De notatie van het gregoriaans

Transcriptie

1 De notatie van het gregoriaans Kwadraatnotatie Het gregoriaans wordt doorgaans niet genoteerd in normale muzieknotatie, maar in vierkante noten op vierlijnige notenbalken. Dit is een vorm van notatie die zich ontwikkeld heeft vanaf de dertiende eeuw. Het notatiesysteem is relatief, dat wil zeggen dat de plaats van de hele en halve tonen wel vast ligt, maar niet de absolute toonhoogte, in tegenstelling tot onze moderne notatie, waar de a altijd 440 Hz hoort te zijn. Dat is mogelijk omdat er geen instrumenten meedoen; ieder gregoriaans gezang kan net zo hoog of laag gezongen worden als het uitkomt, afhankelijk van het koor of de smaak van de uitvoerders. De notennamen zijn dan ook de namen van het relatieve systeem (do-remi...), en niet c-d-e enzovoorts. Notenbalken van vier lijnen (in plaats van vijf zoals in de normale muzieknotatie) voldoen, omdat de melodieën doorgaans niet al te groot van omvang zijn. De gebruikte sleutels zijn de do- en fa-sleutel; zij kunnen op verschillende lijnen voorkomen en ook wisselen binnen een stuk; zij geven de plaats van de halve tonen aan. Een mol (en dus ook een herstellingsteken) komt doorgaans alleen voor voor de si. Voor velen is kwadraatnotatie even wennen. Het heeft echter voor dit repertoire grote voordelen boven normale muzieknotatie. Eén ervan is dat het door de groepering van de noten compacter is, waardoor men een melodie sneller kan overzien. Een ander is dat het beter geschikt is voor de speciale siernoten van het gregoriaans. De belangrijkste tekens zijn: BVCccXZc do-, resp. fa-sleutel ccdc6c punctum en virga (losse noten) cdrcguc pes (laag-hoog) cygciðhcc clivis (hoog-laag) cfgfcfygc torculus (laag-hoog-laag) cbï7ycï&uïc porrectus (hoog-laag-hoog) cbft6cdt7c scandicus (laag-hoog-hoger) c6bb%$c7bb%$c climacus (hoog-laag-lager) cfãyc quilisma of kartelnoot (sierneum) ctfcvvg&vv liquescenten of vloeinoten 1

2 De neumen van Sankt Gallen Het gregoriaanse repertoire is ouder dan de uitvinding van de muzieknotatie. Dat betekent dat het een tijdlang mondeling is doorgegeven. In de karolingische tijd (ongeveer vanaf het jaar 800) is men begonnen het gregoriaans op te schrijven. Dat ging in verschillende fasen. Aanvankelijk schreef men alleen de teksten van de gezangen op. De waarde hiervan is dat de orde van dienst vastgelegd wordt: welk gezang hoort op welk moment in de eredienst gezongen te worden, en wat is de exacte tekst ervan? Hierna (vanaf de late negende of tiende eeuw) kwam een fase met muziektekens ofwel neumen die nog niet op een notenbalk stonden, en waarvan de intervallen dus niet precies afleesbaar zijn, maar die toch veel informatie bevatten. Daarna (vanaf de vroege elfde eeuw, maar vaak later) ging men over op notenbalknotatie, waarbij de melodie exact vast kwam te liggen. In de negende en tiende eeuw zijn onze eerste handschriften met muzieknotatie vervaardigd. Een aantal zeer fraaie handschriften is ontstaan in het klooster Sankt Gallen, ten zuiden van het Bodenmeer in Zwitserland. De notaties uit deze (voormalige) benedictijner abdij zijn erg mooi en verzorgd geschreven, en ze bevatten veel aanwijzingen voor de uitvoering van het gregoriaans. Om die reden worden tegenwoordig de Sankt Galler neumen vaak boven de kwadraatnotatie geschreven, zodat men in één oogopslag de melodie met deze oude notatie kan vergelijken. In de tijd dat de belangrijkste handschriften ontstonden (de tiende eeuw), was er nog geen sprake van een notenbalk. De neumen stonden in de open ruimte boven de tekst, en je kon de melodieën dus alleen maar zingen als je van te voren al ongeveer wist hoe ze klonken. Dat klinkt alsof de neumen eigenlijk overbodig zijn, maar dat is zeker niet het geval: tot op dat moment werden alle gezangen volledig uit het hoofd gezongen, en elk geheugensteuntje was daarbij welkom. Wat kun je nu zoal aflezen uit die neumen? Allereerst: hoeveel noten er boven een lettergreep horen en hoe die gegroepeerd zijn. Alleen al daarmee kun je twee verschillende gezangen met dezelfde tekst uit elkaar houden: Introitus Exaudi (hs S. Gallen 339, p. 53) Offertorium Exaudi (hs S. Gallen 339, p. 48) Heb je deze melodieën eenmaal in je hoofd, dan zijn lijnloze neumen voldoende om ze weer in herinnering te roepen: VcbfcfcdcbfcdcdcbscFYc6bb%$c6bb6cvvv^&bb8bb&^v7cuhc[c Intr. Exaudi De-us o- ra- ti- o- nem me- - am VcfcbrdbbtfbbRcdcbbb4bbsrdcvDRcbbbescdcfÃYc6bbÏ7Ycrdv6bb6bb%$bbÃv6bb%Âc#$bb5bb$#bb4crdc Off. Exau- di De- - us o- ra- ti- o- nem me- - am Of twee gezangen van hetzelfde soort met een tekstgelijkenis: Introitus Miserere conculcavit (hs S. Gallen 339, p. 59) 2

