Zie vervolgblad Ter besluitvorming door de Raad (uiterlijk )

Transcriptie

1 Collegevoorstel Embargo tot 21 november 2013 Onderwerp Vrijheidsmuseum WO2 Programma / Programmanummer Grondbeleid/1032 Cultuur / 1071 Portefeuillehouder H. Kunst / H. Beerten Samenvatting Ons college staat positief tegenover het initiatief Vrijheidsmuseum WO2. Dit initiatief van het Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum in Overloon, Nationaal Bevrijdingsmuseum in Groesbeek en het Airborne museum in Oosterbeek beoogt de realisatie van een nieuw museum dat als enige in Nederland het complete verhaal van de Tweede Wereldoorlog vertelt en een verbinding legt met de actualiteit. Dit voorstel beoogt besluitvorming over de gevraagde gemeentelijke inbreng te bewerkstelligen. De verkoop van het Vasim gebouw en de inrichting van de buitenruimte betreffen bevoegdheden van het college, maar gezien de importantie van deze besluiten hechten wij aan instemming van de raad met onze besluiten. BW-nummer Directie/afdeling, ambtenaar, telefoonnr. OB10, Ewald van Petersen, 2602 Datum ambtelijk voorstel 11 november 2013 Registratienummer Ter besluitvorming door het college 1. Onder voorbehoud van instemming door de Raad, onder nader door het college te bepalen voorwaarden en condities, het Vasim gebouw cum annexis, plaatselijk bekend als Winselingseweg 41, te verkopen aan de Stichting Museum WO2 of een daarvoor in plaats tredende partij tegen een koopsom van 1,- (zegge: een euro) met als doel in het gebouw het Vrijheidsmuseum WO2 te vestigen. De verkoop past en valt binnen de planexploitatie Stadsbrug G801, deelexploitatie Vasim G Onder voorbehoud van instemming door de Raad, 1,7 miljoen euro bij te dragen aan de inrichting van het terrein rond de Vasim. Deze bijdrage past binnen de daarvoor gereserveerde kapitaallasten (via overheveling reserve stadsbrug uit planexploitatie Stadsbrug G801). Leidinggevende H. Berends Programmamanager H. Berends Programmadirecteur J. Sprangers Paraaf akkoord Datum Zie vervolgblad Ter besluitvorming door de Raad (uiterlijk ) Besluit B&W d.d. 19 november 2013 nummer: 3.1 Conform advies Aanhouden Anders, nl. Bestuursagenda Paraaf akkoord Datum Gemeentesecretaris Portefeuillehouder Voorstel aan het College raadsvoorstel Nov 13.docx

2 Collegevoorstel Vervolg beslispunten Aan de Raad voor te stellen In te stemmen met het besluit van ons college om, onder nader door het college te bepalen voorwaarden en condities: 3. het Vasim gebouw cum annexis, plaatselijk bekend als Winselingseweg 41, te verkopen aan de Stichting Museum WO2 of een daarvoor in plaats tredende partij tegen een koopsom van 1,- (zegge: een euro) met als doel in het gebouw het Vrijheidsmuseum WO2 te vestigen. De verkoop past en valt binnen de planexploitatie Stadsbrug G801, deelexploitatie Vasim G ,7 miljoen euro bij te dragen aan de inrichting van het terrein rond de Vasim. Deze bijdrage past binnen de daarvoor gereserveerde kapitaallasten (via overheveling reserve stadsbrug uit planexploitatie Stadsbrug G801) Voorstel aan het College raadsvoorstel Nov 13.docx

3 Voorstel aan de Raad Datum raadsvergadering / Nummer raadsvoorstel 4 december 2013 / 175/2013 Fatale termijn: besluitvorming vóór: Onderwerp Vrijheidsmuseum WO2 Programma / Programmanummer Grondbeleid / 1032 / Cultuur / 1071 Portefeuillehouder H. Kunst / H. Beerten Voorstel van het College van Burgemeester en Wethouders d.d. 19 november 2013 Samenvatting Ons college staat positief tegenover het initiatief Vrijheidsmuseum WO2. Dit initiatief van het Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum in Overloon, Nationaal Bevrijdingsmuseum in Groesbeek en het Airborne museum in Oosterbeek beoogt de realisatie van een nieuw museum dat als enige in Nederland het complete verhaal van de Tweede Wereldoorlog vertelt en een verbinding legt met de actualiteit. Dit voorstel beoogt besluitvorming over de gevraagde gemeentelijke inbreng te bewerkstelligen. De verkoop van het Vasim gebouw en de inrichting van de buitenruimte betreffen bevoegdheden van het College, maar gezien de importantie van deze besluiten hechten wij aan instemming van uw raad met onze besluiten. Voorstel om te besluiten In te stemmen met het besluit van ons college om, onder nader door het college te bepalen voorwaarden en condities: 1. het Vasim gebouw cum annexis, plaatselijk bekend als Winselingseweg 41, te verkopen aan de Stichting Museum WO2 of een daarvoor in plaats tredende partij tegen een koopsom van 1,- (zegge: een euro) met als doel in het gebouw het Vrijheidsmuseum WO2 te vestigen. De verkoop past en valt binnen de planexploitatie Stadsbrug G801, deelexploitatie Vasim G ,7 miljoen euro bij te dragen aan de inrichting van het terrein rond de Vasim. Deze bijdrage past binnen de daarvoor gereserveerde kapitaallasten (via overheveling reserve stadsbrug uit planexploitatie Stadsbrug G801) Opgesteld door, telefoonnummer, Ewald van Petersen, 2602, e.van.petersen@nijmegen.nl raadsvoorstel Vrijheidsmuseum.docx

4 Voorstel aan de Raad Aan de Raad van de gemeente Nijmegen 1 Inleiding Eén van de ontwikkelingen binnen het bevrijdingstoerisme is het plan voor een Vrijheidsmuseum WO2. Het initiatief hiervoor is afkomstig van Stichting Museum WO2 waarin drie bestaande musea (het Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum in Overloon, het Nationaal Bevrijdingsmuseum in Groesbeek en het Airborne museum in Oosterbeek) zitting hebben. Het Vrijheidsmuseum gaat bijdragen aan de positionering van Nijmegen in het (inter)nationale bevrijdingstoerisme en biedt daarmee economisch gezien grote kansen. Verder zijn wij van mening dat we de aantrekkingskracht van de stad vergroten door te blijven investeren in de culturele infrastructuur en daarmee de katalysator voor stedelijke vernieuwing en imago van de stad te versterken. Daarnaast zal door het Vrijheidsmuseum de zichtbaarheid en de betekenis van het verhaal van WO2 in Nijmegen groter worden. In Nijmegen heeft de tweede wereldoorlog grote impact gehad, deze is onvoldoende zichtbaar en ontsloten Ook internationaal is er veel aandacht voor de Tweede Wereldoorlog. Op verschillende plaatsen in Europa zijn nieuwe herinneringscentra en musea over de Tweede Wereldoorlog in de maak. De Liberation Route Europe (een initiatief van o.a. RBT KAN verbindt deze plekken met honderden kleinere sites. Het Vrijheidsmuseum zal een centrale rol gaan spelen in de Liberation Route Europe en zal daarmee een internationaal publiek trekken naar Nijmegen. Het Vrijheidsmuseum zal uit twee delen bestaan: het museale/historische deel en de Boulevard van de Vrijheid. In het museale deel zal het Vrijheidsmuseum WO2, als enige in Nederland, het complete verhaal vertellen: de aanloop naar, de oorlog in al haar facetten, de bevrijding en de wederopbouw. De Boulevard van de Vrijheid zal de link leggen naar actuele thema s op het gebied van vrijheid en laat zien dat deze vrijheid niet vanzelfsprekend is. Ons college staat samen met het College van Gedeputeerde Staten van de provincie Gelderland en het vfonds (Nationaal Fonds voor Vrede, Vrijheid en Veteranenzorg) positief tegenover het initiatief van het Vrijheidsmuseum WO2. Uw raad heeft in beginsel positief gereageerd op het plan, maar aandacht gevraagd voor de haalbaarheid van een sluitende exploitatie, de consequenties voor en samenwerking tussen de bestaande musea en de huisvesting van de zittende gebruikers van het pand de Cultuurspinnerij". Wij hebben de afgelopen maanden diverse gesprekken gevoerd met de partners en andere relevante partijen zoals de Liberation Route Europe, een expertmeeting georganiseerd waarin wij de plannen hebben voorgelegd aan externe deskundigen met museale, inhoudelijke en vrijetijdsexpertise. In opdracht van de Stichting Museum WO2 is er daarnaast een globaal ondernemingsplan opgesteld (als bijlage bijgevoegd). Het ondernemingsplan bevestigt de haalbaarheid, maar benoemt ook een aantal aandachtspunten en risico s. Om deze verder te verkennen is in de komende periode onder andere aandacht nodig voor: het uitwerken van het globale ondernemingsplan; ontwerp en definitieve kostenraming van het Vrijheidsmuseum WO2 en de site musea; een brede samenwerking tussen de stakeholders op het gebied van bevrijdingstoerisme; een gedegen inrichting van de bestuurlijke organisatie voor de ontwerp- en realisatiefase; afspraken met overige financiers; gezamenlijke huisvesting met de Cultuurspinnerij in het Vasim gebouw. raadsvoorstel Vrijheidsmuseum.docx

5 Voorstel aan de Raad Vervolgvel Wettelijk kader of beleidskader Verschillende generaties kijken op uiteenlopende wijze naar de Tweede Wereldoorlog. Om een nieuwe generatie te binden en te boeien is ingrijpende vernieuwing van het museale aanbod nodig. Een nieuwe formule is nodig waarbij de ervaringen uit eerste hand en het omvattende verhaal van de Tweede Wereldoorlog in Nederland betekenis krijgen voor de eigentijdse vragen van de huidige en toekomstige generaties. Op verschillende plaatsen in Europa zijn nieuwe herinneringscentra en musea over de Tweede Wereldoorlog in de maak. In Londen, Caen, Warschau, Dresden en Berlijn zijn nieuwe centra gesticht of in aanbouw. Ook in Nederland groeit de behoefte aan een plek waar de belevenissen, herinneringen en boodschappen uit die tijd voorgoed worden vastgelegd. De Tweede Wereldoorlog, het grootste gewapende conflict uit de menselijke geschiedenis, levert naast een schat aan objecten ook erfgoed van een bijzondere soort op: er zijn menselijke, morele en ethische lessen uit te trekken, die ook vandaag nog actueel zijn. Volgens velen moeten we alle registers open trekken om dit verhaal blijvend te vertellen. Ook bij jongere generaties is veel belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog. Kennis van het geschiedenisverhaal van de Tweede Wereldoorlog helpt om de eigen plek in de samenleving beter te begrijpen, bewust te worden van keuzes in moeilijke tijden, het belang van vrijheid en tolerantie in te zien en de gevaren van vooroordelen, discriminatie en uitsluiting te voelen. Thema s als fascisme, verzet, verraad, vervolging, militaire strijd, kolonisatie, grondrechten en Europa zullen in het Vrijheidsmuseum WO2 in een overzichtelijk geheel worden geplaatst. 1.2 Relatie met programma Het inrichten van een fysiek ontmoetingscentrum over de onderwerpen Verzet, Vrede, Vrijheid kan in veel van de voornoemde behoeften voorzien. Cultureel biedt het de kans om middelen op een plek te concentreren en originele artefacten te tonen. Educatief is daarmee belevingscommunicatie te realiseren, één van de meest effectieve vormen van communicatie omdat het publiek letterlijk in het verhaal wordt geplaatst. Sociaal kan het een geschikte oplossing zijn omdat het een fysieke plek een ontmoeting tussen generaties kan faciliteren. Een oudere generatie kan haar ervaringen uit de eerste hand overdragen aan een nieuwe generatie belangstellenden. Het ideaal is om dit te doen op een nationale schaal, met voldoende aandacht voor de actualiteit. De locatie Het initiatief om het Vrijheidsmuseum juist naast de nieuwe brug de Oversteek te vestigen in het Vasim gebouw vormt een concrete kans de gebiedsontwikkeling van het Waalfront te versterken en kan als place-maker sterk waarde vermeerderend werken voor de door ons gewenste ontwikkelingen in het Waalfront. Daarnaast is het een uitgelezen kans ons industriële erfgoed een verdiende restauratie en waardevolle bestemming te geven. Verder kijkt men vanuit de Vasim gebouw letterlijk uit op de plek waar de Oversteek plaatsvond: op 20 september 1944 staken Amerikanen in roeibootjes de Waal over en luidden daarmee de bevrijding van Nijmegen in. Op de Nieuwe stadsbrug, die naast de Vasim aan wal komt, maakt een lichtkunstwerk gebruik van 48 lantaarnpalen op de brug. De lantaarnpalen staan symbool voor de 48 Amerikaanse militairen die raadsvoorstel Vrijheidsmuseum.docx

6 Voorstel aan de Raad Vervolgvel 3 de dood vonden bij deze militaire actie. Het kunstwerk laat iedere avond, bij het invallen van de schemering, de lantaarnpalen van zuid naar noord, paar voor paar aangaan, in het tempo van een trage pas. Zo wordt de oversteek elke dag symbolisch herhaald. Op dit moment is het Vasim gebouw niet leeg, de Cultuurspinnerij de Vasim heeft hier haar plek. Cultuurspinnerij De Vasim is een kunstzinnige en culturele bedrijfsgemeenschap en vestigde zich in 2002 tijdelijk in het Vasim gebouw. Vanaf het begin is het doel van de Cultuurspinnerij geweest om er een permanente broedplaats voor de creatieve sector van te maken. Anno 2013 biedt het monumentale gebouw onderdak aan circa 40 kunstenaars en (culturele) ondernemers met verschillende achtergronden. Verder is tentenverhuurbedrijf de Markies er gevestigd en is er een grote evenementenhal ten behoeve van commerciële en culturele activiteiten. Het Vasim gebouw is te groot voor gebruik door het Vrijheidsmuseum WO2 alleen. In de afgelopen periode zijn wij met de Cultuurspinnerij in gesprek geweest om te kijken of en hoe het Vrijheidsmuseum en de Cultuurspinnerij gezamenlijk in de Vasim gebouw gehuisvest kan worden. Succesvol samenwonen in het Vasim-gebouw kan alleen als wordt voldaan aan een aantal voorwaarden. Het Vrijheidsmuseum WO2 heeft aan samenwonen in het Vasim gebouw een aantal randvoorwaarden geformuleerd, deze voorwaarden worden door ons college onderschreven. Aan de partij die samen met het Vrijheidsmuseum WO2 het Vasim gebouw wil bewonen worden de volgende vijf voorwaarden gesteld: 1. De concepten (activiteiten/programmering) hebben voor het publiek duidelijk raakvlakken en versterken elkaar. Hetzelfde geldt voor de uitstraling van de organisaties. 2. De culturele doelstellingen moeten de overhand hebben. Dit is nodig voor een sterke positionering van het Vrijheidsmuseum WO2 in het Vasim gebouw. 3. Er is één partij de baas van het Vasim gebouw. Deze partij maakt met de andere bewoners afspraken over het gebruik en de beschikbaarheid van de gezamenlijke ruimten. Gelet op de dynamiek en de complexiteit van de programmering moet het Vrijheidsmuseum WO2 deze rol invullen. 4. Het samenwonen in één gebouw moet voor alle partijen (substantiële) financiële voordelen opleveren. 5. De organisaties moeten een solide bedrijfsvoering hebben en beschikken over slagvaardig en professioneel management. Het is de vraag of de Cultuurspinnerij als beoogd medebewoner van het Vasim gebouw voldoet aan deze voorwaarden. Nader onderzoek moet dit uitwijzen, op korte termijn dienen Vrijheidsmuseum WO2 en de Cultuurspinnerij hierover de gesprekken te vervolgen. raadsvoorstel Vrijheidsmuseum.docx

