attributie
Nadere informatieWelke behandeling voor obese type 2 patiënten? Gewoon insuline?
Welke behandeling voor obese type 2 patiënten? Gewoon insuline? Joost Hoekstra, internist, AMC Potentiële belangenverstrengeling Klinische Diabetologie AMC ontvangt sponsoring van cq doet projecten met
Nadere informatieAdherence aan HWO en meer bewegen
Adherence aan HWO en meer bewegen Een experimenteel onderzoek naar de effecten van het motivationele stadium van patiënten en de adherence aan huiswerkoefeningen (HWO) bij fysiotherapie en het meer bewegen.
Nadere informatieResultaten voor België Cardiovasculaire preventie Gezondheidsenquête, België, 1997
6.8.1. Inleiding In deze module worden 2 specifieke preventiedomeinen behandeld: de hypertensie en de hypercholesterolemie. De hart- en vaatziekten zijn aandoeningen die uit het oogpunt van volksgezondheid,
Nadere informatieUFS Productspecification
Page 1 of 5 Algemene informatie Description Becel Dieet / Classic 2kg Product Name Country Becel Brand Name Dieet / Classic Product Name Legal Description Country Product met 60% vet Descriptive Name Note
Nadere informatieWat is de Modererende Rol van Consciëntieusheid, Extraversie en Neuroticisme op de Relatie tussen Depressieve Symptomen en Overeten?
De Modererende rol van Persoonlijkheid op de Relatie tussen Depressieve Symptomen en Overeten 1 Wat is de Modererende Rol van Consciëntieusheid, Extraversie en Neuroticisme op de Relatie tussen Depressieve
Nadere informatieEffecten van contactgericht spelen en leren op de ouder-kindrelatie bij autisme
Effecten van contactgericht spelen en leren op de ouder-kindrelatie bij autisme Effects of Contact-oriented Play and Learning in the Relationship between parent and child with autism Kristel Stes Studentnummer:
Nadere informatieDiscussie omega 3-vetzuren Visvetzuren niet te vervangen door ALA
Door: GERT E. SCHUITEMAKER Discussie omega 3-vetzuren Visvetzuren niet te vervangen door ALA ALA van belang voor omega-6 /omega-3 balans Onlangs werd een onderzoek gepubliceerd waaruit bleek dat een hoge
Nadere informatieFlash: chemotherapie en allergie
Flash: chemotherapie en allergie Karen Geboes UZ Gent 4 december 2015 Opbouw Herkennen/graderen Bij welke producten/wanneer Behandeling Preventie? 2 Herkennen/graderen 3 4 5 6 Allergy 2013 7 Bij welke
Nadere informatieHypertensie bij ouderen
Medisch Symposium: Geriatrie voor Huisartsen 01/10/2011 Hypertensie bij ouderen Em. Prof. R. Fagard Afdeling Hypertensie en Cardiovasculaire Revalidatie KU Leuven SBP and DBP (mmhg) Bloeddruk vs leeftijd
Nadere informatie