Copyright SBR, Rotterdam
|
|
- Rebecca van der Velde
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1
2 Rapporteurs: ir. H.M. Vermande en ir. M.G.Spalburg, PRe Bouwcentrum B.V., Bodegraven Vormgeving: Full House, Rotterdam Fotografie: Jan Zweerts, Den Haag Druk: Drukkerij van Tilburg BV, Waddinxveen
3 Risicomanagement in de bouvv; een verkenning 1
4 2
5 INHOUDSOPGAVE WOORD VOORAF 3 1. INLEIDING 4 2. DE BEGRIPPEN Ris ico Projectrisico's en project-'opportunities' 7 3. RISICOMANAGEMENT Inleiding Risicoanalyse Het risicomanagement- en risicoanalyseproces Risicoafweging Risicorespons Risicobeheersing Categorisering van risico's in de bouw RISICOBEHEERSING EN HET BOUWPROCES Risicoverdeling Het contract Bouwprocesmodellen Betalingssystemen Beslisdocumenten Risicoanalyse en projectkwaliteitsplannen Inbedding in de organisatie 27 5 RISICOMANAGEMENT ALS UITGANGSPUNT VOOR SBR-PROGRAMMERING BEGRIPPENLIJST LITERATUUR 31 3
6 Het onderzoek is begeleid door een commissie bestaande uit: ir. C. J. Vriesman, Ministerie VROM-RPD te Den Haag, voorzitter ir. G. J. M. Mars, Stichting Bouwresearch te Rotterdam, projectmanager ir. H. A. L. Boonekamp, PRC Bouwcentrum B.V. te Bodegraven mr. S. E. Cozijnsen-Smaal, Stichting Bouwresearch te Rotterdam H. J. A. Oskamp, BAM Brederode Bouw B.V. te Bunnik prof. dr. ir. H. A. J. de Ridder, Technische Universiteit te Delft ir. W. Schrieks, VGBouw te Zoetermeer A. A. van de Velde, ABN AMRO Bank NV te Amsterdam De rapportage is verzorgd door: ir. H. M. Vermande en ir. M. G. Spalburg van PRC Bouwcentrum B.V. Het onderzoek is mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van ABN AMRO Bank N.V. te Amsterdam. 4 WOORD VOORAF Het bouwen ontwikkelt zich meer en meer van een ambachtelijk naar een industrieel proces. Opdrachtgevers en opdrachtnemers worden zich daar meer van bewust en richten hun aandacht dientengevolge intensiever op nog betere beheersing van het bouwproces. Hiervoor zijn diverse methodieken voorhanden, waaronder risicoanalyse en risicomanagement. Een van de eerste toepassingen van risicomanagement in de bouw vond plaats bij de stormvloedkering in de Oosterschelde. Door de goede ervaringen is risicoanalyse en risicomanagement inmiddels uitgegroeid tot een vast onderdeel van de projectbeheersing bij grote opdrachtgevers als Rijkswaterstaat, NS Railinfrabeheer, de Rijksgebouwendienst en institutionele beleggers. Maar ook de grote bouwbedrijven maken al enige tijd intensief gebruik van deze managementinstrumenten. De traditionele technieken zijn niet meer toereikend om projecten onder de huidige budgettaire, tijds- en kwaliteitsdruk voldoende te kunnen bewaken. Dit geldt zeker als het projecten betreft uit eigen ontwikkeling dan wel totaalaanbiedingen, al dan niet met deelname in de financiële risico's. De trends en ontwikkelingen in de bouwmarkt zijn inmiddels van dien aard dat risicoanalyse en risicomanagement niet alleen voor beheersing van grootschalige projecten ingezet zal worden. Bij kleinere projecten is de toenemende druk op de winstmarges eveneens reden om instrumenten te gaan hanteren, waarmee de te lopen risico's zijn te sturen en te beheersen. Daarnaast speelt ook op kleinere schaalniveaus de eigen projectontwikkeling bij bouwbedrijven een steeds belangrijker rol in het realiseren van omzet. Risicoanalyse en risicomanagement zal daarom tot het standaardpakket van beheersinstrumenten bij bouwbedrijven gaan behoren. Stichting Bouwresearch heeft op deelgebieden van risicomanagement inmiddels enkele publicaties uitgebracht zoals 'Bouwen: een RISKante aangelegenheid; risico's en verzekeringen in het bouwproces' (SBR H.96), 'Zeker door de bouw; beheersing van risico's in overeenkomsten' (SBR H.97) en 'Hoe te handelen bij schade' (SBR H.98). Met deze BeleidsStudie wordt een meer algemeen beeld gegeven van risicoanalyse en risicomanagement. Begrippen worden toegelicht, aangegeven wordt of risico's bij de opdrachtgever dan welopdrachtnemer komen te liggen in relatie tot het contract en het bouworganisatiemodel, en er worden relaties gelegd naar projectrisico's en projectbeheersing. SBR verwacht hiermee een bijdrage te leveren aan de inzet van deze instrumenten door de bedrijfstak om projecten nog beter te kunnen sturen en te beheersen om zodoende de kwaliteit-prijsverhouding te optimaliseren en de winstmarges te verbeteren.