7 Voorstel aan de Raad Vervolgvel 4 2 Doelstelling Het plaatsen van het verhaal over de tweede wereldoorlog en (het ontbreken van) vrijheid in het grotere geheel en betekenis hieraan geven voor het heden. Profileren van Nijmegen (nationaal en internationaal) op het gebied van bevrijdingstoerisme door de centrale rol van het Vrijheidsmuseum binnen de Liberation Route Europe. Uitbreiden en vernieuwen van het museale en toeristische aanbod in Nijmegen met een uniek en vernieuwend concept. Aantrekkingskracht van de stad te vergroten door te blijven investeren in de culturele infrastructuur en daarmee de katalysator voor stedelijke vernieuwing en imago van de stad te versterken. Trekken van meer toeristen/bezoekers de stad en de regio met als gevolg een economisch impuls. Het vergroten van de zichtbaarheid en de betekenis van het verhaal van WO2 in Nijmegen. In Nijmegen heeft de tweede wereldoorlog grote impact gehad, deze is onvoldoende zichtbaar en ontsloten. Te komen tot een door ons college gewenste invulling van het Vasim gebouw met als doel het monumentale gebouw duurzaam her te bestemmen. Het creëren van een bruisende aantrekkelijke plek in de stad die ook voor de gebiedsontwikkeling van het Waalfront van toegevoegde waarde zal zijn. 3 Argumenten Vrijheid en democratie zijn niet vanzelfsprekend, er is helaas nog steeds permanent aandacht voor nodig. Het Vrijheidsmuseum WO2 biedt gelegenheid een belangrijk hoofdstuk uit onze geschiedenis in een groter perspectief te plaatsen en aandacht te besteden aan de hedendaagse vrijheidsbeleving. Het Vrijheidsmuseum WO2 kan met het vertellen van het totaalverhaal een hiaat vullen op nationaal niveau in het museumaanbod op het gebied van oorlog en vrijheid. Het is onderdeel van een breder nationaal en Europees bevrijdingstoerisme, ontwikkelen van dit bevrijdingstoerisme biedt grote economische kansen. Het initiatief om het museum juist bij de nieuwe brug te vestigen in het bestaande Vasim gebouw vormt een concrete kans de gebiedsontwikkeling Waalfront te versterken en kan als place-maker sterk waarde vermeerderend werken. De Vasim ligt op de plek waar de Oversteek plaatsvond: op 20 september 1944 staken Amerikanen in roeibootjes de Waal over luidden daarmee de bevrijding van Nijmegen in. Het Vasim gebouw is industrieel erfgoed dat op deze wijze een passende bestemming krijgt. 4 Risico s Een sluitende exploitatie zonder structurele subsidie voor een dergelijk groot museum is bijzonder. Er zijn voldoende kansen voor een sluitende exploitatie, maar garanties kunnen op dit moment nog niet gegeven worden. Om tot een sluitende exploitatie te komen zullen o.a. strategische allianties moeten worden aangegaan om extra inkomsten te genereren, bezoekersaantallen te vergroten en/of kosten te besparen en zal het museum zodanig moeten worden ingericht dat de jaarlijkse kosten minimaal zijn. Dat laatste kan effect hebben op de hoogte van de benodigde investeringen. raadsvoorstel Vrijheidsmuseum.docx

8 Voorstel aan de Raad Vervolgvel 5 Verder is nog onzeker in hoeverre er mogelijkheden bestaan om jaarlijks alle projectsubsidies te verkrijgen om gewenste projecten uit voeren. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat als er geen projectsubsidies beschikbaar zijn deze projecten niet doorgaan en dus ook de kosten die met deze projecten samenhangen niet ontstaan, het zijn daarmee zogeheten communicerende vaten op de balans. De toekomst van het Vrijheidsmuseum WO2 hangt af van een goede programmering. Ook voor de andere musea is het de uitdaging om de programmering te versterken en intensiever samen te werken. De samenwerking tussen de initiërende musea en de bestuursvorm van het museum voor de komende periode is in ontwikkeling. Ons College verbindt aan haar bijdrage dat er een gedegen exploitatieopzet is die laat zien dat het Vrijheidsmuseum zonder structurele bijdrage vanuit de gemeente Nijmegen duurzaam kan functioneren. Indien mocht blijken dat de Cultuurspinnerij als medebewoner wegvalt ontstaat er een nieuwe situatie waarbij we zullen moeten onderzoeken onder welke condities andere partijen deze plaats kunnen innemen. 5 Financiën Voor de investerings- en exploitatieopzet van het Vrijheidsmuseum verwijzen wij naar het Masterplan Vrijheidsmuseum WO2 en de financiële en inhoudelijke verdiepingsslag hierop Vrijheidsmuseum WO2 Verkenning voor de exploitatiemogelijkheden Bouwstenen voor het ondernemingsplan van Bureau Berenschot. Beide documenten zijn als bijlage toegevoegd Exploitatie Ten aanzien van de exploitatie van het museum wordt in het document van Berenschot gesproken over een negatief exploitatieresultaat. Ons College is van mening dat door Berenschot een ambitieuze maar realistische begroting is gemaakt. Uitgangspunt van ons College is een museum dat kan bestaan zonder structurele subsidie. De berekening van Berenschot leiden tot een negatief exploitatieresultaat van ,- per jaar. Ten opzichte van de totale investering en een exploitatiebegroting van ca. 3,0 miljoen per jaar is dit beperkt en goed oplosbaar. Wij hebben er dan ook vertrouwen in dat een exploitatie van het Vrijheidsmuseum WO2 zonder structurele subsidie mogelijk is. Wel zullen wij aan onze bijdrage de voorwaarde verbinden dat er een gedegen en sluitende exploitatieopzet is die laat zien dat het Vrijheidsmuseum zonder structurele subsidie (vanuit de gemeente Nijmegen) kan. Investering De huidige investeringsopzet van het Vrijheidsmuseum WO2 gaat uit van ca. 25,9 miljoen, exclusief investeringen in de site musea doch inclusief de inbrengwaarde van het Vasim-complex. Bij de verdere uitwerking in de ontwerp- en realisatiefase zullen de inrichting van en de gewenste activiteiten binnen het museum nader gespecificeerd worden. Aan de Gemeente Nijmegen is een investeringsbijdrage bijdrage gevraagd van 6 miljoen. Ook aan de Provincie Gelderland en het vfonds is 6 miljoen gevraagd. Beide partijen zullen over de toekenning cq reservering nog dit jaar besluit nemen. Het resterende bedrag moeten worden opgebracht worden door andere (Europese) overheden, fondsen en/of private partijen. raadsvoorstel Vrijheidsmuseum.docx

9 Voorstel aan de Raad Vervolgvel 6 Bijdrage Gemeente Nijmegen Ten aanzien van onze gevraagd bijdrage informeerden wij u al eerder. In onze brief van 5 februari 2013 en onze brief van 18 juni 2013 gaven wij u reeds te kennen het Vasim-complex in te zetten ten behoeve van de realisatie van het Vrijheidsmuseum en de huisvesting van de Cultuurspinnerij. Uitgangspunt hierbij is dat beide partijen voor hun deel het gebouw, in de huidige staat, een symbolisch bedrag van 1,- euro betalen. De Stichting Museum WO2 zal het gebouw aan de buitenzijde laten herstellen. De kosten van deze herstel werkzaamheden zullen verdeeld worden tussen de gebruikers van het gebouw op basis van M2 BVO. Alle kosten aan de binnenzijde van het gebouw zijn voor de rekening van de desbetreffende gebruikers, waarbij de scheidingswanden tussen het museale deel en de rest van het gebouw voor rekening van het museum komen. De verkoop van het gebouw tegen 1,- euro past en valt binnen de planexploitatie Stadsbrug G801. Het gebouw en de omliggende gronden naast en onder de brug vertegenwoordigen een waarde van ca. 4,5 miljoen euro (taxatie DTZ Zadelhof, nov. 2012). Bij deze waardering is de waarde van het Vasim gebouw met de omliggende gronden naast en onder de brug gewaardeerd op basis van het thans vigerende bestemmingsplan. In de voornoemde brieven heeft ons college verder aangeven het terrein rondom het Vasimcomplex her in te richten. De kosten die daarmee zijn gemoeid bedragen circa 2,7 miljoen euro. Het college is voornemens hieraan 1,7 miljoen euro bij te dragen, bij de vaststelling van de stadsbegroting is daarvoor binnen de planexploitatie Stadsbrug G801 een investeringskrediet opgenomen. De 1,7 miljoen past binnen dit investeringskrediet. De gemeentelijke bijdrage aan de investering van 25,9 miljoen bedraagt daarmee 6,2 miljoen euro ( 4,5 miljoen inbrengwaarde vastgoed en 1,7 miljoen inrichtingskosten buitenruimte). Ten aanzien van 1,8 miljoen euro die door de Provincie Gelderland in het kader van het Stadscontract, via ons, zijn gereserveerd stelt de Provincie Gelderland zich op het standpunt dat deze 1,8 miljoen euro deel uitmaakt van de aan de Provincie Gelderland gevraagde 6 miljoen euro en daarmee niet kan dienen als dekking voor de aan ons college gevraagde 6 miljoen euro. Cultuurspinnerij In de voornoemde brieven wordt ook gesproken over aankoop van het opgeknapte casco ten behoeve van huisvesting van Cultuurspinnerij door de gemeente Nijmegen. In de overleggen met Cultuurspinnerij is onderzocht onder welke (financiële) condities de Cultuurspinnerij zou kunnen worden gehuisvest in het Vasim gebouw. Op basis van berekeningen die door bureau BOEI in opdracht van de Cultuurspinnerij zijn uitgevoerd bleek dat huisvesting van de Cultuurspinnerij in het resterende deel van het Vasim gebouw uitsluitend mogelijk is met een financiële bijdrage door derden. Uitgaande van een koopsom voor het deel van de cultuurspinnerij ( ca M2 BVO/ M2 VVO) van 1,- euro diende er volgens de Cultuurspinnerij 2,76 miljoen te worden geïnvesteerd in een bijdrage aan de casco restauratie en inrichtingskosten. Om deze investering kostendekkend te maken diende er ,- aan huuropbrengsten te worden gegenereerd. Deze huursom zou leiden tot een huurniveau van circa 125,- per M2 VVO, een dergelijke huurprijs is voor de Cultuurspinnerij onhaalbaar. Om te komen tot een voor de Cultuurspinnerij haalbare huursom ( 25,- per M2 VVO, opgave Cultuurspinnerij) was in dat geval 2,2 miljoen bijdrage (subsidie) van derden nodig. raadsvoorstel Vrijheidsmuseum.docx

10 Voorstel aan de Raad Vervolgvel 7 Naar aanleiding van deze constatering is op verzoek van ons College door de Cultuurspinnerij onderzocht wat voor haar enerzijds de maximale huurprijs per M2 is en anderzijds wat er qua investering verder kon worden beperkt, (nog) soberder kon worden uitgevoerd of wat qua uitvoering zou kunnen worden gefaseerd. Deze zoektocht heeft geleid tot een hernieuwd voorstel van de Cultuurspinnerij (als bijlage bijgevoegd) waarbij de totale investering in casco en inrichting in totaal 2,5 miljoen euro excl. BTW bedraagt. De Cultuurspinnerij geeft aan dat 30,- jaar/m2 excl. BTW en servicekosten de maximaal haalbare huur bedraagt. Met een dergelijke huursom is volgens de Cultuurspinnerij een eenmalige subsidie van 1,8 miljoen noodzakelijk om de investering van 2,5 miljoen kostendekkend te krijgen. Naast de voornoemde subsidie worden een groot aantal andere kosten (buitenterrein, gezamenlijke ruimten, scheidingswanden, etc.) door de Cultuurspinnerij verondersteld door derden (Gemeente Nijmegen of Vrijheidsmuseum) te worden gedragen. Op dit moment ontbreekt het ons College en het Vrijheidsmuseum aan middelen om een bijdrage te leveren aan de door de Cultuurspinnerij gevraagde 1,8 miljoen. In de komende maanden zal ons College gezamenlijk met de Cultuurspinnerij onderzoeken of er mogelijkheden bestaan de benodigde subsidie te verkrijgen. Ons College sluit uit dat de Cultuurspinnerij een huisvestingmodel kan ontwikkelen dat zonder subsidie exploitabel zal zijn. Gezien de onzekerheid omtrent de mogelijkheden voor het verkrijgen van de benodigde subsidie onderzoekt ons college daarom ook de mogelijkheden van alternatieve huisvesting voor de ateliers en werkplaatsen uit de Vasim. Ons college onderzoekt in hoeverre de ruimten in het Honigcomplex of andere plekken in de stad hiervoor een geschikt alternatief zouden kunnen zijn. Wij zullen ons maximaal inspannen om een (tijdelijke) huisvestingsoplossing aan te bieden aan de gebruikers van de bestaande ateliers en werkplaatsen, in of buiten het Vasim gebouw. Ten aanzien van de opslag- en de functies in het gebouw zijn wij, in tegenstelling tot de Cultuurspinnerij, van menig dat er voldoende mogelijkheden bestaan op de private markt en dat hiervoor geen faciliterende rol voor de gemeente is weggelegd. Indien de er de komende maanden geen zicht komt op de benodigde subsidie voor de Cultuurspinnerij en de Cultuurspinnerij hierdoor als medegebruiker wegvalt ontstaat er nieuwe situatie waarbij we gezamenlijk met het Vrijheidsmuseum zullen moeten onderzoeken welke andere partijen deze plaats kunnen innemen. 6 Participatie en Communicatie In het afgelopen jaar is er regelmatig overleg geweest tussen het bestuur van de Cultuurspinnerij en de gemeente Nijmegen en hebben er paar verkennende gesprekken plaatsgevonden tussen het Vrijheidsmuseum en de Cultuurspinnerij. Verder zijn diverse malen contacten geweest met vertegenwoordigers van de 3 initiatief nemende musea en zijn er diverse overlegstructuren opgezet op zowel ambtelijk als bestuurlijk niveau. raadsvoorstel Vrijheidsmuseum.docx