3 Introitus Miserere tribulor (hs S. Gallen 339, p. 62) BcbbDRcSTc6cguhcbb6cbguhc6cguhc8c[c Intr. Mi-se-re- re mi-hi Domi- ne Vcbfc6bb6cfbbrdcbbrÌscbbdcbbfcvbbbhbbHUchchc[c Intr. Mi-se- re- re mi-hi Do-mi- ne Al was er geen notenbalk en al waren de melodieën niet erg nauwkeurig opgeschreven, toch kon je er het een en ander aan af lezen. De relatief hoge tonen zijn aangegeven met een schuin oplopend streepje (virga) De relatief lage tonen zijn aangegeven met een klein liggend streepje (tractulus) En samenstellingen van meer noten kun je aflezen uit de vorm van de neumen: hoog - laag (clivis) laag - hoog (pes) laag - hoog - laag (torculus) hoog - laag - hoog (porrectus) laag - hoog - nog hoger (scandicus) hoog - laag - nog lager (climacus) Maar het belangrijkste van de tiende-eeuwse neumen is dat ze laten zien hoe de ritmiek van de melodieën was. Ze bevatten namelijk heel veel ritmische aanwijzingen. Daarnaast zijn er nog een aantal meer ornamentele neumen, die eigen zijn aan het gregoriaans. Een neum kan op verschillende manieren verbreed worden. Er kan een episema (verbredingsstreepje) op gezet worden, de vorm kan veranderen, hij kan in stukken opgedeeld worden, en er kunnen letters bij gezet worden. Het episema (verbredingsstreepje) Met een klein streepje kan aangegeven worden welke noten er verbreed moeten worden Zo n streepje kan aan een virga staan Aan een tractulus, dan staat het rechts, en verticaal Boven op een clivis, dan zijn beide noten verbreed Of aan het einde van een clivis, dan is alleen de laatste verbreed )het kan enkel of dubbel zijn 3

4 Vormverandering van de neum Normaal gesproken gebruikt de notator een soepele, snelgeschreven vorm om een neum te noteren. Als hij daarvan afwijkt en een minder soepele vorm kiest, betekent dat een verbreding. De vuistregel hierbij is dus: soepel en snel geschreven = soepel en snel gezongen. Minder soepel en langzamer geschreven = langzamer gezongen. een pes (beide noten langzaam) een torculus (alle drie noten langzaam) De neumscheiding Normaal schrijft de notator bepaalde noten aan elkaar, in één pennestreek. Als hij zijn pennestreek onderbreekt, geeft hij daarmee aan dat er een verbreding gezongen moet worden, en wel bij de noot vóór de scheiding. De vuistregel hierbij is dus: soepel en in één pennestreek geschreven = soepel en in één beweging gezongen. Een onderbreking van de pennestreek is een onderbreking van het soepele tempo. een torculus (de eerste noot is verbreed) een groepje van 4 noten (de eerste noot is verbreed). Vaak gaat het hierbij om een omspeling van de eerste noot. Neumscheiding komt op heel veel plaatsen voor waar je het niet zo in één keer kan zien, en dat moet je dus gewoon weten. Bijvoorbeeld: scandicus met een brede 2e noot (neumscheiding na de 2e noot) Repercussies (toonsherhalingen op één en dezelfde lettergreep) In het gregoriaans komen vaak toonsherhalingen voor. Deze moeten altijd hoorbaar zijn, dus je moet elke toon opnieuw aanzetten. De meest voorkomende zijn: Strofische neumen kom je vaak tegen op de do en de fa. Je vindt ze relatief vaak in offertoria en tractus. Strofische neumen zijn kommavormig, en moeten licht gezongen worden De laatste van een groepje is vaak verbreed Geregeld zie je drie strofa s, waarvan de eerste lager staat. Trigon: een groep van drie nootjes, waarvan de eerste twee even hoog zijn, en de laatste lager staat. Doorgaans zijn dit lichte nootjes, maar er kan een episema aan staan Bivirga of trivirga. Deze zijn breder dan de komma-vormigen strofa s. Ze kunnen een episema hebben om dit te benadrukken In de kwadraatnotatie van het Graduale herken je de strofische neumen niet. In sommige moderne uitgaven (Liber Hymnarius) hebben ze hun kommavorm terug: câbâbâc 4