7 1. INLEIDING B ouwbedrijven lopen steeds aanzienlijker risico's. Oorzaken zijn onder meer de positieveranderingen van de partners in het bouwproces bij toepassing van nieuwe bouwprocesmodellen/contractvormen, het kwaliteitsbewustzijn van de consumenten, de toenemende complexiteit van het bouwproces, de korter wordende bouwtijden en de invloed van de omgeving, inclusief de regelgeving (bijv. ARBO, milieu). Ook het juridisme neemt toe, overigens net als elders in de maatschappij. Risico's liggen besloten in zowel het (externe) bouwproces als in de bedrijfsvoering. Bouwondernemers worden zich daarvan steeds meer bewust. Het aansturen van een bouwonderneming richt er zich in de toekomst dan ook steeds meer op om de te lopen project- en bedrijfsrisico's vooraf op te sporen, in te schatten en waar nodig af te dekken, zodat een project succesvol kan verlopen. Er is aldus sprake van risicomanagement als onderdeel van het ondernemingsbeleid. Daarbij te hanteren risicobeheersinstrumenten moeten worden ingebed en verankerd in de organisatie van de bouwbedrijven. Gezien het belang van risicomanagement voor de bedrijfstak heeft SBR hiernaar een verkenning laten uitvoeren, met name om aan te geven waar het om gaat, wat het kan betekenen voor de bedrijfsvoering en welke instrumenten erop gericht zijn managementinformatie te leveren. Bij de studie is het onderwerp benaderd vanuit de volgende drie onderling samenhangende factoren: de ontwikkelingen en trends met de daarbij behorende strategie van waaruit risicobeheersing wordt benaderd; het bouwproces waarin risicobeheersing zich afspeelt; de participanten (actoren) die in dat proces een rol vervullen. De ontwikkelingen en trends zijn richtinggevend voor de invulling van de beide andere factoren. Om deze met risicomanagement te kunnen beheersen, als onderdeel van de bedrijfsvoering, moeten voor de bedrijven handzame en consistente instrumenten voorhanden zijn. Voor u ligt het resultaat van de studie. Daarin is aangegeven: wat risicomanagement kan betekenen voor de bouw; wat het vakgebied risico management inhoudt; wat er reeds bestaat aan instrumentarium; op welke wijze risicomanagement door 5
8 bouwbedrijven kan worden toegepast; op welke wijze de opdrachtgever in het risicomanagementproces betrokken kan worden. Bij de studie zijn de volgende beperkingen aangehouden: voorafgaand aan de aanbesteding, en de risicoverdeling tussen opdrachtgever en opdrachtnemer bij contracten. Leeswijzer Het rapport is als volgt ingedeeld: 6 het bouwproces strekt zich uit van de initiatieffase tot en met de uitvoeringsfase; beschouwingen over risico's in de fasen beheer/exploitatie en sloop komen niet aan de orde; de nadruk in deze studie ligt op bouwprocesrisico's; vei I igheids-/gezondheidsrisico's komen alleen terloops ter sprake in het kader van kwaliteitszorg (V&G-plannen, Integrale Kwaliteitsplannen); hoewel plan-/projectontwikkelings- en afzetrisico's in het kader van bijvoorbeeld VIN EX-locaties voor de zelfstandig ontwikkelende bouwondernemer zeer relevant zijn, worden deze als ondernemersrisico's beschouwd en vallen ze daarmee buiten het kader van deze studie; risicoanalyse en risicomanagement worden vooral vanuit de optiek van het bouwbedrijf als opdrachtnemer benaderd. De opdrachtgever komt in het risicomanagementproces alleen naar voren voorzover deze in de verhouding tot de opdrachtnemer een rol speelt. Denk daarbij aan het uitvoeren van een projectrisicoanalyse door de opdrachtgever, In hoofdstuk 2 wordt de begripsvorming rond risico, onzekerheid, risicoanalyse en risicomanagement verklaard. In hoofdstuk 3 wordt ingegaan op de vraag hoe met risicobeheersing, risicoanalyse en risicomanagement in de praktijk kan worden omgegaan. Hoofdstuk 4 bespreekt een aantal aspecten die meer specifiek op het bouwproces betrekking hebben. Veel risico's vinden hun oorzaak in het contract tussen opdrachtgever en opdrachtnemer. De risicoverdeling hangt daarbij sterk af van het bouwprocesmodel. Hierop wordt uitgebreid ingegaan. Daarnaast wordt kort stilgestaan bij de integratie van risico-informatie in de beslisdocumenten in het bouwproces. Tenslotte wordt een relatie gelegd naar kwaliteitszorg en kwaliteitsplannen en de inbedding van risicomanagement in de organisatie. Hoofdstuk 5 bevat een begrippenlijst van de belangrijkste definities.
9 2. DE BEGRIPPEN 2.1 Risico Figuur 1: De vier elementen van het risicobegrip risicobegrip I n het dagelijks leven wordt onder 'risico' verstaan: gevaar, kans op verlies/schade, kwade kans. Het wordt vaak uitgelegd als iets negatiefs dat mogelijk in de toekomst kan plaatsvinden. Risico's nemen, kan in de toekomst bezien ook positieve zaken in petto hebben. Ondernemers, zoals aannemers, 'nemen risico' in de verwachting winst te maken. Zonder risico geen winst, is een bekende stelling in de economie. In die zin wordt risico dus positief benaderd. risicobronnen (herkomst potentieel gevaar onzekerheid over het optreden van de risicobronnen schade/verlies onzekerheid over de (mate van) schadelijke uitwerking Een onzekere situatie met overheersend positieve resultaten zal nooit een risico worden genoemd. Er wordt niet snel gezegd: 'Na jarenlange recessie lopen de bouwbedrijven het risico dat de overheid nu meer gaat investeren in infrastructuur'. Toch kan ook een dergelijke situatie gepaard gaan met bedreigingen, bijvoorbeeld ten tijde van de omslag van recessie naar hoogconjunctuur. Voor de laag aangenomen werken uit de periode van de recessie zullen nu vermoedelijk de inkoopprijzen van de nog niet gecontracteerde onderaannemers stijgen. Aan het begrip risico is altijd een oorzaak (conjunctuuromslag) én een gevolg (stijgende prijzen) verbonden. De oorzaken worden risicobronnen of risicofactoren (onzekerheid of bijzondere gebeurtenissen) genoemd. Het gevolg is de negatieve uitwerking of de schade. Bovendien kan er onzekerheid zijn over wat de schade nog meer met zich meebrengt. In figuur 1 is dit in beeld gebracht. Tussen oorzaak en gevolg ligt de onzekerheids- (of waarschijnlijkheids)relatie. Er wordt ook wel gezegd: risico = kans op falen x gevolg 7
