Toonhoogte. Toonaarden Groot of klein

Transcriptie

1 Toonhoogte Een klank ontstaat door trilling. Een snaar, een riet, een trommelvel, wordt aan het trillen gebracht, en deze trilling doet ook luchtdeeltjes trillen, waardoor het geluid zich voortplant. Hoe sneller de trilling is, hoe hoger het geluid klinkt. Er bestaan oneindig veel toonhoogtes, maar wij gebruiken ze niet allemaal om muziek te maken. In de westerse muziek hebben we twaalf noten. De afstand tussen twee van die noten is een halve toon. Dit is niet in alle muziek zo. In Arabische muziek komen bijvoorbeeld ook kwarttonen voor. De opeenvolging van verschillende toonhoogtes in een muziekstuk heet de melodie. Maar hoe maak je zo een melodie? Een componist plaatst niet zomaar wat noten achter elkaar. Onze westerse muziek heeft een soort van grammatica die de componist kan gebruiken om zijn melodie te componeren. Tonaliteit Meestal worden niet alle twaalf noten in een melodie gebruikt. De componist kiest een aantal noten die hij gaat gebruiken. Dat is de toonaard of tonaliteit. Als een componist bijvoorbeeld een melodie in do groot maakt, gebruikt hij de zeven noten uit de toonladder van do groot. Elke noot heeft in deze toonladder ook zijn eigen functie, sommige noten zijn belangrijker dan anderen. De tonica bijvoorbeeld, geeft rust, en wordt daarom vaak als begin- en eindpunt gebruikt. De dominant klinkt dan weer eerder vragend. De mediant bepaalt of de melodie vrolijk (grote toonaard) of triest (kleine toonaard) klinkt. Zo heeft elke noot zijn rol in een toonladder. Een sol speelt in sol groot een heel andere rol dan in do groot. Toonaarden Groot of klein Het klinkt heel eenvoudig: een grote tertstoonladder begint met een grote terts, een kleine tertstoonladder met een kleine. Een grote toonaard klinkt vrolijk en extravert, een kleine toonaard meer ingetogen en triest. Ook de halve tonen hebben een vaste plaats. Bij een grote toonladder zitten die tussen de 3 e en de 4 e en tussen de 7 e en de 8 e toontrap, bij een kleine toonladder tussen de 2 e en de 3 e en tussen de 5 e en de 6 e toontrap. Maar hoe vind je nu ook alweer de juiste voortekening bij een toonaard? - Regel voor toonaarden met kruisen: De naam van de grote tertstoonaard is een diatonische halve toon hoger dan de laatste kruis. Bv.: fa# - do# = re groot want re is een diatonische halve toon hoger dan do#. - Regel voor toonaarden met mollen: de naam van de voorlaatste mol is de naam van de toonaard. Bv.: sib mib = sib groot want de voorlaatste mol is sib Uitzondering: fa groot heeft 1 mol aan de sleutel! - De kleine toonaard te vinden met dezelfde voortekening is altijd een kleine terts lager dan de grote toonaard. Natuurlijk moet je hiervoor ook de volgorde van de kruisen (fa-do-sol-re-la-mi-si) en de mollen (si-mila-re-sol-do-fa) kennen. Vaak verandert de toonaard ook midden in een muziekstuk. Dit heet een modulatie. 1

2 Andere toonladders Niet alle muziek staat in een grote of kleine tertstoonaard. Hieronder vind je enkele voorbeelden van andere toonladders. Pentatonisch Bij een pentatonische ladder worden er slechts vijf noten gebruikt. De intervallen tussen de noten zijn grote secunden en tertsen. Er zijn verschillende mogelijkheden. Heletoonstoonladder Het woord zegt het zelf: enkel hele tonen in deze toonladder. Deze toonladder heeft 6 noten. Welke toonladder wordt er in deze muziekstukken gebruikt? 1. Nobody knows - Negro Spiritual 2

3 2. Claude Debussy Voiles Transponeren Stel: je wil graag Happy birthday spelen, en je hebt de partituur hieronder: Je zou het liever wat lager spelen, omdat dat beter klinkt op jouw instrument. Dan kan je elke noot een grote secunde lager schrijven: De mi en de si worden verlaagd met een mol omdat fa-mi en do-si kleine secunden zijn. Voor een lang stuk wordt dit een hele klus. Daarom kan je best eerst de voortekening aanpassen. De originele partituur stond in do groot, de nieuwe toonaard (een grote secunde lager) wordt sib groot, 3

4 met sib en mib aan de sleutel. Je kan dan gewoon je stukje één noot lager schrijven, zonder te moeten nadenken over grote en kleine secunden. Oefeningen Transponeer deze melodie een reine kwint omhoog: Toonaard: Nieuwe toonaard: Voortekening: Schrijf de melodie een kleine sixt lager: Toonaard: Nieuwe toonaard: Voortekening: Opbouw van de melodie Je kan een melodie op verschillende manieren opbouwen: stijgende boog dalende boog Stijgend Dalend cirkelend De melodie stijgt naar een hoogtepunt, en daalt om de zin weer neer te leggen. De melodie daalt eerst, en stijgt daarna De melodie stijgt en eindigt met een hoogtepunt. De melodie begint met een hoogtepunt en daalt. De melodie beweegt zich heen en weer rond een tooncentrum. 4

5 Je kan ook kiezen voor een grote of een kleine tessituur. De tessituur is de afstand tussen de laagste en de hoogste noot van de melodie. Een kleine tessituur zal eerder vloeiend en ingetogen klinken, een grote tessituur uitbundig, verrassend en bruusk. Er zijn een aantal formules die vaak voorkomen in melodieën. Veel componisten maken er gebruik van, omdat ze zo goed klinken: 1. Gebroken drieklank Wanneer de noten van een drieklank achter elkaar voorkomen, spreken we van een gebroken drieklank. Een gebroken drieklank hoeft niet met de grondnoot van de drieklank te beginnen. L. van Beethoven: pianosonate op.2 nr.1 2. Toonladder Heel vaak komen er stukjes van de toonladder voor in een muziekstuk. F. Schubert: strijkkwartet op.125nr.1 3. Sequens Wanneer een kort melodietje telkens op een andere toontrap herhaald wordt, spreken we van een sequens. R. Rodgers: Do-re-mi uit The Sound of Music 5

6 4. Chromatiek Een chromatische toonladder is een toonladder met allemaal halve tonen. Wanneer er in een melodie enkel halve tonen gebruikt worden, noemen we dit chromatiek. Trio uit het Menuet van Eine Kleine Nachtmusik (W.A. Mozart) Bekijk de partituren op de volgende bladzijden. In welke volgorde hoor je ze? Vul ook de kenmerken van de melodie aan. Fragment Kenmerken 1 2 6

7 3 7