11 Voorstel aan de Raad Vervolgvel 8 7 Uitvoering en evaluatie Na uw besluit zullen wij de stakeholders hiervan op de hoogte brengen. Bij uw instemming met onze besluiten zullen wij de stichting verzoeken om te starten met de uitwerking van: de governance uitvoerende rechtspersoon het ondernemingsplan een werkplan voor samenwerking en allianties o.a. met de Cultuurspinnerij ontwerp, bouw en renovatie, waaronder een ontwerp en definitieve kostenraming fondsenwerving realisatie- en samenwerkingsovereenkomsten projectmanagement en uitvoering Op basis van deze stukken zal ons college medio 2014 beoordelen of en op welke wijze de gemeente Nijmegen het Vasim gebouw zal overdragen en de omgeving zal herinrichten. Uiteraard zullen wij uw Raad hiervan op de hoogte houden en waar nodig een en ander ter besluitvorming voorleggen. Voor onze inbreng in het Vrijheidsmuseum stellen wij in ieder geval de volgende voorwaarden: er is een gedegen rechtspersoon die voldoet aan de uitgangspunten voor good governance welke de ontwerp en realisatiefase uitvoert; er ligt een gedegen en sluitende exploitatieopzet zonder structurele bijdrage vanuit de gemeente Nijmegen; er is zicht op een sluitende financiering van de investering met voldoende bijdragen vanuit de overige fondsen en private financiering; onze inbreng moet passen binnen de regels van staatsteun; In voorkomende gevallen zal ons College zich maximaal inspannen om de gebruikers van de bestaande ateliers en werkplaatsen in het Vasim gebouw een (tijdelijke) huisvestingsoplossing aan te bieden, in of buiten het Vasim gebouw. College van Burgemeester en Wethouders van Nijmegen, De Burgemeester, De Gemeentesecretaris, drs. H.M.F. Bruls drs. B. van der Ploeg Bijlagen: Verkenning Masterplan Uitgangspunten Cultuurspinnerij de Vasim raadsvoorstel Vrijheidsmuseum.docx

12 MASTERPLAN VRIJHEIDSMUSEUM WO2 Concept, gebouwstudie & haalbaarheid

13 Het vfonds (Nationaal Fonds voor Vrijheid, Vrede en Veteranenzorg) ziet in de ontwikkeling om te komen tot het vrijheidsmuseum WO2 met bijbehorende site-musea, een unieke mogelijkheid om het verhaal over de Tweede Wereldoorlog op een aansprekende wijze levend te houden. De in het vrijheidsmuseum WO2 voorziene Boulevard van de Vrijheid maakt het bovendien mogelijk om verbindingen te leggen met actuele vraagstukken in het kader van vrede, democratie, rechtstaat en internationale rechtsorde. Ik ken bijna geen project dat beter aansluit bij de doelstellingen van het vfonds. Het initiatief mag dan ook op steun van het vfonds rekenen! Ton Heerts, directeur vfonds Vrijheid! Wij Nederlanders vinden dat een vanzelfsprekend gedachtengoed, maar kijk om ons heen en we zien dat het geen sinecure is in vrijheid te kunnen leven. De tijdens de tweede wereldoorlog zwaar bevochten vrijheid verdient blijvende aandacht voor de komende generaties. De oprichting van het voorgenomen Vrijheidsmuseum WO2 zien wij, het college van Gedeputeerde Staten, in combinatie met het Airborne Museum te Oosterbeek, Hotel De Wereld in Wageningen, het Bevrijdingsmuseum te Groesbeek, het Oorlogsmuseum te Overloon, Ereveld Loenen alsmede het Airborne monument te Arnhem als levende monumenten om nadrukkelijk stil te staan bij de blijvende inzet die nodig is in Vrijheid te kunnen samenleven! Wij ondersteunen de hiervoor benodigde inzet zeer! Jan Jacob van Dijk, Gedeputeerde provincie Gelderland, (regiocontacten en stedenbeleid, landelijk gebied, recreatie en toerisme, economie, zorg en welzijn) In deze tijd een vrijheidsmuseum realiseren? Voor mij is dat een retorische vraag. Ik geloof in het Vrijheidsmuseum WO2. Ik geloof in de kracht van de samenwerking van de musea die het initiatief namen. En ik geloof in de toekomst voor het Vrijheidsmuseum WO2 omdat het onderscheidend zal zijn van alle andere (oorlogs)musea in binnen- en buitenland. Het Vrijheidsmuseum WO2 wordt letterlijk een museum waar de vrijheidsgedachte overheerst. Waar een heuse Boulevard van de Vrijheid komt die duidelijk maakt waarom wij vrijheid koesteren. De discriminerende maatregelen voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog vinden een parallel in de hedendaagse conflicten, waar ook ter wereld. Die verbinding maakt het Vrijheidsmuseum WO2 zo uniek. Want zo kunnen wij leren van het verleden en met die kennis kijken naar conflicten in deze tijd en dan adequate maatregelen nemen. Dat maakt dit museum tot een unieke ervaring voor jong en oud, voor burger en bestuurder. Henk Beerten, Wethouder Cultuur, Mobiliteit en Onderwijs, Gemeente Nijmegen In het kader van de Liberation Route zijn de plannen van grote waarde. Immers, een nieuw centraal Vrijheidsmuseum WO2 in Nijmegen van nationaal belang en internationale allure- annex de daaraan gelinkte drie sitemusea doen recht aan de vooraanstaande rol die Gelderland en Brabant speelden op het wereldtoneel tijdens Market Garden en het Rijnlandoffensief,...een onmisbare schakel in de Liberation Route. Victoria van Krieken, directeur Liberation Route Europe Met de komst van het WO II Museum zal het verleden nog meer verankerd worden in onze provincie. En dat verleden zal ook bruggen slaan naar het heden, naar nieuwe (internationale) publiekstromen, sociale verbanden en niet te vergeten het vestigingsklimaat voor bedrijven. Daarbij zal het museum zorgen voor extra inkomsten en extra werkgelegenheid. Gert Jan Oplaat, Voorzitter, Ronald Migo, Algemeen directeur Kamer van Koophandel Centraal Gelderland

14 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Hoofdstuk 1 Vrijheidsmusem WO Waarom en voor wie? Een nieuw museaal concept Een gelaagde vertelling Verhaalkern & actualiteit Boulevard van de Vrijheid: een vrijheidsmuseum Herhalingsbezoek en evenementen: een culturele onderneming Nationaal Museum met Europese dimensie 21 Hoofdstuk 2 De locatie Het gebouw Plankaart & impressie Duurzaamheid Belangrijkste ingrepen binnen Aanpassingen buitenterrein 37 Hoofdstuk 3 Ontwikkeling en realisatie 39 Colofon 42 5

15 Bundeswehr Military History Museum Dresden Holocaust Memorial Berlijn

16 Hoofdstuk 1 Vrijheidsmuseum WO2 Op verschillende plaatsen in Europa zijn nieuwe herinneringscentra en musea over de Tweede Wereldoorlog in de maak. In Londen, Caen, Warschau, Dresden en Berlijn zijn nieuwe instituten gesticht of in aanbouw. Opvallend is hun monumentaliteit; ze zijn gemaakt om de herinnering aan de strijd voor eeuwig vast te leggen. Kennelijk voorzien deze jonge monumenten in een Europees gevoelde behoefte. Opvallend is dat deze instellingen lang niet allemaal afgesloten of verstilde plekken zijn, maar een open karakter kennen en levendige centra zijn met aansluiting op de stad en de (jongeren-)cultuur. Waarom is sprake van deze trend, die in alle landen spontaan ontstaat? Hoe kan het dat uiteenlopende landen hierin investeren, ondanks het lastige investeringsklimaat? En wat kan dit betekenen voor Nederland? Jüdisches Museum Berlin Imperial War Museum, Manchester Museum of the Second World War, Gdansk (in aanbouw) Le Memorial de Caen Museum (Peace Museum), Caen (France) 7

17 Bezoekers worden geprikkeld om zich in te leven, hun eigen verhaal te vormen en zelf bij te dragen aan de verspreiding ervan

18 1.1 Waarom en voor wie? Verschillende generaties kijken op uiteenlopende wijzen naar de Tweede Wereldoorlog. Om een nieuwe generatie te binden en te boeien is ingrijpende innovatie van het cultuurhistorische aanbod nodig. Een nieuwe formule is nodig waarbij de ervaringen uit eerste hand en het omvattende verhaal van de Tweede Wereldoorlog in Nederland betekenis krijgen voor de eigentijdse vragen van de huidige en toekomstige generaties. De groep die de Tweede Wereldoorlog zelf heeft meegemaakt is inmiddels hoogbejaard. De behoefte groeit aan een plek waar de belevenissen, herinneringen, geheimen en boodschappen uit die tijd voorgoed worden vastgelegd. De Tweede Wereldoorlog, het grootste gewapende conflict uit de menselijke geschiedenis, levert naast een schat aan objecten ook erfgoed van een bijzondere soort op: er zijn menselijke, morele en ethische lessen uit te trekken, ook en zeker voor onze tijd. Volgens velen moeten we alle registers open trekken om dit verhaal blijvend te vertellen. Ook bij jongere generaties is veel belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog. Kennis van het geschiedenisverhaal van de Tweede Wereldoorlog helpen je om de eigen plek in de samenleving beter te begrijpen, bewust te worden van keuzes in moeilijke tijden, het belang van vrijheid en tolerantie in te zien en de gevaren van vooroordelen, discriminatie en uitsluiting te voelen. Thema s als fascisme, verzet, verraad, vervolging, militaire strijd, kolonisatie, grondrechten en Europa kunnen dan in een overzichtelijk geheel worden geplaatst. Uit marktonderzoek blijkt dat die belangstelling in de komende jaren voor de Tweede Wereldoorlog zal toenemen, zowel bij de Nederlandse bevolking als bij buitenlandse toeristen die ons land bezoeken. Tekenen daarvan zijn het Anne Frankhuis, met meer dan een miljoen bezoekers per jaar, de jaarlijkse luchtlandingen op de Ginkelse Heide die door zo n mensen worden bezocht en het succesvolle festival Gelegerd in Gelderland dat in 2012 werd georganiseerd door ongeveer honderd samenwerkende organisaties en dat cumulatief bezoekers trok. Maatschappelijk investeerders en overheden vinden het eveneens belangrijk om te investeren in oorlogsgeschiedenis en vredesonderwijs. Die investeringen kunnen werken als stabilisator in een tijd waarin solidariteit en verdraagzaamheid onder druk staan. Uiteraard wordt gezocht naar een scherp gerichte vorm. Het maatschappelijk rendement van elke geïnvesteerde euro is belangrijker dan ooit. Het inrichten van een fysiek ontmoetingscentrum over dit onderwerp kan in veel van deze behoeften voorzien. Cultureel biedt het de kans om middelen op een plek te concentreren en originele artefacten te tonen. Educatief is daarmee belevingscommunicatie te realiseren, één van de meest effectieve vormen van communicatie omdat het publiek letterlijk in het verhaal wordt geplaatst. Sociaal kan het een geschikte oplossing zijn omdat een fysieke plek een ontmoeting tussen generaties kan faciliteren. Een oudere generatie kan haar ervaringen uit de eerste hand overdragen aan een nieuwe generatie belangstellenden. Het ideaal is om dit te doen op een nationale schaal, met voldoende aandacht voor de actualiteit, het voelbaar maken van vrijheid. Aan dit ideaalplaatje ligt een harde economische realiteit ten grondslag. Nieuwe generaties stellen andere, veel hogere eisen aan ontmoetingsplaatsen en alle andere vormen van communicatie. Ze zijn gewend multimediaal, interactief en sociaal te communiceren, waarbij ze zelf net zozeer zender als ontvanger zijn. Het verhaal van Nederland in de Tweede Wereldoorlog mag op grote belangstelling van jonge generaties rekenen, maar dan moet het verhaal op een eigentijdse manier worden verteld. Drie musea en een aantal investeerders hebben het idee opgevat om een centraal museum op te richten waarin dit gebeurt. Het Oorlogsmuseum Overloon, het Bevrijdingsmuseum Groesbeek en Airborne Museum Hartenstein richtten hiervoor de Stichting Museum WO2 op. Samen met de provincie Gelderland, de gemeente Nijmegen en het vfonds werd een convenant afgesloten om de haalbaarheid van dit plan te onderzoeken. Als onderdeel van het convenant werd een concept ontwikkeld dat aan de culturele, sociale en educatieve doelen zou voldoen. Het resultaat ligt voor u. Het Vrijheidsmuseum WO2 kan een state of the art introductie op het verhaal van de Tweede wereldoorlog bieden aan alle Nederlanders en bezoekende toeristen. Het kan een portaal zijn naar andere WO2-musea en herinneringscentra die een onderwerp verdiepen of een nadere duiding geven aan specifieke gebeurtenissen van die plek. Drie musea hebben hier het initiatief in genomen om nauw samen te werken, maar andere musea en herinneringscentra in Nederland kunnen in de toekomst ook aansluiten bij deze coalitie. Concreet kan gedacht worden aan bijvoorbeeld Nijmegen de Oversteek, maar ook Wageningen met als icoon Hotel De Wereld. Het Vrijheidsmuseum WO2 wordt bovendien onderdeel van de Liberation Route Europe, een serie musea en herdenkingsplaatsen langs het pad dat de geallieerden destijds aflegden van Londen naar Berlijn. De spin-off van een museum met Europese allure is een eersteklas toeristische attractie waar de regio economisch en de samenleving nationaal van profiteert. Voor dit plan is een sterk concept nodig, en stoutmoedig cultureel ondernemerschap. Beide mogen blijken uit de komende pagina s. Het bewijs is echter elders te vinden: De Europese herinneringsprojecten die nu in aanbouw zijn slaan een brug tussen de generaties. Ook in die landen is het crisis. Ook in die landen moderniseren de media en staat de maatschappelijke samenhang op het spel. En juist in die landen wordt besloten gelijksoortige plekken in te richten. Ze kunnen worden getypeerd als dynamische monumenten: monumentaal vanwege de architectuur en de big history die erin wordt verbeeld, dynamisch vanwege het activerende karakter. De treffende gelijkenis doet zich overal in Europa voor, maar nog niet in Nederland. Tot nu toe. 1 Nationaal Vrijheidsonderzoek (Nationaal Comité 4 en 5 mei), onderzoek visie

19 Als we die authentieke ervaring kunnen overbrengen op bezoekers van nu, ontstaat een volstrekt nieuwe publieksformule: een eerste persoonservaring van de tweede wereldoorlog.