10 8 In het dagelijks taalgebruik worden de elementen oorzaak, gevolg en kans overigens door elkaar gebruikt. Het kan bijvoorbeeld gaan over: (a) wat zijn de risico's dat het project uitloopt, waarmee wordt bedoeld door welke gebeurtenissen kan het misgaan, of door welk samenstel van risico's (scenario) zou het mis kunnen gaan (oorzaak); (b) wat is het risico dat de bouwvergunning niet op tijd verstrekt wordt, waarmee de risicogebeurtenis reeds benoemd is en er bedoeld wordt: hoe groot is de kans dat de bouwvergunning niet verstrekt wordt (kans van de oorzaak); (c) wat is het risico voor het project als de bouwvergunning niet op tijd verstrekt wordt, waarmee bedoeld is: wat zijn de consequenties. De gevolgen kunnen bijvoorbeeld zijn dat de doorlooptijd verlengd wordt of dat het budget overschreden wordt (mogelijke schadeconsequenties voor het project als geheel); (d) wat is het risico voor de planning als de bouwvergunning niet op tijd verstrekt wordt; hier wordt eigenlijk gevraagd: hoe groot is de kans dat daardoor de doorlooptijd van het project verlengd wordt. Het gevolg is dan wel benoemd, namelijk het uitlopen van de doorlooptijd van het project, alleen nog niet gekwantificeerd door een kansverdeling (gekwantificeerde verwachting van de schadelijke uitwerking); (e) wat zijn de risico's voor het project?; nu wordt zowel naar oorzaak als naar gevolg gevraagd (kans op oorzaak maal gevolg). Samengevat kan het bij risico's in het dagelijks taalgebruik gaan over: (a) de risicobronnen (oorzaak); (b) de waarschijnlijkheid van het optreden van de risicobronnen (kans op gebeurtenis); (c) mogelijke schadeconsequenties (soort gevolgen); (d) gekwantificeerde verwachtingen van schadeconsequenties (gevolg); (e) kans op oorzaak maal gevolg (zowel oorzaak als gevolg, al of niet gekwantificeerd) 2.2 Projectrisico's en project-'opportunities' Binnen het vakgebied projectmanagement wordt onder 'projectrisico' verstaan: de mogelijk negatieve invloed van onzekere situaties of onzekere toekomstige scenario's of gebeurtenissen op de projectdoelstellingen (kwaliteit, tijd en geld). Dit is ook te vertalen als: projectrisico is de onzekerheid over het bereiken van de projectdoelstellingen.
3 e ARTIKEL RISICOMANAGEMENT HET RISICOPROFIEL; EEN METHODE OM RISICO'S TE KENNEN OP ESSENTIËLE MOMENTEN IN HET BOUWPROCES
3 e ARTIKEL RISICOMANAGEMENT HET RISICOPROFIEL; EEN METHODE OM RISICO'S TE KENNEN OP ESSENTIËLE MOMENTEN IN HET BOUWPROCES 1 Onvermoede tegen- (of mee)vallers In de dagelijkse bouwpraktijk komt het voor
Nadere informatieKiezen opdrachtgevers het juiste bouworganisatiemodel?
Strategisch samenwerken in het bouwproces stichting bouwresearch Kiezen opdrachtgevers het juiste bouworganisatiemodel? Opdrachtgevers.. en organisatiemodellen Kiezen opdrachtgevers het juiste bouworganisatiemodel?
Nadere informatieRisicomanagement in de bouwpraktijk
1 Risicomanagement in de bouwpraktijk In de bouwpraktijk - zowel in de ontwerp- en voorbereidingsfase als tijdens de uitvoeringsfase worden er veel vermijdbare kosten gemaakt. Wie Cobouw leest vindt er
Nadere informatieRuimte voor ontwikkeling. Financiële haalbaarheid en management van gebiedsontwikkeling
Ruimte voor ontwikkeling Financiële haalbaarheid en management van gebiedsontwikkeling U WILT UW GEBIED ONTWIKKELEN. DAT ROEP VEEL VRAGEN OP: HOE PAK IK DAT AAN? EN IS HET FINANCIEEL WEL HAALBAAR IN DEZE
Nadere informatieSRA-Bouwscan Uitkomsten 2014 & verwachtingen 2015
SRA-Bouwscan Uitkomsten 2014 & verwachtingen 2015 SRA-Bouwscan De Bouwscan 2014 is 430 x ingevuld. 87% van de respondenten is dga of eigenaar. 62% heeft een kleine bouwonderneming met minder dan 10 fte,
Nadere informatieInhoudsopgave. Bijlagen 121 Literatuur 144
Inhoudsopgave 5 Voorwoord 7 Ten geleide 9 1 Inleiding 11 2 De risicoanalyse 25 3 Uitvoeren van de risicoanalyse 65 4 Risicomanagement 77 5 Uitvoeren van risicomanagement 85 6 Implementatie van risicomanagement
Nadere informatie6. Project management
6. Project management Studentenversie Inleiding 1. Het proces van project management 2. Risico management "Project management gaat over het stellen van duidelijke doelen en het managen van tijd, materiaal,
Nadere informatieRisico s in grondexploitatie. Gemeente Súdwest-Fryslân. Rekenkamer Súdwest-Fryslân. Maart 2012
Risico s in grondexploitatie Gemeente Súdwest-Fryslân Rekenkamer Súdwest-Fryslân Maart 2012 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1: Opzet van onderzoek 2 Hoofdstuk 1: Opzet van onderzoek 1.1 Inleiding en aanleiding
Nadere informatieDe invloed en meerwaarde van extern bouwprojectmanagement
Afstudeerpresentatie, P5 De invloed en meerwaarde van extern bouwprojectmanagement Voor professioneel opdrachtgevende partijen n. Alexander van der Pol # 1321307 d. 23.06.09 m.1. m.2. m.3. dhr. prof.dr.ir.
Nadere informatieAanbesteden op basis van het prestatiebeginsel
stichting bouwresearch Aanbesteden op basis van het prestatiebeginsel Evaluatie van een experimentele toepassing Colofon Auteur: Ir. H.A.L. Boonekamp, PRe Bouwcentrum, Bodegraven Projectmanager: Ir. G.J.M.
Nadere informatieABN AMRO Project: Conceptueel model hypothekendomein
Opdrachtformulering Het opstellen van een kennismodel van het hypothekendomein middels de conceptuele analyse met CogNIAM. Dit kennismodel staat los van enige technische benadering en vervult de spilfunctie
Nadere informatieDe kracht van een goede opdracht
PREVIEW De kracht van een goede opdracht Het moment is nu Als er íets zeker is, dan is het wel dat dit een bijzonder interessante tijd is om bij een woningcorporatie te werken. Naast de sociale opgave
Nadere informatieRisicomanagement en Weerstandsvermogen
Risicomanagement en Weerstandsvermogen Boxmeer, 28 september 2010 tbo . Inhoudsopgave Risicomanagement en weerstandsvermogen 1. Inleiding...3 1.1. Aanleiding... 3 1.2. Doelstelling en reikwijdte... 3 1.3.