5 Liquescenten Liquescenten of vloeinoten zijn een uitspraakfenomeen, en dienen om een goed verzorde dictie te verkrijgen. Je vindt ze op lettergreepovergangen, daar waar 2 (stemhebbende) medeklinkers botsen, of daar waar een tweeklank staat. Je herkent ze in de middeleeuwse neumen aan een krulletje of haaltje cygvvvg^vv en in de kwadraatnotatie aan een klein nootje Over de uitvoering van liquescenten wordt verschillend gedacht. Vaak zingt men op het liquescente nootje alleen de medeklinker of de tweede helft van de tweeklank: cf%cvvgc cwaccvbbeëabbescsárc i-n te Ga-u-de- te Het gebruik van liquescenten is in geen enkel handschrift consequent; ze kunnen soms speciaal gebruikt worden om belangrijke woorden naar voren te halen, en een heel enkele keer worden ze gebruikt als woorduitbeelding: Quilisma Een quilisma of kartelnoot komt vaak voor in een stijgende lijn die naar een do of een fa leidt. De functie van een quilisma is dat hij de melodie op een soepele manier naar de volgende toon (meestal de do of de fa) leidt. Zelf is het quilisma niet zo belangrijk. Het moet licht gezongen worden, en de noot daarvóór mag wat breder. In de kwadraatnotatie heeft het quilisma altijd de vorm van een kartelnoot: csárc Oriscus De oriscus is net als het quilisma een toon die naar een volgende toon toe leidt. Het lastige van een oriscus is dat je hem in de kwadraatnotatie van het Graduale niet herkent, en in de neumen kan hij verschillende vormen hebben: Losse oriscus. Komt niet zo vaak voor Pes quassus: de eerste noot is een oriscus. Die voert naar de tweede toon, die wat breder is Salicus: de middelste noot is een oriscus. Snel naar boven zingen In sommige samenstellingen wordt de oriscus altijd unisono bereikt en dalend verlaten: Virga strata: groep van twee tonen, de tweede is een oriscus 5

6 Pressus major: groep van drie tonen, de tweede (voorlaatste) is een oriscus Pressus minor: groep van twee tonen, de voorlaatste is een oriscus. Een pressus minor zit altijd aan de vorige neum vast; de afbeelding bestaat eigenlijk uit een clivis + pressus minor. In de kwadraatnotatie van het Graduale herken je de oriscus niet. In sommige moderne uitgaven (Liber Hymnarius) heeft hij zijn gegolfde vorm terug: crgc cft6c ctbtc cuhbygc pes quassus salicus virga strata clivis + pressus minor Neumletters Vaak zie je letters bij de neumen staan. Vooral het graduale handschrift 121 uit het klooster Einsiedeln, dat vlak bij Sankt Gallen ligt, staat er vol mee. Veel van die letters zijn aanwijzingen voor de toonhoogte s: superius: hoog i: inferius: laag l: levare, hoog h: humiliter, laag) Enkele letters zijn van belang voor het ritme: t: tenete: tegenhouden = verbreden c: celeriter: snel x: expectare: wachten: dit geeft vaak een adempauze aan. Ike de Loos Utrechtse Vrouwen Schola maart 2008 utrechtsevrouwenschola@hotmail.com utopia.knoware.nl/users/ikedl/uvs/ 6