20 1.2 Een nieuw museaal concept Het succes van films, boeken en musicals over de Tweede Wereldoorlog is te begrijpen door de intense belevenissen van mensen die het meemaakten. Historische nauwkeurigheid gaat hand in hand met indringende kwesties in de actualiteit. De formule van het Vrijheidsmuseum WO2 verbindt die twee. In Nederland ligt een ketting van kleine en grote musea over, en herinneringsplaatsen van, de Tweede Wereldoorlog. Het zijn typische site-musea, ontstaan uit restanten van de immense opmars en strijd ter plekke. Zo is bijvoorbeeld het vermaarde Oorlogsmuseum Overloon ( bezoekers en partner in dit project) op die plek ontstaan omdat in Overloon een tankslag plaatsvond, als onverwacht vervolg op de Operatie Market Garden. Achtergelaten tanks en andere militaire voertuigen zijn nog steeds de grote kracht van het museum. Op die manier zijn collecties van de meeste musea, begraafplaatsen en herdenkingsmonumenten plaatselijk, historisch en militair van oorsprong. Het echte leven Er is echter ook belangstelling voor verhalen die niet direct met een plek te maken hebben, maar met het leven dat zich voltrok op dat moment. Verreweg de meeste mensen spelen een bescheiden rol in de oorlog als burger, soldaat, moeder, kind, vader, handelaar. Ze probeerden er het beste van te maken en waren niet altijd de helden of daders uit de films die we kennen. Ze waren wél mensen zoals ze zich gedragen als hun vrijheid ontnomen wordt, waar en wanneer dat ter wereld ook plaatsvindt Wat zou jij doen als je leefruimte bedreigd werd? Hoe zou jij er voor zorgen dat je kinderen te eten kregen? Ben jij een held tot elke prijs? Misschien komt onze fascinatie voor die tijd wel voort uit het gegeven dat wij het zelf waren, in een ongewone situatie. Er is nog geen museum dat de zaak van die kant belicht en tevens het omvattende verhaal van de Tweede Wereldoorlog in Nederland presenteert. Zo n museum zou in de kern een museum over de oorlog zijn en in essentie een spiegel van menselijk gedrag. Als je het verhaal van een oorlog vertelt, en in dit geval de meest recente van wereldomvattende omvang, dan vertel je eigenlijk een verhaal over hoe wij in elkaar zitten. De vrijheid koesteren We zoeken een formule waarbij ervaringen uit de eerste hand worden overgedragen aan een jongere generatie. De interpretatie en de kennisoverdracht sterken die beleving. Het Vrijheidsmuseum WO2 maakt bezoekers bewust van het belang van vrijheid en tolerantie en laat de gevaren van vooroordelen, discriminatie en uitsluiting zien. Eigentijdse vragen over fascisme, verzet, verraad, vervolging, militaire strijd, kolonisatie, grondrechten en Europa kunnen met kennis over de Tweede Wereldoorlog beter worden geplaatst. Daarbij mikken we op de doelgroep die deze kennis niet vanzelf meekrijgt in de opvoeding. Het moet een introducerende formule worden voor alle Nederlanders. Hier hangt wel een voorwaarde aan. Mensen bezoeken een museum niet voor een lesje Levensbeschouwing of Maatschappijleer. Ze komen voor een goed verhaal. Zo n goed verhaal is aan de oppervlakte spannend en avontuurlijk en het wijst in de diepte op ethische kwesties en morele dilemma s. Deze structuur kennen we van goede films: onder spectaculaire, relationele en avontuurlijke lagen dienen zich diepere niveaus aan. Daarop kom je jezelf tegen en praat je achteraf met je medebezoekers, of met jezelf. Een goed verhaal transformeert, zonder te dicteren wat je precies moet inzien. Een introducerend museum over de Tweede Wereldoorlog zou zo n verhaal kunnen bevatten. In eerste aanleg avontuurlijk, misschien zelfs romantisch. Maar deze romantiek is slechts de inleiding op een dieperliggend verhaal. Bezoekers worden meegenomen in de dynamiek en tragiek van oorlog. Ze zien hoe ze daar zelf een rol in kunnen spelen. Hoe ingrijpend een oorlog is op een mensenleven en op een samenleving als geheel. De doorleefde conclusie is dat we onze vrijheid moeten koesteren of beter gezegd dat we onze vrijheid actief in stand moeten houden en dat dat oefening vergt in het dagelijks leven. 11

21 Bovenaanzicht begane grond Architectuur WO2 MUSEUM zone INRICHTINGSPLAN lift zone zone COLLECTIE garderobe Bovenaanzicht begane grond ontvangst / kassa roltrap toiletten lift roltrap 01 intro 03 recht van de sterkste 05 landhonger 07 wereld brand 09 strijd en verzet vernietiging weg naar de vrijheid MUSEUM WO2 INRICHTINGSPLAN IKONEN PERSONEN zone Collectie lift zwarte schapen crisis zone zone 12 vrijheid wapentuig inval en bezetting Doorsnede Bovenaanzicht begane grond garderobe ontvangst / kassa roltrap toiletten lift roltrap Ikonen/Personen 1 MUSEUM WO2 intro zone 0-1 recht van de sterkste 05 landhonger 07 wereld brand 09 strijd en verzet 10 vernietiging weg naar de vrijheid INRICHTINGSPLAN HISTORISCHE THEMAS lift 02 zwarte schapen crisis zone zone 12 vrijheid wapentuig inval en bezetting depot documentatie centrum Doorsnede Bovenaanzicht begane grond garderobe ontvangst / kassa roltrap toiletten lift roltrap 01 intro zone 1 Historisch recht van de sterkste 05 landhonger MUSEUM WO2 CONCEPT wereld brand zone 09 strijd en verzet 10 vernietiging weg naar de vrijheid zone MUSEUM WO2 INRICHTINGSPLAN BELEVING EN OVERDRACHT 02 lift zwarte schapen crisis vrijheid wapentuig inval en bezetting depot documentatie centrum Doorsnede Bovenaanzicht begane grond garderobe ontvangst / kassa roltrap toiletten lift roltrap intro recht van de sterkste MUSEUM WO2 CONCEPT landhonger wereld brand 09 strijd en verzet 10 vernietiging weg naar de vrijheid 1 Beleving/Overdracht wapentuig zwarte schapen inval en bezetting crisis 0-1MUSEUM WO2 INRICHTINGSPLAN BELEVING EN OVERDRACHT zone lift Doorsnede MUSEUM WO2 INRICHTINGSPLAN zone depot garderobe ontvangst / kassa roltrap toiletten lift Bovenaanzicht begane grond Bovenaanzicht begane grond intro recht van de sterkste 04grond 02 0 Bovenaanzicht beganezwarte schapen crisis -1 zone depot zone lift 06 MUSEUM WO2 CONCEPT Doorsnede 09 wereld brand wapentuig vernietiging zone 10 strijd en verzet 08 inval en bezetting vrijheid ALGEMEEN OVERZICHT 07 landhonger 12 documentatie centrum roltrap 1 zone weg naar de vrijheid zone vrijheid zone documentatie centrum zone lift MUSEUM WO2 CONCEPT garderobe ontvangst / kassa roltrap roltrap ontvangst / kassa roltrap toiletten lift roltrap 01 intro intro depot 02 crisis 02 crisis recht van de03 sterkste recht van de sterkste Doorsnede Doorsnede toiletten garderobelift 05 landhonger zwarte schapen 04 landhonger zwarte schapen 07 wereld 07 brand 06 inval en bezetting 06 inval en bezetting strijd en verzet wereld brand 08 wapentuig strijd en verzet 10 vernietiging 10 vernietiging 11 weg naar de vrijheid 11 documentatie centrum weg naar de vrijheid 12 vrijheid 12 vrijheid 08 wapentuig MUSEUM WO2 CONCEPT depot depot documentatie centrum documentatie centrum MUSEUM WO2 CONCEPT MUSEUM WO2 CONCEPT

22 1.3 Een gelaagde vertelling Het historische gedeelte laat bezoekers de belangrijkste hoofdstukken van de Tweede Wereldoorlog beleven. Dat gebeurt niet door nabootsing, maar door historische verbeelding. Diepere lagen van het verhaal worden daarin verwerkt. Gamification Sinds 2008 is de computer spelindustrie wereldwijd groter dan de tv- en de filmindustrie bij elkaar. Miljoenen jongeren brengen hun tijd door in virtuele werelden waar ze elkaar ontmoeten, uitdagen en met elkaar battelen. De grootste games zijn ware Hollywoodproducties en hebben een first person perspective. Dat is een camerastandpunt vanuit de positie van degene die het spel bedient, ook wel het ik-perspectief genoemd. Bij een race spel is dat bijvoorbeeld de positie van de bestuurder in de auto. First person games zijn onweerstaanbaar omdat de beleving van de game het dichtste bij die van de gebruiker komt. In de geschreven literatuur bestaat het perspectief al veel langer. Hoe zou een First Person Game van de Tweede Wereldoorlog eruit zien? Lineair verhaal Het museum dat we in gedachten hebben heeft een lineaire opbouw. Bezoekers worden meegenomen door de belangrijkste hoofdstukken van de Tweede Wereldoorlog, voor hen geselecteerd en uiteengezet door een team van historici, sociologen, onderwijskundigen e.a. en volgens de canon van het onderwijs. We sluiten aan op de leerdoelen/kerndoelen zodat het uitermate geschikt is als onderdeel van lesprogramma s. De wandeling begint in het interbellum en loopt via de inval in Nederland, het opkomende verzet, vervolging en uitsluiting, de globalisering van de strijd, de vorming van geallieerde strijdkrachten en de ontknoping, door tot in het moderne Europa en de huidige tijd. Op deze manier herbeleeft de bezoeker de belangrijkste momenten van de Tweede Wereldoorlog en ervaart hij voor welke keuzen en uitdagingen mensen toen stonden. Wisselende vertelstijlen Uit de museumwereld is bekend dat er niet één prototypische museumbezoeker bestaat waaromheen het perfecte museum gevormd kan worden. Sommige bezoekers willen spellen en spektakel, anderen willen juist met rust worden gelaten en zo het verhaal tot zich nemen. Weer anderen willen zich inleven door middel van getuigenissen of worden juist door beelden aangetrokken. Mensen hebben uiteenlopende leer- en beleefstijlen en succesvolle tentoonstellingen bevatten een mix van stijlen waar ieder het zijne uit haalt. Niveau naar wens Door niveaus in de vormgeving aan te brengen kunnen we het verhaal gelaagd aanbieden en kan elke bezoeker zijn eigen stijl volgen. Dat geldt niet in de laatste plaats voor het kennisniveau. Elke tiener kan een goed geïnformeerde hobbyist zijn, maar het tegendeel komt vaker voor. Het museum wil nadrukkelijk introducerend zijn en het kennisniveau van jongere generaties ten aanzien van het oorlogsverhaal neemt gemiddeld genomen af. Daarom wordt ook de content gelaagd aangeboden, daarbij dankbaar gebruikmakend van digitale informatiesystemen. Iedereen kiest het vertelniveau dat bij hem of haar past: introducerend, duidend, informatief of historistisch. Zo worden scholieren, toeristen, dagrecreanten en special interest groups waaronder bijvoorbeeld historici en militairen bereikt. Identificatie & pluriformiteit Op de linkerpagina is de plattegrond van het museum uitgelegd en is te zien dat elke zone een aantal verhaallagen bevat. De historische hoofdstukken worden aanschouwelijk gemaakt door middel van architectuur van de ruimte (dreigend, beklemmend, of juist open en feestelijk), authentieke objecten, anekdotische filmbeelden en geluidsfragmenten en ontmoetingen met personages. Collectiestukken worden iconisch opgevoerd. In het tonen van de echte spullen toont het museum zijn unieke kracht, boven alle andere communicatievormen. Zo ontstaat een levendig beeld van wat gewone mensen in die tijd meemaakten. Bezoekers kunnen zich identificeren met talrijke personages die in de verschillende scenes opduiken en terugkomen. Dat kunnen militairen zijn, maar ook huisvrouwen, postbodes, koeriers en burgemeesters. Dankzij het eerste persoonsperspectief is in te zien en te voelen dat goed en kwaad helemaal niet zo helder als zwart en wit zijn als je er zelf voor staat. Het museum neemt een pluriform standpunt in. Interpretatie Architectuur, beeld en geluid, anekdotes en bijzondere voorwerpen maken van elk hoofdstuk een indringende belevenis. Toch gaan we niet proberen de Tweede Wereldoorlog na te bootsen. Nog los van de astronomische kosten is nabootsing voor veel groepen te letterlijk. We maken daarentegen een interpretatie van het geschiedenisverhaal en brengen die op meerdere manieren en vanuit verschillende perspectieven in beeld. Vroegere versies van deze verteltechniek zijn in andere musea met succes toegepast. In het Vrijheidsmuseum komt een versie met de nieuwste technieken. Deze maken het mogelijk de verhaalinhoud in de loop van de tijd aan te passen. Zo blijft het museum actueel en is het de moeite waard vaker terug te komen. Kennis en onderzoeksluik Doordat het museum een multimediale infrastructuur heeft, kan het goed fungeren als doorgeefluik van (wetenschappelijke) kennis over de Tweede Wereldoorlog. Archiefinformatie, onderzoek, film- en fototentoonstellingen of onderzoek kunnen plaats krijgen in de vorm van een tijdelijke tentoonstelling of als evenement. Ook onderzoek dat de andere kant opgaat en waarbij meningen en ideeën van het publiek worden onderzocht kan hier plaatsvinden. Het museum heeft geen eigen onderzoekers in dienst, maar kan via deze verkeersfunctie een waardevolle rol in de onderzoeksketen spelen. We noemen dit de interfacefunctie. Er zijn adhesiebetuigingen van onder meer de Radboud-universiteit (Vakgroepen Geschiedenis en A-faculteit). 13