Nadere informatieAanbesteding Consultancy Aanbesteding Adviseurs op persoonlijke titel (BTW belast)
Aanbesteding Consultancy Aanbesteding Adviseurs op persoonlijke titel (BTW belast) Even voorstellen Jean-Paul Roegies en Yvonne Buschers Regels Alleen vragen over de formulering van de opdracht en de procedure
Nadere informatieRegeling Grote Projecten Provincie Limburg 2018
Regeling Grote Projecten Provincie Limburg 2018 Hoofdstuk 1 Begripsbepalingen Artikel 1 Begripsbepalingen In deze regeling wordt verstaan onder: a. Statencommissie: een commissie als bedoeld in de artikelen
Nadere informatieProject Dijkversterking Krimpen
Project Dijkversterking Krimpen Dijkversterking & UAV-gc Samenwerken met de opdrachtnemer Huub Verbruggen Projectmanager Dijkversterking Krimpen Even voorstellen Huub Verbruggen Projectmanager van beroep
Nadere informatieoáëáåçã~å~öéãéåí= `ÉåíêìãîÉêåáÉìïáåÖ=bããÉå=sÉêëáÉ=MPJMPJOMNQ=
oáëáåçã~å~öéãéåí= `ÉåíêìãîÉêåáÉìïáåÖ=bããÉå=sÉêëáÉ=MPJMPJOMNQ= Vastgesteld door b&w dd 11-03-2014 Risicomanagement Centrumvernieuwing Emmen Inhoud: 1. Inleiding 2. Invulling risicomanagement binnen CvE
Nadere informatieJanuari 2011. Visiedocument Bestuurdersaansprakelijkheid Woningcorporaties. Governance, Risk & Compliance
Januari 2011 Visiedocument Bestuurdersaansprakelijkheid Woningcorporaties - Governance, Risk & Compliance Agenda Bespreken ontwikkelingen Governance, Risk & Compliance Invloed op bestuurdersaansprakelijkheid
Nadere informatieBijlage H: VAKGEBIED PROJECTMANAGEMENT
RVOI-2001 Bijlage H: VAKGEBIED PROJECTMANAGEMENT Deze Bijlage is opgesteld door de heer ir. C.H. Wentink, sectordirecteur Ruimte, vastgoed en economie van Witteveen + Bos. Hij heeft zich hierbij o.a. laten
Nadere informatieDIRECTIESTATUUT VAN WONINGSTICHTING BARNEVELD TE BARNEVELD
DIRECTIESTATUUT VAN WONINGSTICHTING BARNEVELD TE BARNEVELD Het bestuur Artikel 1 Conform artikel 5 lid 1 van de statuten wordt het bestuur van de stichting gevormd door de directeur. De directeur is belast
Nadere informatieKetenintegratie in de woningbouw. Een onderzoek naar de invloed van ketenintegratie op tijd, geld en kwaliteit Door Karin van der Vliet
Ketenintegratie in de woningbouw Een onderzoek naar de invloed van ketenintegratie op tijd, geld en kwaliteit Door Karin van der Vliet Inhoud Waarom? Hoe? Resultaten theorie Resultaten praktijk Conclusie
Nadere informatieStrategisch samenwerken in het bouwproces
Strategisch samenwerken in het bouwproces stichting bouwresearch Do mnnllimlilo @.Wo BOUWPROJECTMANAGEMENT- BUREAUS KIJK EN NAAR HUN TOEKOMST november 1997 Stichting Bouwresearch kijken naar hun toekomst
Nadere informatieRaadsinformatiebrief Nr. :
Raadsinformatiebrief Nr. : Onderwerp: Risicomanagement Reg.nr. : 12.0693 B&W verg. : 19 juni 2012 : 1) Status In het licht van de actieve informatieplicht informeren wij U over de stand van zaken met betrekking
Nadere informatieNota Risicomanagement en weerstandsvermogen BghU 2018
Nota Risicomanagement en weerstandsvermogen BghU 2018 *** Onbekende risico s zijn een bedreiging, bekende risico s een management issue *** Samenvatting en besluit Risicomanagement is een groeiproces waarbij
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2006 2007 31 007 Parlementair onderzoek Onderwijsvernieuwingen Nr. 2 BRIEF VAN DE COMMISSIE PARLEMENTAIR ONDERZOEK ONDERWIJSVERNIEUWINGEN Aan de Voorzitter
Nadere informatieContractering bij infra-projecten
Contractering bij infra-projecten Mooie voornemens en waarom het toch vaak misgaat Industrieel Management & Advies Roadmap Het contracteringsproces Organisatiemodellen/Contractmodellen 3 contractmodellen
Nadere informatieGeotechnische onzekerheid een risico
Workshop Geotechnische risico s en contracten Contracten en geotechniek: Rol Geo- Impuls Jan Jaap Heerema Rijkswaterstaat en Voorzitter WG1 Geotechnische onzekerheid een risico Oorzaak onzekerheid: Gebrek
Nadere informatieAdviespunt 4: Breng in kaart op welke onderdelen kennis en expertise tekort zou kunnen schieten en maak een plan hoe hiermee om te gaan.
Bijlage: Aanbevelingen uit second opinion rapportage Nederlands Adviesbureau voor Risicomanagement (NAR) op proces en systematiek risicomanagement CvE/Atalanta Adviespunt 1 : Benoem een bestuurlijk verantwoordelijk
Nadere informatieAanpak projectaudits
Aanpak projectaudits 1. Inleiding Veel lokale overheden werken op basis van een standaardmethodiek Projectmatig Werken. Op die manier wordt aan de voorkant de projectfasering, besluitvorming en control
Nadere informatieEen praktisch boek over contracteren en aanbesteden
1 Introductie Een praktisch boek over contracteren en aanbesteden Dit boek gaat over het contracteren en aanbesteden van bouw- en infrastructurele projecten. Over wat er nodig is om op een doordachte en
Nadere informatieRisicomanagementbeleid Gemeente Medemblik IO
Risicomanagementbeleid 2015-2018 Gemeente Medemblik IO-14-18168 Inhoudsopgave Inleiding... 3 1. Wat is Risicomanagement?... 4 1.1 Risico...4 1.2 Risicomanagement...4 1.3 Risicoprofiel...4 2. Doelstellingen
Nadere informatieInleiding. Opbouw handboek. Uw project. Voor wie is dit handboek?
Inleiding Opbouw handboek Waarom zou een bedrijf zich bezighouden met risicomanagement van projecten? De meeste projectmanagers hebben het al druk genoeg en op uitgebreide discussies over risico s zit
Nadere informatieAanbesteding, bouwteam of brochurepla Wat bepaalt de keuze? r(br Stichting Bouwresearch. Copyright SBR, Rotterdam
Aanbesteding, bouwteam of brochurepla Wat bepaalt de keuze? 24 r(br Stichting Bouwresearch Aanbesteding, bouwteam of brochureplan Wat bepaalt de keuze? 24 Rotterdam, 985 r(br Stichting Bouwresearch Het
Nadere informatieProjectmanagementenquête 2007
Projectmanagementenquête 2007 Handvatten voor succesvolle projecten 21 maart 2007 Bisnez Management in samenwerking met het IT Trends Institute en de Vrije Universiteit van Amsterdam copyright by Bisnez
Nadere informatieCopyright SBR, Rotterdam
rapporteur: ir. L. J. Visser raadgevend ingenieur Het programma van eisen bij nader inzien De functie van het programmeren in de bouwvoorbereiding Een systeembenadering 128 Rotterdam, 1985 I(br Stichting
Nadere informatieDoel: In samenwerking met maatschappelijke partners organiseren van een proces dat leidt tot een herijkte visie op Borne in 2030
Projectvoorstel Projectopdracht / -voorstel Datum: 8 juli 2010 Versie: definitief t.b.v. definitiefase en ontwerpfase Pagina: 1 / 9 Soort project Extern/Lijn Projectnaam MijnBorne2030 (Herijking Toekomstvisie)
Nadere informatieVernieuwende blik op project control
PLANNINGSMANAGEMENT RISICOMANAGEMENT KWALITEITSMANAGEMENT Vernieuwende blik op project control PrYme consulting BV biedt sinds 2001 diensten op het gebied van projectbeheersing. Wij zijn ervan overtuigd
Nadere informatieResultaten Conjunctuurenquête 1 e halfjaar 2018
Resultaten Conjunctuurenquête 1 e halfjaar 2018 Chris M. Jager Inleiding In juni en juli 2018 zijn in het kader van de conjunctuurenquête (CE) bijna 360 bedrijven benaderd. Doel van deze enquête is om
Nadere informatieKwaliteitsverbetering van een bedrijfsnoodorganisatie door middel van scenario s Danny A. Jolly, Regionale brandweerorganisatie
Kwaliteitsverbetering van een bedrijfsnoodorganisatie door middel van scenario s Danny A. Jolly, Regionale brandweerorganisatie Jolly@rbogv.nl Inleiding Om verschillende typen incidenten als gevolg van
Nadere informatieKaschra Bouwmanagement
Kaschra Bouwmanagement VAN INITIATIEF TOT EN MET GEBRUIK Kaschra Bouwmanagement werkt vanuit ervaring en deskundigheid in het hele bouwtraject. Onze dienstverlening omvat: management op de bouwplaats bouwtoezicht
Nadere informatieGraduation Document. General Information. Master of Science Architecture, Urbanism & Building Sciences. Student Number
Graduation Document Master of Science Architecture, Urbanism & Building Sciences General Information Student Number 4106105 Student Name Nicky Joy Sargentini E. nickysargentini@gmail.com T. 06 10 56 52
Nadere informatieCopyright SBR, Rotterdam
Het doel van de Stichting is het coördineren, stimuleren en begeleiden van het bouwtechnische en bedrijfstechnische speurwerk in de bouwnijverheid en de verbreiding van de resultaten, zowel ten behoeve
Nadere informatieDOORSTAAT UW RISICOMANAGEMENT DE APK?
WHITEPAPER DOORSTAAT UW RISICOMANAGEMENT DE APK? DOOR M. HOOGERWERF, SENIOR BUSINESS CONS ULTANT Risicomanagement is tegenwoordig een belangrijk onderdeel van uw bedrijfsvoering. Dagelijks wordt er aandacht
Nadere informatieBepalende factoren voor Constructieve veiligheid
Bepalende factoren voor Constructieve veiligheid Projectvoorstel Projectleider: ir. K.C. Terwel Delft, 19 december 2012 Aan: Bouwend Nederland VNConstructeurs NLingenieurs Samenvatting Constructieve veiligheid
Nadere informatieWij zijn Procap. adviseurs en projectmanagers die werken aan ruimtelijke projecten
Wij zijn Procap adviseurs en projectmanagers die werken aan ruimtelijke projecten Procap in feiten Geboren november 1995 Omvang Werkgebied Goed in Hoe? Vakgebieden Opdrachtgevers Specialiteiten Droom Succesfactoren
Nadere informatieFactsheet Training Project Leadership Simulatie (PLS)
Factsheet Training Project Leadership Simulatie (PLS) LEARNING BY DOING Kort signalement Road2Results heeft op basis van haar jarenlange ervaring met het managen van business en ICT projecten vanuit diverse
Nadere informatieStappenplan nieuwe Dorpsschool
Stappenplan nieuwe Dorpsschool 10 juni 2014 1 Inleiding Het college van burgemeester en wethouders heeft op 10 juni 2014 dit stappenplan vastgesteld waarin op hoofdlijnen is weergegeven op welke wijze
Nadere informatieAdviespunt 4: Breng in kaart op welke onderdelen kennis en expertise tekort zou kunnen schieten en maak een plan hoe hiermee om te gaan.