23 Entree Introplein Interbellum Actualiteit Crisis Recht van de sterkste Zwarte schapen Landhonger Inval en bezetting Wereldbrand Wapentuig Strijd en verzet Vernietiging Weg naar de vrijheid Vrijheid Afrekenen en opbouwen Boulevard van de Vrijheid

24 1.4 Verhaalkern & actualiteit Het museum hakt de aanloop, de ontwikkeling en de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog op in twaalf tijdvakken. Het gaat om Nederland in de Tweede Wereldoorlog, verteld in een internationale context. Bezoekers begeven zich in die tijdvakken en doorlopen de hoofdstadia van het oorlogsverhaal. Elk tijdvak heeft een verbinding met de actualiteit, die kan worden aangehaald met tijdelijke tentoonstellingen en evenementen (linkerpagina). Verontrustende berichten Net als in het echte leven komt het nieuws concentrisch tot het bezoekende publiek: het nieuws van de buren het eerst, dan het nationale en internationale nieuws via niet altijd even betrouwbare bronnen. Elke fase schept een filmische ruimte met een eigen sfeer, eigen vragen en eigen keuzen. Omdat de bezoeker niet weet wat de volgende fase zal zijn, imiteren we de positie van een Nederlander in oorlogstijd: Je weet ongeveer waar je bent maar je weet niet wat de volgende fase zal zijn. Telkens word je geconfronteerd met oplossingen waarvoor kinderen, vaders, moeders, generaals en taxichauffeurs kozen. Uitvindingen, illegale zenders, zelfgemaakte jurkjes, clandestiene whisky, wegkijken en schijnheilige verklaringen. Het zijn de levels van het computerspel, of zo je wilt de hoofdstukken uit een goed boek. Sommige bezoekers willen people news, anderen juist strategische en cartografische informatie. Het aanbod is zo verspreid dat je je eigen voorkeur kunt volgen. Net als in de gewone wereld. We beginnen in het interbellum, een Nederlands pleintje vol keurig nette huizen in de jaren 20 en 30, waar de crisis en de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog ver weg lijken. Toch piept door kranten, tijdschriften en de distributie wereldse onrust door. Als je de gang inloopt wordt de crisis groter. Hyperinflatie in Duitsland, de roep om Sterke Mannen, beschuldiging van raciale groepen, knokploegen op straat. Hitler pakt het Rijnland terug, u maakt daarover een praatje met de buurvrouw. Toch wel indrukwekkend, die Duitsers met hun Olympische Spelen. De protserige architectuur wordt beklemmend wanneer u afdaalt tussen standbeelden en uiteindelijk tegen de buste van de GRÖFAZ aanloop. Een nogal ongemakkelijk gevoel want u vermoedt wie ermee wordt uitgebeeld. Maar ook wel prettig want na hem begint de volgende ruimte. Zo lopen bezoekers door de stadia van de oorlog: Recht van de Sterksten, die met makkelijke waarheden en geruststellende beloftes autoriteit opeisen. Zwarte Schapen, joden die met propaganda worden zwartgemaakt. In Nederland een werkdorp voor Joodse vluchtelingen in de Wieringermeer. Landhonger, als Hitler het Rijnland terugeist en er in alle landen, en in het buurtcafé driftig wordt gediscussieerd: pacificatie of niet? Inval en Bezetting, waarin je de korte tijd van strijd in Nederland meemaakt, maar meer nog de bizarre tijd onder de Duitse bezetter. Het gewone leven ging zo gewoon mogelijk door. Maar sommige mensen hadden onderduikers in huis. En jonge mannen waren hun leven niet zeker. Koopvaardij: de Nederlandse overheid vordert elk schip op zee, 850 bodems worden betrokken in de strijd. Japanse inval in Nederlands Indië. Wereldbrand, na de aanval op Pearl Harbor, waardoor Amerika in de strijd betrokken werd. Wat kreeg je daarvan mee in Nederland? Op Duits bevel is uit de Amsterdamse joodse burgerij een Joodsche Raad geformeerd. In de Raad sprak men af dat het in hoofdzaak een uitvoerende en overbrengende taak zal hebben, doch geen verantwoordelijkheid kan dragen voor de opdrachten die hij heeft over te brengen. Ook stelde men dat men niet zo ver kan gaan voor de Joden oneervolle opdrachten te aanvaarden. Alle Nederlandse orkesten zijn geariseerd, dat wil zeggen dat de joodse musici van deelname eraan uitgesloten zijn. Wapentuig, met immense opbouw van mobilisatiemacht, nieuwe technologie, allerlei uitvindingen die we nu nog gebruiken. Ontluikende vrouwenemancipatie in de fabrieken. In Nederland wordt de Elfstedentocht verreden. De winter is zo koud dat voedingsmiddelen en brandstoffen op de bon gaan. Alle Nederlanders worden verplicht voor de Duitsers te gaan werken (1942). Strijd & Verzet, over de opkomende ondergrondse en de strijd aan het Oostfront. Wat kreeg je er in Nederland van mee? In elk geval de tweede capitulatie van een Nederlands leger, het KNIL. Bij een spectaculaire overval op het bevolkingsregister van Amsterdam wordt grote schade aangericht. De daders worden na een week verraden, opgepakt en gefusilleerd. Vernietiging. Het donkerste moment, vernietiging alom, bombardementen in Nijmegen, Den Haag, Enschede en Deventer. En ook op Duitse steden. Willekeurige executies patiënten en 50 personeelsleden van de Joodse psychiatrische inrichting Het Apeldoornsche Bosch worden vanuit Apeldoorn naar Auschwitz gedeporteerd. Westerbork fungeerde als laatste halte voor meer dan joden. Grote vluchtelingenstromen binnen Nederland. De RAF vernietigt met een bombardement in het Ruhrgebied twee stuwdammen, waardoor de Duitse wapenindustrie een maand zonder stroom komt te zitten. Duizenden krijgsgevangenen, militairen en burgers, worden in Azië gedwongen aan de Birmaspoorlijn te werken. Weg naar de Vrijheid. De lange mars van geallieerden, Market Garden en de hongerwinter die in het Westen heerste. De Duitsers vuren vanuit Hellendoorn een V2 af op Antwerpen. Het projectiel komt neer op een bioscoop. Er vallen 567 doden. Bevrijding van Zeeland en het Rijnlandoffensief. Eindspel in Berlijn. Uitzinnige Oranjefeesten en bevrijdingsbabies, negen maanden later. Von Stauffenberg pleegt een mislukte bomaanslag op Adolf Hitler. Na dit hoofdstuk kom je in een nieuwe zone van het museum: de Boulevard van de Vrijheid. Afrekenen en opbouwen. Moffenmeiden, snelle rechtspraak en nieuwe vluchtelingen, nu NSB-ers. Hongerwinter in het Westen, voedsel op de bon. Hoe bouw je een stad op die in puin ligt? Terugkerende Nederlanders, waaronder een kleine groep NLse joden in een onverschillig land. Onafhankelijkheidsstrijd in Indonesië. Evalueren. Hoe heeft dit kunnen gebeuren? Welke krachten kunnen bezit nemen van een mens of een samenleving als geheel? Pogingen tot begrip van denkers, schrijvers en volkszangers. Ontwikkeling van Europese Unie, Verenigde Naties inclusief Veiligheidsraad en internationale rechtspraak. Uitbreiding van de democratie en verdragencultuur. Ideeën achter Marshallhulp en steun voor Duitsland. Een gebaar maken. Wat doe jij voor de vrijheid en de vrede? Oorlog is in onszelf en het voorkomen ervan vergt levenslange oefening. Bezoekers moedigen elkaar aan om het beter te doen, de volgende keer dat iemand het bloed onder je nagels vandaan haalt. 15

25 entree roltrap F creëren (creatieve broedplaatsen, kunst en cultuur) entree F creëren 1 depot depot E vrij zijn (shop, cafe, reastaurant) roltrap roltrap (creatieve broedplaatsen, kunst en cultuur) E Doorsnede vrij zijn (shop, cafe, reastaurant) lift D ontmoeten (democratie) D ontmoeten (democratie) C herinneren (monument) C herinneren (monument) B evalueren (geschiedenis en onderwijs) B Bovenaanzicht 1 verdieping Bovenaanzicht 1e verdieping e lift lift roltrap lift BOULEVARD VAN DE VRIJHEID INRICHTINGSPLAN BOULEVARD VAN DE VRIJHEID INRICHTINGSPLAN evalueren (geschiedenis en onderwijs) MUSEUM WO2 CONCEPT documentatie centrum MUSEUM WO2 CONCEPT Architectuur Wisseltentoonstelling / onderwijs Evenementen / programmering Horeca / winkelen / vergaderen ALGEMEEN ALGEMEEN e Bovenaanzicht 1 verdieping A afrekenen en opbouwen A afrekenen en opbouwen Doorsnede Doorsnede conferentiezaal documentatie centrum conferentiezaal 29

26 1.5 Boulevard van de Vrijheid: een vrijheidsmuseum Het ultieme doel van Vrijheidsmuseum WO2 is om aan jongeren duidelijk te maken wat vrijheid is. Omdat jongeren letterlijk omgeven zijn met vrijheid, is het benadrukken daarvan lastig. Toch is dat de boodschap: niet de oorlog is een bijzondere situatie, vrijheid en vrede zijn bijzonder. De menselijke natuur is in zeventig jaar niet veel veranderd en daarin zit alle reden om de les sen van de Tweede Wereldoorlog levend te houden. Om dit duidelijk te maken wordt het volledige museum gespiegeld in het heden. De Boulevard van de Vrijheid is een open, lichte zone die letterlijk bovenop het historische verhaal wordt gelegd. Sommige onderdelen van de tentoonstelling steken als scherven door de vloer, zoals het Nederlandse landschap bezaaid ligt met bunkers. En voor wie goed kijkt zijn er veel meer sporen van de oorlog in onze tijd: het gedrag van mensen in een economische crisis. Ontvoerde journalisten in Mali. Pesterijen op het schoolplein. Hapklare praatjes van populisten. De Boulevard heeft een glaswand naar de zonnige kant van het museum, het grote plein annex parkeerplaats op het zuiden. Een grote bordestrap legt verbinding en dient tevens als tribune voor openluchtmanifestaties. Aangezien het gebouw tussen weg en plein ligt en de omgeving niet bewoond is, ligt er een perfecte plek voor evenementen. De oppervlakte is groot genoeg om te dienen voor parkeerplaats en evenemententerrein tegelijkertijd. In de evenementenzone worden, in samenwerking met cultural creatives, voorstellingen gemaakt, kan internationaal worden gedineerd en feest gevierd. Hiertoe wordt een samenwerking opgebouwd met de huidige gebruiker van het pand, de Cultuurspinnerij. Met deze levendige Boulevard opent het museum naar de stad, het is er in zekere zin een uitbreiding van. Dit komt tegemoet aan de eigenlijke betekenis van een museum: een huis van de muzen. Geen stille afzijdige plek, maar een levendig, rumoerig en betekenisvol marktplein. Op de Boulevard kunnen jongeren onderzoek doen naar dergelijke Museum & Boulevard verschijnselen, waarbij ze worden geholpen door inzichten van oudere generaties. We zien hoe de oorlog werd afgerond, hoe er met schuldigen en daders werd omgegaan, hoe iedereen voor zichzelf probeert een evaluatie te maken en welke tekenen in onze tijd een waarschuwing zouden kunnen zijn. Het museum toont de historische betekenis van deze ontwikkeling. Met een open blik naar de ontwikkelingen in Europa en de Onderwijsfunctie Bovenaanzicht internationale rechtsorde. De Boulevard heeft alle faciliteiten om tijdelijke tentoonstellingen, kunstinstallaties, theatertechniek en filmdecors te plaatsen. Er ligt een horecaterras om groepen tot 800 personen te cateren. De grote ruimte is lift zodanig te compartimenteren dat sommige gedeelten openbaar en andere uitsluitend met tickets te betreden zijn. Kortom, de Boulevard van de Vrijheid is een multifunctionele ruimte, met vrijheid als dragend thema. Naast de multifunctionaliteit bevat de Boulevard veelkleurige verworven- roltrap lift heden van deze tijd: ingangen naar historische documentatie, onderwijsentree roltrap beneden doorloop je de geschiedenis boven zie je letterlijk en figuurlijk de sporen van het verleden de historische ruimtes vormen de ondergrond voor het heden de historische thema's komen terug in hun vrije vorm hier worden de verworvenheden, de vrijheid en de actualiteit gevierd en discussieruimtes, een mediatheek, kiosken met tijdschriften van over en secundaire onderwijs. de hele wereld. Vrijheidsmuseum WO2 voorziet in behoefte aan leermiddelen voor de vakken Geschiedenis, en Maatschappijleer en binnen het domein Burgerschap in het voorgezet onderwijs (VO) en sluit aan op de kerndoelen in het primair onderwijs (PO). Voor wat betreft de museale vertaling van onderwerpen uit de canon is afstemming gezocht met het Nederlands Openluchtmuseum. Dit museum wil bij de vensters op WO2 verwijzen naar het Vrijheidsmuseum, waardoor scholen hun weg kunnen vinden bij specialisatie (zie adhesieverklaring). Contact wordt gezocht met onderwijskoepels om in een volgende fase het aanbod van het museum af te stemmen op leerwegen in het primaire Doorsnede Doorsnede totaal 1e etage begane grond conferentiezaal kelder depot documentatie centrum Niet de oorlog is een bijzondere situatie, vrijheid en vrede zijn bijzonder. WO2 MUSEUM CONCEPT