RIS.6509 Bijlage: Aanbevelingen uit second opinion rapportage Nederlands Adviesbureau voor Risicomanagement (NAR) op proces en systematiek risicomanagement CvE/Atalanta (geactualiseerd 3 maart 2014) Adviespunt
Nadere informatieNOTA WEERSTANDSVERMOGEN RECREATIESCHAP VOORNE-PUTTEN-ROZENBURG
NOTA WEERSTANDSVERMOGEN RECREATIESCHAP VOORNE-PUTTEN-ROZENBURG Opgesteld door: G.Z-H In opdracht van: Recreatieschap Voorne-Putten-Rozenburg Postbus 341 3100 AH Schiedam Tel.: 010-2981010 Fax: 010-2981020
Nadere informatieInleiding Systeemgerichte. of: SCB. Mr Joost Jansen MBA
Inleiding Systeemgerichte Contractbeheersing of: SCB Mr Joost Jansen MBA Programma: Voorstellen Doel Management summary Introductie ti SCB ISO 9001:2008 Toetsen Afronding Protocol managementaandacht (Vragen
Nadere informatieBeleidsplan fondsenwerving HagaVrienden 2013-2015
Beleidsplan fondsenwerving HagaVrienden 2013-2015 Opgesteld door: Helene Marcus-Baart, coördinator HagaVrienden I.s.m: Hans de Sonnaville, secretaris HagaVrienden (Beknopt) beleidsplan HagaVrienden 2013-2015
Nadere informatieNota Risicomanagement en Weerstandsvermogen
Nota Risicomanagement en Weerstandsvermogen September 2015 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. Aanleiding... 4 3. Nadere toelichting... 5 4. Doelstellingen en wettelijke kaders... 6 4.1. Doelstellingen...
Nadere informatiePPS Zuidas Amsterdam Elco Brinkman
PPS Zuidas Amsterdam Elco Brinkman 15 september 2008 NVBK en DACE Inhoud Bestuurlijke voorgeschiedenis Gebiedsontwikkeling Zuidas en doelstellingen Private betrokkenheid Businesscase Risico s en uitdagingen
Nadere informatieOver inhoud, functie en kwaliteit van het bestek. rg(j3r Stichting Bouwresearch. Copyright SBR, Rotterdam
Over inhoud, functie en kwaliteit van het bestek 132 rg(j3r Stichting Bouwresearch rapporteur: ir. M.G.M. Nelissen Twijnstra Gudde N.V. Over inhoud, functie en kwaliteit van het bestek 132 Rotterdam, 1986.
Nadere informatie[Cursus Risicomanagement in onderhoud en beheer]
[Cursus Risicomanagement in onderhoud en beheer] Bestemd voor: Managers die verantwoordelijk zijn voor het onderhoud, het (installatie)beheer of de bedrijfsvoering van technische systemen. Technici die
Nadere informatieODMH. Gemeente Gouda T.a.v. de leden van de gemeenteraad Postbus BB GOUDA. Reactie op zienswijzen Programmabegroting
ODMH Omgevingsdienst Midden-Holland 00008888 Financiën Contact H. Douw T (088) 54 55 114 hdouw@odmh.nl Gemeente Gouda T.a.v. de leden van de gemeenteraad Postbus 1086 2800 BB GOUDA Postbus 45 2800 AA Gouda
Nadere informatieMogelijkheden zien waar niemand ze ziet. CPI Governance: pragmatische en transparante governance-oplossingen.
Mogelijkheden zien waar niemand ze ziet CPI Governance: pragmatische en transparante governance-oplossingen. Risicobeheersing begint aan de top CPI Governance CPI (Corporate, Public en Internal) Governance
Nadere informatieLangjarige gebiedsontwikkelingen Project Watertorenberaad. Rapportage, 30 april 2014
Langjarige gebiedsontwikkelingen Project Watertorenberaad Rapportage, 30 april 2014 Langjarige gebiedsontwikkelingen Project Watertorenberaad Rapportage, 30 april 2014 Opdrachtgevers: Ministerie van Binnenlandse
Nadere informatieHandreiking D&C Contracten. 26 September 2005
Handreiking D&C Contracten 26 September 2005 Ministerie van Verkeer en Waterstaat Rijkswaterstaat BIBLIOTHEEK RIJKSWATERSTAAT UTRECHT NR Z4Z).5...qo& RWS bibliotheek locatie Utrecht Postbus 20.000 3502
Nadere informatieGemeente Krimpen aan den IJssel NOTA WEERSTANDSVERMOGEN EN RISICOBEHEERSING 2018
Gemeente Krimpen aan den IJssel NOTA WEERSTANDSVERMOGEN EN RISICOBEHEERSING 2018 November 2017 1 Inhoudsopgave 1. INLEIDING... 3 1.1 Aanleiding... 3 1.2 Doelstelling en reikwijdte nota... 3 1.3 Definities
Nadere informatieVISIEdocument. Innovatie in de bouw. April 2009
VISIEdocument April 2009 Innovatie in de bouw Innovatie in de bouw steeds belangrijker Innovatie is voor bouwbedrijven van steeds groter belang om zich in een snel veranderende samenleving te profileren
Nadere informatieProceseisen blauwdruk VCM
Proceseisen blauwdruk VCM Bijlage D bij het bestek met zaaknummer 31049665 Verkeersmanagement Centrale van Morgen (VCM) Datum 24 juni 2011 Status definitief Proceseisen Blauwdruk VCM Bijlage D bij het
Nadere informatieIs de bouwsector klaar voor verandering?
Is de bouwsector klaar voor verandering? ADVISORY De economische crisis stelt de bouwsector flink op de proef. In toenemende mate vragen opdrachtgevers om totaaloplossingen en om innovatieve financieringsvormen.
Nadere informatieNEC3 als alternatieve contractvorm in de bouw
Management Advies Automatisering Bouw Huisvesting Vastgoed @brinkgroep NEC3 als alternatieve contractvorm in de bouw Als u zoekt naar samenwerking en vertrouwen Specialisten geïntegreerde contracten en
Nadere informatieVan gecertificeerde inspanning naar resultaatgerichte samenwerking. Vereniging van gecertificeerde Betonreparatiebedrijven (VBR) Ir. P.C. Nuiten Direc
Van gecertificeerde inspanning naar resultaatgerichte samenwerking. Vereniging van gecertificeerde Betonreparatiebedrijven (VBR) Ir. P.C. Nuiten Directeur Rendon Onderhoudsgroep Inhoud Terugblik, ervaringen
Nadere informatieLiteratuur Projectmatig Werken
Literatuur Projectmatig Werken Onderstaande boeken behandelen de meest gebruikte methodieken van projectmatig werken. Prince 2 is vooral voor ICT-projecten geschikt. Overheden kiezen vaak voor een bepaalde
Nadere informatieHandreiking bi: 36*028 Risicomanagement
Handreiking bi: 36*028 Risicomanagement Ministerie van Verkeer en Waterstaat (D Rijkswaterstaat BIBLIOTHEEK RIJKSWATERSTAAT UTRECHT NR. Zj.Z\.g...C >
Nadere informatieOnderzoeksraad voor de Veiligheid mr. T.H.J. Joustra Postbus CK Den Haag
Onderzoeksraad voor de Veiligheid mr. T.H.J. Joustra Postbus 95404 2509 CK Den Haag Directoraat-Generaal Contactpersoon Barbara Weeink T 0615488519 22 december 2016 Betreft reactie rapport 'Hijsongeval
Nadere informatieREGLEMENT RISK- EN AUDITCOMMISSIE N.V. NEDERLANDSE SPOORWEGEN
REGLEMENT RISK- EN AUDITCOMMISSIE N.V. NEDERLANDSE SPOORWEGEN 24 november 2017 INHOUD HOOFDSTUK 1: Rol en status van het Reglement 1 HOOFDSTUK 2: Samenstelling RAC 1 HOOFDSTUK 3: Taken RAC 2 HOOFDSTUK
Nadere informatieORGANISATORISCHE IMPLENTATIE BEST VALUE
ORGANISATORISCHE IMPLENTATIE BEST VALUE EEN ONDERZOEK NAAR DE IMPLEMENTATIE VAN BEST VALUE BINNEN EEN SYSTEMS ENGINEERING OMGEVING STEPHANIE SAMSON BEST VALUE KENNIS SESSIE WESTRAVEN 17 JUNI 09.00 12.00
Nadere informatiePROJECTRISICO S EENVOUDIG IN KAART De Project Risico Meter als hulpmiddel
Trefwoorden: projectmanagement, risicomanagement, risico-identificatie PROJECTRISICO S EENVOUDIG IN KAART De Project Risico Meter als hulpmiddel Samenvatting In elke organisatie wordt gewerkt aan projecten.
Nadere informatieCopyright SBR, Rotterdam
Het doel van de Stichting is het coördineren, stimuleren en begeleiden van het bouwtechnische en bedrijfstechnische speurwerk in de bouwnijverheid en de verbreiding van de resultaten, zowel ten behoeve
Nadere informatieRecente ontwikkelingen rond bestekken. Leidraad voor de bestekschrijver. rs.br Stichting Bouwresearch. Copyright SBR, Rotterdam
Recente ontwikkelingen rond bestekken Leidraad voor de bestekschrijver 133 rs.br Stichting Bouwresearch -------------------------------------------- rapporteur: ir. M.G.M. Nelissen Twijnstra Gudde N.V.
Nadere informatieToekomstdenken. Waarom toekomstdenken voor elke organisatie onmisbaar is
Toekomstdenken Waarom toekomstdenken voor elke organisatie onmisbaar is De wereld van vandaag is dynamisch en complex en zal steeds sneller veranderen. Trends als globalisering en technologie hebben hun
Nadere informatieHET VERBETERPOTENTIEEL VAN (BOUW)BEDRIJVEN IS NU MEETBAAR
1 HET VERBETERPOTENTIEEL VAN (BOUW)BEDRIJVEN IS NU MEETBAAR 'Hoe maak ik mij prestaties meetbaar?, luidde de kop van een artikel in de Cobouw van 17 augustus j.l. Het antwoord daarop is eenvoudig. Met
Nadere informatieTowers Watson Replica. Complexe modellen eenvoudig gemaakt
Towers Watson Replica Complexe modellen eenvoudig gemaakt Towers Watson Replica Complexe modellen eenvoudig gemaakt Regelgeving verhoogt de druk De huidige regelgeving verhoogt de druk op verzekeraars
Nadere informatieConjunctuurbericht 2 e kwartaal Research, 14 augustus 2019
Conjunctuurbericht 2 e kwartaal 2019 Research, 14 augustus 2019 Kosten stijgen in transport, prijzen blijven gelijk De druk op de marges in de transportsector blijft groot. Terwijl de helft van de bedrijven
Nadere informatieProfessioneel Publiek Opdrachtgeverschap uitdagingen voor onderwijsvastgoed
Professioneel Publiek Opdrachtgeverschap uitdagingen voor onderwijsvastgoed TU Delft, 9 mei 2017 Prof.dr.ir. Marleen Hermans Leerstoel Publiek opdrachtgeverschap in de bouw, TU Delft Managing Partner,
Nadere informatieDe Wet Kwaliteitsborging en de gevolgen voor de bouwsector
De Wet Kwaliteitsborging en de gevolgen voor de bouwsector Regiobijeenkomst Zuid, Tilburg 26 januari 2017 Bob Gieskens, Douglas Consultancy 1 AGENDA 1) Inleiding 2) Hoofdlijnen van de wet 3) Wat zijn de
Nadere informatieDEEL I Een theoretische inleiding 23
I nhoud 1 Inleiding 15 1.1 Waarom projectmanagement? 16 1.2 Wat is projectmanagement? 16 1.3 Complementaire boeken over projectmanagement 17 1.4 Indeling van dit boek 17 1.5 Voor wie is dit boek bestemd?