27

28 1.6 Herhalingsbezoek en evenementen: een culturele onderneming Het Vrijheidsmuseum WO2 heeft ook een bedrijfsmatige kant; er moet waarde worden gecreëerd. Door de combinatie van de historische tentoonstelling en de Boulevard van de Vrijheid ontstaat een gecombineerde culturele bestemming. Dit ligt goed in de huidige dagrecreatieve markt, waarin consumenten op zoek zijn naar symbio s: handige combinaties van arrangementen met voor elk lid van de bezoekende groep wat wils. Vrijheidsmuseum WO2 kan daarmee een waardevolle aanvulling op het bestaande aanbod in de regio worden. De vrijetijdsindustrie als geheel profiteert, omdat er een extra argument voor een kort verblijf in de regio ontstaat. Om ervoor te zorgen dat mensen ook blijven terugkomen programmeert het Vrijheidsmuseum kleine en grote evenementen en wisseltentoonstellingen. Hiervoor wordt de open ruimte van de Boulevard gebruikt. Deels zijn het producties van de Cultuurspinnerij en deels eigen of ingekochte producties. Ook initiatieven van individuen en groepen komen aan bod. Er wordt een zorgvuldige uitbreiding van het vrijheidsthema nagestreefd, zodat bestaande cultuurlocaties hier niet onder te lijden hebben. Het is eerder zo dat de toegankelijkheid van de lokale podia wordt vergroot zodat nieuwe groepen toegang krijgen. Denkbaar zijn: Feesten en manifestaties gedurende de Zomerfeesten Vrijheidsfestivals voor scholen Minimusical Soldaat van Oranje Indoor Apenkooi in Herfstvakantie Reizende tentoonstellingen zoals Deine Anne, De Bunker en de Bandritzer 561 Klassiek concert tijdens Dodenherdenking Open podium op Bevrijdingsdag Fototentoonstelling In Memoriam over kinderdeportaties Movies that Matter-engaged films ism Amnesty International Multicoloured diversiteitsfestival. Van al deze ideeën bestaan succesvolle voorgangers. Neem bijvoorbeeld de zakelijk succesvolle voorbeelden Soldaat van Oranje, de Vierdaagse Zomerfeesten, de Bunker en Crossing Border. Deze evenementen genereren naast herhalingsbezoek en publiciteit een financieel rendement dat kan worden ingezet voor programmaonderdelen die wat minder renderen. Het Vrijheidsmuseum WO2 creëert daarmee haar eigen niche, in samenwerking met de Cultuurspinnerij en nationale vredesorganisaties. Zie voor nog meer inspiratie: vredevanutrecht.nl Rondom -en vaak vanuit- initiatiefgroepen in de samenleving worden producties gestart die de kans krijgen op een podium en indien gewilddoor te groeien naar een grotere gemeenschap. Het onderscheid tussen producent en consument vervaagt, niet alleen in artistiek maar ook in zakelijk opzicht. Veel succesvolle nieuwe fenomenen zoals A Campingflight to Lowlands, cultuurfestival De Parade en Boulevard of Broken Dreams zijn op deze manier tot stand gekomen, zonder structurele subsidie. De bouw- en organisatievorm die hierbij hoort is recent beschreven in Beyond the Black Box and the White Cube van het gerenommeerde adviesbureau LA Group (Leisure Arts Consultancy, Amsterdam). Zij onderscheiden een nieuwe trend bij culturele bedrijven om opener, transparanter en centraler te zijn. Het boek levert bewijzen in de vorm van internationale successen op het gebied van vernieuwend museaal en theatraal ondernemerschap. Uit het voorwoord: De Black Box en de White Cube, waarin kunst en erfgoed het beste tot hun recht komen, blijven nodig, maar we hebben ook behoefte aan andere ruimten groter, opener, minder afgezonderd en minder monofunctioneel waar we meer kunnen genieten. Daarnaast veranderen onze ideeën over musea en theaters en over hun rol in de samenleving. Dit leidt tot nieuwe ambities: musea en theaters die dynamischer, veelzijdiger, toegankelijker en opvallender, commerciëler en cultureel ondernemender zijn. Parallel hieraan veranderen de behoeften en groeien de verwachtingen van het publiek. We zijn steeds meer gericht op beleving, inspiratie, afwisseling en comfort en verwachten deze ook in musea en theaters terug te zien. In dit citaat lijkt het of het WO2 museum, inclusief de Boulevard van de Vrijheid, wordt voorgesteld -vier jaar voor het ontstaan ervan. Dat is geen toeval: businessplannen die nu worden opgesteld moeten tegemoet komen aan ingrijpende nieuwe regels van deze tijd. Deze zijn als volgt samen te vatten: de overheid investeert maar participeert niet niet het spektakel staat centraal maar de betekenis niet de maker staat centraal; het publiek is de curator ondernemingsprofiel: grote onzekerheid bij kleine risico s kleine slagvaardige staf, grote kring betrokkenen weinig voorspelbaar, trial en error geen doelgroepen maar volggroepen Deze vorm van cultureel ondernemerschap is nieuw. Hij past in deze tijd met actieve consumenten en een terugtredende overheid. Deze zijn niet in eerste aanleg gericht op het produceren van cultureel aanbod, maar op het beantwoorden van een maatschappelijke vraag. Het is niet het doel om doelgroepen te bereiken, maar om volggroepen te creëren. Middels een op te stellen ondernemingsplan borgt het Vrijheidsmuseum WO2 dit ondernemerschap en deze bedrijfsformule in ruime kaders. 19

29 LIBERATION ROUTE LOKALE POSITIONERING VAN LIBERATION MUSEA Berlijn O Londen Rijnland N G Normandië FOCUS LIBERTYPARK OVERLOON MUSEUM WO2 CONCEPT O FOCUS AIRBORNE MUSEUM HARTENSTEIN MUSEUM WO2 CONCEPT Londen O Overloon Berlijn Londen Oosterbeek O Berlijn thematische focus Slag om Overloon Bezetting & bevrijding Garden Market Garden Opmars vanuit Normandië thematische focus Slag om Arnhem Evacuatie Arnhem Market Market Garden Normandië internationale focus USA CAN UK NL DUI Normandië internationale focus UK POL NL DUI FOCUS NATIONAAL BEVRIJDINGSMUSEUM GROESBEEK MUSEUM WO2 CONCEPT MUSEUM WO2 NIJMEGEN MUSEUM WO2 CONCEPT Londen Groesbeek G Berlijn Londen Nijmegen O N G O Berlijn Normandië thematische focus Operatie Market Garden Frontlinie Operatie Veritable/Rijnlandoffensief Opmars naar Berlijn internationale focus NL USA UK CAN POL DUI Normandië thematische focus overzicht WO II samenhang oriëntatie verwijzing nationale focus NL LOKALE POSITIONERING VAN LIBERATION MUSEA MUSEUM WO2 CONCEPT INTERNATIONALE POSITIONERING VAN LIBERATION MUSEA MUSEUM WO2 CONCEPT O Berlijn N Londen O N G O G O Normandië MUSEUM WO2 CONCEPT MUSEUM WO2 CONCEPT

30 1.7 Nationaal museum met Europese dimensie In het Vrijheidsmuseum WO2 staat het brede Nederlandse verhaal over de Tweede Wereldoorlog voorop. Dit biedt een goede introductie voor andere musea en herinneringscentra in Nederland in de WO2 erfgoedsector. Het museum past echter ook in de bredere Europese context, omdat het onderdeel wordt van de Liberation Route Europe. Vrijheidsmuseum WO2: portaal- en regiefunctie Het Vrijheidsmuseum WO2 wordt een introducerend museum over het geschiedenis van Nederland in de Tweede Wereldoorlog. Dit museum fungeert daarmee als portaal voor andere WO2-musea en herinneringscentra die een onderwerp verdiepen of een nadere aanduiding van het vestigingsgebied geven (site musea). Drie musea hebben het initiatief genomen om hierin nauw samen te werken en het Vrijheidsmuseum WO2 te realiseren. Andere musea in Nederland kunnen in de toekomst ook aansluiten bij deze coalitie. Denkbaar zijn samenwerkingen op het gebied van marketing, onderwijsprogrammering, tentoonstellingsprojecten en onderzoek om zo de totale kwaliteit van het WO2 aanbod te verhogen. Het is bovendien de verwachting dat in de komende jaren onderdak gezocht moet worden voor collecties waarvoor de hoeders vanwege hoge leeftijd of groeiende kosten niet langer kunnen zorgen. Het Vrijheidsmuseum WO2 kan hier een regiefunctie innemen en zo tegemoetkomen aan de gewenste bestelvorming in de sector. Collecties kunnen worden opgevangen, herverdeeld, ontdubbeld en opnieuw ondergebracht. Deze regiefunctie moet nog worden uitgewerkt, wat zal gebeuren in samenspraak met de branchevereniging Stichting Musea en Herinneringscentra De Europese dimensie: Liberation Route Het Vrijheidsmuseum WO2 wordt een onderdeel van de Liberation Route Europe, een serie musea en herdenkingsplaatsen langs het pad dat de geallieerden destijds aflegden van Londen naar Berlijn. De betekenis van dit pad wordt aanschouwelijk gemaakt. Zo ontstaat een museum met internationale allure en voor bezoekers een nieuw zicht op de betekenis van Europa. Met steun van het vfonds wordt de Liberation Route de komende jaren naar Europees niveau opgeschaald. Daartoe is samenwerking gezocht en gevonden bij tal van lokale overheden in Engeland, Frankrijk, België en Duitsland. Het doel is nadrukkelijk om niet alleen de geschiedenis in Europese context te belichten, maar juist ook de waarde van Europese eenheid in het heden. Vanaf de start zal de aanleiding en de actuele betekenis van Europa in het museum een prominente plek krijgen. De regionale dimensie: site musea De musea in Groesbeek en Overloon, die samen met het reeds gerenoveerde museum in Oosterbeek het initiatief voor het centrale WO2 museum namen, moderniseren hun aanbod zodat de onderlinge samenhang wordt versterkt. Hun verhaal binnen de Liberation Route spitst zich toe op de Operatie Market Garden, die zoals bekend een dramatisch verloop had en waarbij de plaats van handeling aanleiding geeft voor vier specifieke vertellingen: Oorlogsmuseum Overloon stelt de geallieerde opmars vanaf de stranden in Normandië centraal en concentreert zich daarbij vooral op de gevechten rond de Corridor tijdens Market Garden en op de gevechten die zich direct daarna voltrokken rondom het Brückenkopf Venlo, die culmineerden in de Slag bij Overloon, de grootste tankslag die ooit op Nederlandse bodem werd uitgevochten. Met meer dan 150 militaire voertuigen en kanonnen krijgen bezoekers een goede indruk van de enorme militaire inspanningen die de Geallieerden zich getroost hebben om Europa te bevrijden. Het Bevrijdingsmuseum in Groesbeek ligt verhaaltechnisch het dichtst tegen de WO2-brede context van het museum in Nijmegen aan en kan een belangrijke leverancier van objecten voor de iconische presentatie in Nijmegen worden. De vestiging in Groesbeek zal zich toespitsen op de luchtlandingen ter plekke, de massale troepenopbouw in het Rijk van Nijmegen en de start van het Rijnlandoffensief, ook bekend als Operatie Veritable, waarbij een half miljoen geallieerde militairen zich inlegerden in het Rijk van Nijmegen. Het werd de grootste aanval in de geschiedenis vanaf Nederlands grondgebied. Na de doorbraak in het Rijnland werd de rest van Nederland bevrijd en kon de opmars naar Berlijn beginnen. Het was een scharnierpunt in de Tweede Wereldoorlog in geografisch en historisch opzicht, zowel voor het burger- als het militaire domein. Er is een eerste vlekkenplan gemaakt waarbij het museum in een compacte vorm zal aansluiten bij het centrale museum en de beide andere site-musea. Airborne Museum Hartenstein in Oosterbeek moderniseerde haar aanbod reeds enkele jaren geleden, waarbij voor het eerst in Nederland een eerste persoons-tentoonstellingstechniek werd toegepast ( Airborne Experience ). De omslag heeft destijds tot een verdubbeling van het bezoekersaantal geleid en tot grote waardering van jongeren en veteranen. Het Informatiecentrum Slag om Arnhem naast de John Frostbrug in Arnhem maakt integraal onderdeel uit van het Airborne Museum. Momenteel wordt de mogelijkheid tot een tweede Informatiecentrum in Driel onderzocht, waar het aandeel van de Poolse strijdkrachten tijdens de Slag om Arnhem belicht wordt. In 2014 wordt de eerste grote expositie geopend over de Evacuaties in de regio naar aanleiding van de Slag om Arnhem, gekoppeld aan een grootschalig Burgerparticipatieproject, waarmee het museum naast de militair-historische verhaallijn zich verder positioneert van en voor de bewoners in de regio. De Oversteek Nijmegen. In het concept van Vrijheidsmuseum met site musea en het omringende herdenkingslandschap kan De Oversteek als één van de sites worden opgenomen. De Oversteek markeert een belangrijk historisch moment in WO2. Zowel in de vormgeving en informatie in het buitengebied als bij de verwijzingen in het Vrijheidsmuseum naar deze gebeurtenissen kan hier de nodige aandacht aan worden gegeven. 21