Nadere informatieEXPERTS MEET THE. Seminars voor financials in de zorg WWW.BAKERTILLYBERK.NL/FINANCE4CARE DE ZORG: ANDERS DENKEN VOOR EFFICIËNTERE ZORG
MEET THE EXPERTS KENNISMAKING MET LEAN IN DE ZORG: ANDERS DENKEN VOOR EFFICIËNTERE ZORG DOOR DR. VINCENT WIEGEL OP 16 OKTOBER 2014 VERBINDENDE CONTROL DOOR MR. DR. HARRIE AARDEMA OP 6 NOVEMBER 2014 INKOOP
Nadere informatieMVO-Control Panel. Instrumenten voor integraal MVO-management. Extern MVO-management. MVO-management, duurzaamheid en duurzame communicatie
MVO-Control Panel Instrumenten voor integraal MVO-management Extern MVO-management MVO-management, duurzaamheid en duurzame communicatie Inhoudsopgave Inleiding... 3 1 Duurzame ontwikkeling... 4 1.1 Duurzame
Nadere informatieAan de raad van de gemeente Lingewaard
6 Aan de raad van de gemeente Lingewaard *14RDS00194* 14RDS00194 Onderwerp Nota Risicomanagement & Weerstandsvermogen 2014-2017 1 Samenvatting In deze nieuwe Nota Risicomanagement & Weerstandsvermogen
Nadere informatieKwaliteitsborging. Systeemgerichte contractbeheersing binnen de Rijksgebouwendienst. Angelia Zeegers - Rijksgebouwendienst. Rijksgebouwendienst
Rijksgebouwendienst Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Kwaliteitsborging Systeemgerichte contractbeheersing binnen de Rijksgebouwendienst Angelia Zeegers - Rijksgebouwendienst Agenda
Nadere informatiePlan van Aanpak. Auteur: Roel Konieczny Docent: Stijn Hoppenbrouwers Plaats, datum: Nijmegen, 7 mei 2004 Versie: 1.0
Plan van Aanpak Auteur: Roel Konieczny Docent: Stijn Hoppenbrouwers Plaats, datum: Nijmegen, 7 mei 2004 Versie: 1.0 Plan van Aanpak Roel Konieczny Inhoudsopgave 1 INLEIDING... 3 2 PROBLEEMGEBIED EN DOELSTELLING...
Nadere informatieRaadsvoorstel: Nummer: Onderwerp: Nota Grondbeleid Gorinchem
Raadsvoorstel: Nummer: 2011-655 Onderwerp: Nota Grondbeleid Gorinchem 2011-2014 Datum: 2 mei 2011 Portefeuillehouder: B.J.P. van der Torren Raadsbijeenkomst: 31 mei 2011 Raadsvergadering: 16 juni 2011
Nadere informatieBijlage bij raadsvoorstel nr Nota Risicomanagement & Weerstandsvermogen
Nota Risicomanagement & Weerstandsvermogen 2012-2015 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding a. Aanleiding en kader b. Proces 2. Risicomanagement a. Risico's en risicomanagement b. Invoering van risicomanagement
Nadere informatieSlimmer met vastgoed - innovatief aanbesteden. Een interactieve kennismaking met DBFMOcontracten
Slimmer met vastgoed - innovatief aanbesteden van Vliet Een interactieve kennismaking met DBFMOcontracten April 2011 7 april 2009 2 April 2011 - Slimmer met vastgoed - innovatief aanbesteden 3 April 2011
Nadere informatieCompetenties met indicatoren bachelor Civiele Techniek.
Competenties met indicatoren bachelor Civiele Techniek. In de BEROEPSCOMPETENTIES CIVIELE TECHNIEK 1 2, zijn de specifieke beroepscompetenties geformuleerd overeenkomstig de indeling van het beroepenveld.
Nadere informatiePROJECT INITIATION DOCUMENT
PROJECT INITIATION DOCUMENT Versie: Datum: x.x dd-mm-jj DOCUMENTATIE Versie Naam opdrachtgever Naam opsteller Datum: dd-mm-jj Voor akkoord: Datum:. INHOUDSOPGAVE 1. Managementsamenvatting
Nadere informatieGeleliciteerd met de toolbox:
Geleliciteerd met de toolbox: Le,en cllmmunice,en IIl1e,,isiclI's In deze toolbox vindt u alles wat u nodig heeft om communicatief risicomanagement toe te gaan passen in uw dagelijkse werk: Het boekje
Nadere informatieCentrum voor Jeugd en Gezin. Bouwstenen voor de groei
Centrum voor Jeugd en Gezin Bouwstenen voor de groei Moduleaanbod Stade Advies Centrum voor Jeugd en Gezin; Bouwstenen voor de groei Hoe organiseert u het CJG? Plan en Ontwikkelmodulen: Module Verkenning
Nadere informatieFM in de zorg. Syllabus. Een inspirerende bundeling van theorie en praktijk, tips en ervaringen, kansen en bedreigingen.
Syllabus FM in de zorg Een inspirerende bundeling van theorie en praktijk, tips en ervaringen, kansen en bedreigingen. Inclusief best practices bij onder meer UMC Utrecht, GGZ ingeest en Domus Medica.
Nadere informatieBuilding ManagementGame
Building ManagementGame ManagementGame Je gaat het pas zien als je het door hebt Deze typische Cruijff-quote geeft precies weer wat Omneo Management met de Building Managementgame wil bereiken. In deze
Nadere informatieDe oplossingsruimte dijt oneindig uit
Wat betekent Conceptueel Bouwen u? Een beter beheersbaar proces, meer zekerheid over het eindresultaat en veel minder rompslomp: dat is waar Conceptueel Bouwen staat. Het Netwerk Conceptueel Bouwen ondersteunt
Nadere informatiePositionering Ketensamenwerking
Positionering Ketensamenwerking Hans Wamelink, Faculteit Bouwkunde, Afdeling Real Estate & Housing 12-4-2011 Delft University of Technology Challenge the future Inhoud Succesfactoren Ketensamenwerking
Nadere informatieCUR. Besparing op primaire granulaire grondstoffen door flexibel en demontabel bouwen in beton
Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving rapport 99-2 Besparing op primaire granulaire grondstoffen door flexibel en demontabel bouwen in beton Postbus 420 2800 AK Gouda Telefoon 0182-54
Nadere informatieAanleg en onderhoud in de rimboe
Aanleg en onderhoud in de rimboe Veranderende rollen Seth van der Wielen KYBYS 26 november 2015 Agenda Over de veranderende rollen: > Afwegingen > Groene velden heerlijk vertrouwd > De verandering > De
Nadere informatie1 Inleiding. 1.1 De thematiek
1 Inleiding 1.1 De thematiek Voor ondernemers is de relatie tussen organisatie en markt van cruciaal belang. De organisatie ontleent haar bestaansrecht aan de markt. De omzet wordt tenslotte op de markt
Nadere informatie