31

32 Hoofdstuk 2 DE LOCATIE Er is een schitterende locatie voor het Vrijheidsmuseum WO2 gevonden, aan de voet van De Oversteek in Nijmegen-West. Deze brug verbindt het museum met de Oost Nederlandse regio, en met het Duitse achterland, zodat het museum een flink spreidingsgebied heeft. Bovendien markeert de ligging een historisch moment in WO2. Precies op deze plek vond de Waaloversteek plaats; één van de meest heldhaftige momenten uit de Tweede Wereldoorlog. Het Vrijheidsmuseum WO2 wordt gehuisvest in de VASIM in Nijmegen, een voormalig fabrieksgebouw dat na de oorlog met Marshall-steun werd gebouwd. Het ligt vlak bij de plek waar een roemruchte actie in de Tweede Wereldoorlog plaatsvond: de heroïsche oversteek op 20 september 1944 van Amerikaanse para s in roeibootjes op klaarlichte dag. Onder een immens vijandelijk vuur slaagden militairen van de Amerikaanse 82e Luchtlandingsdivisie er in de overkant te bereiken. Hierdoor vielen de Waalbruggen in handen van de geallieerden en dit luidde uiteindelijk de bevrijding van Nijmegen in. Deze operatie is de meest gedecoreerde van de Tweede Wereldoorlog in Nederland, vanwege de heldenmoed die werd opgebracht voor de bevrijding. Een betere locatie voor het nieuwe Vrijheidsmuseum WO2 is nauwelijks denkbaar. Zeker ook omdat de plek strategisch tussen de site musea in ligt, onderdeel uit maakt van de Liberation route en goed past in de ambities van het Waalfront, de nieuwe stadswijk aan de Waal. De strijd om Nijmegen werd beslist op 20 september De Amerikanen en de Britten hadden besloten de beide bruggen zowel van de noord- als van de zuidkant aan te vallen. Om uur sprongen de Amerikanen in hun met zeildoek bespannen roeibootjes en peddelden naar de overkant. Hoe dichter zij bij de andere oever kwamen hoe gemakkelijker ze waren te raken. Hele boten verdwenen onder water. Om sneller vooruit te komen gebruikten de soldaten de kolven van hun geweren om te roeien. 48 Amerikanen en een onbekend aantal Duitse soldaten kwamen daarbij om het leven. Van de 26 boten die vanaf de zuidoever (nabij de Vasim) vertrokken, konden er maar 13 opnieuw gebruikt worden voor de volgende aanvalsgolf. De rest was óf tijdens de oversteek zwaar beschadigd óf gezonken. Soms dreven de boten met de doden en gewonden aan boord stroomafwaarts. Een triestere aanblik was nauwelijks voorstelbaar. De soldaten die de oversteek hadden overleefd en aan land waren gekomen vochten zich een weg naar de dijk, recht op de Duitsers af die zich daar verschanst hadden. De spoorbrug én de Waalbrug werden uiteindelijk om uur veroverd. Nijmegen was daarmee bevrijd! De Britse tanks trokken de volgende dag, op 21 september zullen het elke dag zien. Nijmegen is een aantrekkelijke stedelijke bestemming voor verblijfs- en dagtoerisme en te midden van een cultuuren natuurhistorisch aantrekkelijk en afwisselend gebied. Ook is er een sterke inhoudelijke relatie van de stad met het onderwerp van het museum: de stad vormde het decor van zowel Market Garden als de start van het Rijnland Offensief, terwijl eerder, in februari 1944 bij een Amerikaans vergissingbombardement circa 800 burgerslachtoffers vielen. Qua aantal slachtoffers was dit na Rotterdam het grootste bombardement op een Nederlandse stad tijdens WO2. In en om Nijmegen ligt een gebied met een groot aantal herinneringsplekken, monumenten, erevelden en voormalige slagvelden. Gebiedsontwikkeling Waalfront Vrijheidsmuseum WO2 maakt deel uit van het Waalfront, één van de sleutelprojecten in Gelderland. Het Waalfront wordt een nieuwe, spraakmakende en inspirerende stadswijk aan de Waal met woningen, voorzieningen, veel openbare ruimte en een plek aan de rivier waar iedereen kan komen. Een waardevolle aanvulling voor Nijmegen West en, door de ligging vlakbij het centrum, ook voor de hele stad. Er komen zo n 2000 nieuwe woningen en voorzieningen. Het Waalfront bestaat straks uit zes deelgebieden. Alle deelgebieden hebben een eigen karakter met de Waal als rode draad. Overal is de verbinding met de rivier gezocht, zodat iedereen optimaal profiteert van wonen en ondernemen op zo n unieke locatie. Ook het Vrijheidsmuseum WO2 maakt een logische verbinding met de rivier en met de brug door het verhaal van de oversteek met canvasboten in de openbare ruimte te verwerken en een uitzichtpunt aan de Waal op deze roemrijke plek te maken. In ruimtelijk opzicht vormt het Vasim-gebouw samen met de nieuwe stadsbrug een centraal element in het Sleutelproject en levert het een belangrijke bijdrage aan de verdere functionele en beeldbepalende structuurversterking van de stad Nijmegen. Het museum levert hiermee een hoge bijdrage aan de totale gebiedskwaliteit van het (sleutel)project Waalfront. 1944, richting Arnhem. Bron: Ligging De locatie voor het nieuwe Vrijheidsmuseum is makkelijk bereikbaar voor bezoekers uit het westen (A15), noorden en noordoosten (A325), zuiden en zuidoosten (A73, N326). Omdat het VASIM-gebouw pal langs De Oversteek ligt, is er met een eenvoudig visueel of architectonisch gebaar een niet te missen landmark van te maken. Tienduizenden automobilisten 23

33 We bieden gelegenheid voor het inpassen van zowel het museum als de Cultuurspinnerij

34 vervolg DE LOCATIE Stadsbrug De Oversteek De nieuwe stadsbrug, die je straks bijna kunt aanraken vanuit het Vrijheidsmuseum WO2, wordt in november 2013 in gebruik genomen. Op de zuidoever schampt de brug De Vasim en landt op de nieuwe Nyma rotonde. Tussen de Waal en het Gaziantepplein (Neerbosscheweg/Energieweg) wacht de geheel gewijzigde Energieweg op het verkeer dat vanaf november 2013 gebruik gaat maken van De Oversteek. Een lichtkunstwerk maakt gebruik van 48 paar lantaarnpalen op de brug. Deze lantaarnpalen staan symbool voor de 48 Amerikaanse militairen die de dood vonden bij de militaire actie. Het kunstwerk laat iedere avond, bij het invallen van de schemering, de lantaarnpalen van zuid naar noord, paar voor paar aangaan, in het tempo van een trage pas. Zo wordt de oversteek elke dag symbolisch herhaald. Aan de oever van de Waal waar de brug aan land komt wordt een meditatieve herdenkingsplek gemaakt (zie verderop). Van spinnerij tot Vasim De museumlocatie behoort tot een voormalig groot industriegebied, waar in de periode tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog diverse fabrieken en de elektriciteitscentrale werden gevestigd. Een van deze bedrijven is de voormalige NV Kunstzijdespinnerij NYMA. Deze spinnerij werd in 1928 opgericht door een groep Twentse textielfabrikanten. De NYMA was jarenlang de grootste werkgever van Nijmegen en telde in 1955 meer dan werknemers. Tegenover het NYMA-complex werd in 1948 aan de Winselingseweg een compleet nieuwe spinnerij gebouwd. Dit bijzondere voorbeeld van industriële wederopbouwarchitectuur werd met (Amerikaanse) Marshallhulp gerealiseerd. De werkloze cultuurspinnerij kreeg in 1985 een nieuwe bestemming toen de VliegAs SinterMaatschappij (VASIM) er onderdak vond. Na aanhoudende protesten over de schadelijke effecten van dit bedrijf, werd het in 2000 gesloten. Cultuurspinnerij De Vasim Talentvol, jong of oud, ambachtelijk, beginnend of ervaren: cultuurspinnerij De Vasim is een plek waar kunstenaars en bedrijven elkaar inspireren en een vruchtbare wisselwerking met elkaar aangaan. De Vasim is een kunstzinnige en culturele bedrijfsgemeenschap en vestigde zich in 2002 in De Vasim. Vanaf het begin is het doel geweest om er een permanente broedplaats voor de creatieve sector van te maken. Anno 2013 biedt het imposante gebouw onderdak aan ruim 40 kunstenaars en culturele bedrijven met verschillende achtergronden. Allemaal hebben ze in De Vasim een inspirerende plek gevonden om te werken. Dat vonden ook de bezoekers die het afgelopen jaar de Cultuurspinnerij bezochten voor één van de vele activiteiten. De Vasim heeft als missie een centrum te zijn voor creëren, leren en beleven, waar talent ontwikkeld wordt en ruimte is voor experiment. De schilders, de bouwers, de dansers, de denkers, de scheppers, de ondernemers, de spelers: ze krijgen de ruimte om trends te zetten. Om cultuur te maken, te beleven en te leren in de culturele waardeketen waar coproductie en ondernemerschap voorop staan. De Cultuurspinnerij heeft op het Vasimterrein daarmee een krachtig economisch fundament gelegd voor kunst en cultuur in Nijmegen. De Cultuurspinnerij en Stichting Museum WO2 zijn in gesprek om te kijken of en hoe beide functies op een goede manier in De Vasim gehuisvest kunnen worden. 25

35

36 2.1 Het gebouw Het WO-II museum maakt gebruik van de rauwe, industriële verschijning van het Vasimgebouw. Deze laten we waar mogelijk intact, zowel exterieur als interieur. Daarbinnen worden strakke, kleurrijke en multimediale elementen aangebracht als contrast. Op andere momenten wordt juist het kolossale karakter van het gebouw gebruikt om theatrale effecten te bereiken. Op weer andere momenten wordt de stoere, bunkerachtige sfeer zichtbaar gemaakt, zodat het museum monumentale, maar ook activistische zeggingskracht heeft. een hoogwaardige binnen afwerking. De route vervolgt haar weg omhoog tot de 4e en 5e verdieping, ( Strijd & Verzet, Vernietiging Weg naar de Vrijheid ) waar met minimale ruimtelijke ingrepen het gebouw als decor wordt gebruikt. Het thema Vrijheid is een hoogtepunt, gesitueerd op het dak met een fantastisch uitzicht richting Waal en stad. Via het thema Afrekenen en Opbouwen daalt de bezoeker tenslotte af naar de Boulevard van de Vrijheid: een kleurrijke, open ruimte die de verworvenheden van vrede & vrijheid accentueert. Met behulp van een architectonische ingreep is de entree aan de zuidzijde duidelijk zichtbaar en onderscheidend van overige toegangen vormgegeven. Aan de stadsbrugzijde (oostzijde) behoudt het gebouw haar gesloten aard. Aan de zonzijde (westzijde) opent de gevel zich naar de parkeerplaats annex het evenemententerrein, door middel van nieuw aan te brengen gevelopeningen. Een of meerdere grote bordestrappen aan de buikzijde bieden vanaf het terrein een toegang tot de transparante Boulevard in het gebouw met haar horeca- en evenementenruimte. Maar het bordes kan ook worden benut als tribune of podium bij buitenevenementen. Op de hoek van het evenemententerrein wordt een kleine theaterzaal ingericht. Deze is los van de grote Boulevard te openen en biedt daardoor mogelijkheid van kleinschalige producties. De Boulevard bevat secundaire ruimtes zoals horeca, tijdelijke tentoonstellingsruimtes, onderwijsruimte en een in grootte verstelbare zaal voor evenementen. Ook informatiekiosken voor mensen die meer willen weten en zich verder willen verdiepen in het onderwerp, bijvoorbeeld door een bezoek aan een sitemuseum en andere WO2 erfgoedinstellingen in de buurt. Naast het historische gedeelte (2.300 m2) en de Boulevard (1.300 m2) bevat het Vasimgebouw atelierruimte, de eerder genoemde evenementenruimte (1.000 m2), ruimte voor medewerkers van museum en Cultuurspinnerij (300 m2), serviceruimtes (100 m2) en een museumdepot (500 m2). De eerste onderdelen van de museumroute ( Intro, Crisis, Recht van de Sterkste, Zwarte Schapen, Landhonger, Inval en Bezetting, Wereldbrand en Wapentuig ) worden uitgevoerd als dozen in de ruimte met 27

37 vrijheid docucentrum / bibliotheek vernietiging afrekenen en opbouwen VR wereldbrand / wapentuig strijd en verzet

38 weg naar de vrijheid tijdelijke tentoonstelling museum winkel horeca evalueren 11 RIJHEID landhonger inval en bezetting recht van de zwarte schapen

39 2.2 Plankaart doorsnede evenementenzaal kantoren sterkste ENTREE introductie crisis entree 30

40 de ruigheid van het industriële gebouw vormt de ondergrond voor de inhoudelijke beleving

41 02 Introductie 03 Crisis 04 Recht van de sterkste 05 Zwarte schapen 06 Landhonger 07 Inval en bezetting 08 Wereldbrand / wapentuig 09 Strijd en verzet

42 10 Vernietiging 11 Weg naar de vrijheid 12 Vrijheid 13 Afrekenen en opbouwen Evalueren 00 Herinneren 00 Ontmoeten 00 Ontspannen

43 Het belangrijkste en meest beeldbepalende aspect van duurzaamheid betreft het gebouw zelf, dat voor de derde keer in zijn bestaan een nieuwe functie krijgt.

44 2.3 Duurzaamheid Het project Vrijheidsmuseum WO II ondersteunt duurzaamheidsdoelstellingen, zoals deze door de gemeente Nijmegen en provincie Gelderland worden geambieerd. Natuurlijk is het herbestemmen van een bestaand vastgoedcomplex als de oude Vasim fabriek een duurzaamheidstopic van formaat, het draagt bij aan het spaarzaam omspringen met de ruimte die we bebouwen. Herbestemmen bespaart veel energie die anders zou gaan zitten in sloop, het aanvoeren van nieuwe bouwmaterialen en het optrekken van een nieuw gebouw. Ook smeert het herbestemmen van een bestaand gebouw de milieulast van de gebruikte materialen uit over een nog langere periode. Tenslotte draagt het herbestemmen van de Vasimfabriek bij aan het revitaliseren van de openbare ruimte. Bij keuzebepaling van duurzaamheidsmaatregelen zal goed worden gekeken naar voorzieningen die positief bijdragen aan de gebouwgebonden exploitatie. In het ontwerp zal dus onderscheid worden gemaakt tussen maatregelen voor de bühne (gaan we niet doen) en maatregelen die werkelijk opportuun zijn. Als voorbeeld geldt aansluiting op het toekomstige stadswarmtenet, dat nabij het Vasim gebouw gesitueerd gaat worden. Om het aldus verkregen pakket te kwalificeren hanteren we de Gemeentelijke Praktijkrichtlijn (GPR). Het aan de hand van de GPR meetbaar bereiken van een onderscheidend niveau van duurzaamheid behoeft een meer-investering van circa 5 10% op de bouwkosten, maar genereert ook 5 10% voordeel op de gebouwgebonden exploitatie. De ambitie ten aanzien van de GPR ligt hoog: doelstelling is gevalideerd een gemiddelde score te halen van minimaal 7.5 op de modules Energie, Milieu, Gezondheid, Gebruikskwaliteit en Toekomstwaarde (met een score van minimaal 7.0 op het thema Milieu). Uit een gehouden nulmeting is gebleken dat momenteel alleen het thema Milieu voldoet aan bovenstaande voorwaarde. De overige thema s voldoen niet aan de gestelde eisen en zullen opgewaardeerd moeten worden. Inmiddels is een breed scala aan mogelijke maatregelen geïnventariseerd. In een volgende fase worden de daadwerkelijk te treffen maatregelen geselecteerd aan de hand van criteria als (logistieke en technische) haalbaarheid en relevant terugverdienvermogen. Het belangrijkste en meest beeldbepalende aspect van duurzaamheid betreft het gebouw zelf, dat voor de derde keer in zijn bestaan een nieuwe functie krijgt. 35

45 (NIEUWE TRAP) doorsnede maten zijn indicatief versie INDEX Indicatieve schetsen Verwijderen WO2 Museum WO2 Museum Boulevardfuncties Doorbreken plafond Cultuurspinnerij individueel Cultuurspinnerij collectief Doorbreken muur WO2 Museum Boulevardfuncties & Cultuurspinnerij collectief Doorsnede VRIJHEID STRIJD VERZET DOCU CENTRUM STRIJD VERZET AFREKENEN OPBOUWEN glazen opbouw WERELDBRAND / WAPENTUIG begane grond Begane grond Verwijderen Doorbreken plafond Doorbreken muur VERNIETIGING EVALUEREN INVAL EN BEZETTING MUSEUM WINKEL INDEX WO2 Museum WO2 Museum Boulevardfuncties Cultuurspinnerij individueel Cultuurspinnerij collectief WO2 Museum Boulevardfuncties & Cultuurspinnerij collectief WEG NAAR DE VRIJHEID LAND HONGER OOST MUSEUM CAFE / RESTAURANT ZWARTE SCHAPEN RECHT V/D STERKSTE PROGRAMMEERBARE RUIMTE CRISIS maten zijn indicatief INTRO KANTOREN KANTOREN ENTREE DAK BG versie 7 WO2 MUSE DEPOT / OPSLAG CULTUURSPINNERIJ INDIVIDUEEL WO2 MUSEUM CONCEPT INRICHTING VASIM versie NOORD TECHNISCHE RUIMTE TOILETTEN LIFT STRIJD & VERZET WERELDBRAND / WAPENTUIG INVAL & BEZETTING DEPOT / OPSLAG LANDHONGER ZWARTE SCHAPEN RECHT V/D STERKSTE CRISIS TOILETTEN TOILETTEN INTRO LIFT afsluitbaar ENTREE ZUID FILM / LEZING ZAAL Verwijderen 1e verdieping Doorbreken plafond Doorbreken muur INDEX WO2 Museum OOST WO2 Museum Boulevardfuncties Cultuurspinnerij individueel Cultuurspinnerij collectief WO2 Museum Boulevardfuncties & Cultuurspinnerij collectief (NIEUWE maten TRAP zijn indicatief / TRIBUNE) versie WEST 1e verdieping NIEUWE ENTREE WO2 MUSEUM CONCEPT INRICHTING VASIM versie 7 CULTUURSPINNERIJ INDIVIDUEEL CULTUURSPINNERIJ COLLECTIEF CULTUUR- SPINNERIJ INDIVIDUEEL NOORD LIFT STRIJD VERZET BUITENZIJDE MONUMENT EXPEDITIE STRAAT EVALUEREN BOULEVARD VAN DE VRIJHEID MUSEUM WINKEL afsluitbaar KEUKEN MUSEUM CAFE / RESTAURANT TOILETTEN TOILETTEN afsluitbaar PROGRAMMEERBARE RUIMTE LIFT TOILETTEN KANTOREN VERGADER RUIMTE ZUID TIJDELIJKE TENTOONSTELLING afsluitbaar TERRAS FILM / LEZING ZAAL Verwijderen Doorbreken plafond Doorbreken muur INDEX WO2 Museum WO2 Museum Boulevardfuncties Cultuurspinnerij individueel Cultuurspinnerij collectief WO2 Museum Boulevardfuncties & Cultuurspinnerij collectief (NIEUWE TRAP / TRIBUNE) WEST WO2 MUSEUM CONCEPT INRICHTING VASIM versie 7

46 2.4 Belangrijkste ingrepen binnen Om het museum voor een fractie van de reguliere museale kosten te realiseren, wordt een list uitgehaald met de bestaande architectuur: de rauwheid daarvan wordt gebruikt als achtergronddecor van het museum. Ook het buitenterrein wordt minimalistisch ingericht, met een duidelijke verwijzing naar de voet van de brug. Een lieu de memoire. De stoere expressie van het Vasim gebouw krijgen we cadeau maar niet voor niets. Het gebouw, ongeveer 60 jaar oud en als fabriek en cultuurcluster zeer intensief gebruikt, moet geheel worden opgeknapt. Hiertoe gaan we het bouwkundige deel en de technische installaties herstellen, aanpassen en uitbreiden. Zodoende bieden we gelegenheid voor het inpassen van zowel het museum als de Cultuurspinnerij. Ook het terrein wordt rondom aangepakt om ruimte te bieden aan parkeren en evenementen. De fundering, het betonnen skelet en het dak van het gebouw worden hersteld en, waar dat functioneel nodig is, voorzien van nieuwe openingen. De begane grond heeft daarbij bijzondere aandacht in verband met de noodzakelijke waterkering: momenteel is de vloer lek zodat bij hoge waterstanden de begane grond onder water loopt. De karakteristieke gevel wordt geheel schoongemaakt, opgeknapt en waar nodig voorzien nieuwe openingen. Aan de westzijde van het gebouw wordt over de volle lengte van de eerste verdieping een geheel transparante strook aangebracht. Dat brengt licht, lucht en sfeer op de Boulevard van de Vrijheid. Nieuwe centrale voorzieningen worden geïnstalleerd voor warmteregeling en luchtbehandeling. Ook voor de elektrotechnische installaties worden nieuwe centrale voorzieningen aangelegd. Vervanging van de tentoonstelling Het historische gedeelte van het museum bevat vier lagen met een wisselend ritme. De tijdvakken zoals boven beschreven zijn een verfijning van de bestaande canon, passen naadloos bij de huidige PO/VO leerdoelen (waarbij naast geschiedenis, ook maatschappijleer en burgerschapsvorming belangrijk zijn). Ze worden vervangen op het moment dat er behoefte is aan een fundamenteel nieuw oorlogsverhaal (na een periode van 8-15 jr.). De tijdvakken zijn ingekapseld door een betonnen structuur, die uitdrukking geeft aan de monumentale ervaring, maar ook aan het industriële aspect van de strijd. In beton zijn niet alleen ruimtes te verkleinen en te vergroten, er is ook ontzagwekkende autoriteit of juist totale destructie mee uit te beelden. Over de betonnen structuur zijn nissen gemaakt waarin iconische voorwerpen te zien zijn. De bril van Hannie Schaft, de moffenpeiler, een strip Davidsterren op de rol. Deze kan eens in de 5-10 jaar worden aangepast (na 5 jaar een bescheiden midterm review, na 10 jaar definitieve herziening). De laatste en meest beweeglijke laag bestaat uit audiovisuele projecties die getuigenissen, ruw beeldmateriaal of juist poëtische interpretaties van die tijd uitbeelden. Deze kan jaarlijks worden aangepast. Alle lagen kunnen in wisselende tempo s worden vervangen. Het museum wordt daarmee een verhalenmachine die niet veroudert; een dynamisch monument. Bestaande en nieuwe vloeren, plafonds en binnenwanden worden mooi afgewerkt. Voor een goede logistiek worden nieuwe routes, stijgpunten en sanitaire voorzieningen gecreëerd. Met name de toegankelijkheid voor mensen met een mobiliteitsbeperking vormt hierbij een bijzonder aandachtspunt. Het project streeft naar het verkrijgen van het Internationaal Toegankelijkheidssymbool voor de publieke functies. Na het gereed brengen van het gebouw worden de museale functies ingericht. Sommige thema s worden hiertoe als objecten in de nieuwe ruimte gesitueerd. Maar er zullen ook delen van het Vasim gebouw zelf als themaruimte worden ingericht, bijvoorbeeld een bestaande, technische schacht waarin een prachtige looproute wordt voorzien. Het thema vrijheid wordt gesitueerd op het dak, hiertoe wordt een grotendeels transparante dakopbouw aangebracht. Voor de Boulevard van de Vrijheid, de multifunctioneel programmeerbare ruimten en voor de Cultuurspinnerij worden de desbetreffende gebieden casco en afgewerkt opgeleverd, zodoende dat deze direct geschikt zijn voor verdere inrichting. 37

47 Betonnen bootjes als zitelement. De bootjes verwijzen naar de canvas bootjes waarmee de oversteek is gemaakt.

48 2.5 Aanpassingen buitenterrein Ook het buitenterrein wordt minimalistisch ingericht, met een duidelijke verwijzing naar de voet van de brug. Een lieu de memoire. Het Bureau Stedenbouw en Architectuur van de gemeente Nijmegen heeft een schetsontwerp gemaakt van het directe buitengebied rondom Vasim. Aanpandig is een grote parkeerplaats annex evenemententerrein. Door de grote bordestrap is het terrein eenvoudig te voorzien van een gigantische tribune (trap) met skybox (Boulevard van de Vrijheid). De bijzonderheid van het gebouw wordt geaccentueerd door de kom waarin het gebouw met plein ligt, met groenstroken te benadrukken. Door komende groenstroken staat het Vasimgebouw enigszins los van de omgeving, wat de imposantheid benadrukt. Op het terrein staan nu L-wanden die in de tijd van de Vasim werden gebruikt als tussenschotten tussen de opslag van de verschillende kleikorrels. Deze wanden zien we als een kamerscherm tussen het museum en de parkeerplaats en als een vrijplaats voor graffiti. Deze vrijplaats kan mogelijk gekoppeld worden aan een thema uit het museum. De tussenstukken dienen worden verwijderd. Het handhaven van de wanden levert spannende doorzichten op naar de horizon. Daarnaast ontstaat er een meer intieme ruimte tussen het gebouw en het terrassen de keerwanden. Bezoekers worden verleid om een kleine wandeling langs de rand van de kom, via de lopers van de brug naar de Waaloever te maken, middels kleine vrijheidsfollies die op regelmatige afstanden langs het wandelpad staan en waarop een thema van de Nijmeegse oorlogsgeschiedenis is uitgewerkt. Betonnen bootjes in de vorm van de canvasbootjes dienen als zitelement op de route. 39

49

50 Hoofdstuk 3 ONTWIKKELING EN REALISATIE Voor de ontwikkeling en realisatie van het Vrijheidsmuseum WO2 wordt een slagvaardige en gecommitteerde organisatie opgezet. Dwarsverbanden worden gelegd en samenwerking wordt gezocht met partners in en buiten de WO2-sector, zodat het museum kan groeien naar een platform voor samenwerking op thema s als oorlog, vrede, vrijheid, democratie en burgerrechten. De ontwikkeling van Vrijheidsmuseum WO2 kan niet alleen bekostigd worden uit de resultaten van het museum en is daarom alleen mogelijk met bijdragen van derden. Voor de ontwikkeling en realisatie van het museum hebben in elk geval het vfonds, provincie Gelderland en gemeente Nijmegen aangegeven een aanzienlijke bijdrage te overwegen. Een sluitende exploitatiebegroting is hierbij uitgangspunt. Komende fase wordt de plannen geconcretiseerd en uitgewerkt, hetgeen moet resulteren in realisatieovereenkomsten tussen de betrokken partijen. Een(markt-)onderzoek is nog niet afgerond en daarvan moeten de resultaten in de definitiefase nog verwerkt worden. Ook een te houden expertmeeting kan nog tot wijzigingen leiden. Organisatie De drie stichtingsbesturen van het Airborne Museum in Oosterbeek, het Nederlands Nationaal Oorlogs- en Verzetmuseum in Overloon en het Nationaal Bevrijdingsmuseum in Groesbeek zijn initiatiefnemers om een hoogwaardig, uniek en compleet aanbod te creëren. Enerzijds door de eigen musea conceptueel en inhoudelijk op elkaar af te stemmen en meer toe te spitsen op de locatiegebonden geschiedenis en anderzijds door samen te werken in een nieuw te realiseren Vrijheidsmuseum WO2 dat het complete nationale verhaal vertelt. De initiatiefnemers staan nadrukkelijk open voor nauwe samenwerking met de andere oorlogsmusea en herinneringsinstellingen in Nederland. Dit moet uiteindelijk leiden tot een versterking van de WO2-sector in het algemeen en van de kwaliteit en continuïteit van de eigen musea in het bijzonder. Voor de totstandkoming van de samenwerking en de ontwikkeling en realisatie van het Vrijheidsmuseum wordt een slagvaardige, gecommitteerde en professionele bestuurs- en uitvoeringsorganisatie opgezet. Het stichtingsbestuur Museum WO2 draagt verantwoordelijkheid over de realisatie van het Vrijheidsmuseum WO2, inclusief het opstellen van een samenwerkingskader voor musea WO2. In dit Stichtingsbestuur zijn de drie site musea bestuurlijk vertegenwoordigd. De stichtingsbesturen in Groesbeek, Overloon en Oosterbeek zijn zelf verantwoordelijk voor de renovatie en aanpassingen in de site musea (voor zover dat nog nodig is), maar kunnen voor de uitvoering aansluiting zoeken bij de uitvoeringsorganisatie Museum WO2. Totale investering De totale investeringen in het Vrijheidsmuseum WO2 bedragen circa 21,4 miljoen exclusief BTW. Hierin zijn inbegrepen de (ver)bouw- en inrichtingskosten van het museum, de realisatie van de buitenruimte alsook de aanloopkosten. In navolgende tabel zijn deze kosten weergegeven. Kosten Bouw en inrichting ,00 Buitenruimte ,00 Aanloopkosten ,00 Totaal ,00 In de kosten voor bouw, inrichting en buitenruimte van het museum is een post onvoorzien opgenomen, tevens zitten hierin alle bijkomende kosten voor de verdere planvoorbereiding. De aanloopkosten dienen ter dekking van de kosten van het museum in het jaar voor de opening. Voordat de inkomsten in de exploitatie op gang komen, worden immers al een groot aantal werkzaamheden verricht (organisatie, marketing, etc.). Naast voornoemde investeringskosten is een duurzaamheidsambitie geformuleerd (zie hoofdstuk 2.4). Om de gedefinieerde ambitie te kunnen realiseren is een additioneel investeringsbedrag van ongeveer 1,3 miljoen noodzakelijk. Deze additionele investeringen moeten leiden tot een verbeterde exploitatie. Of en in welke mate de gewenste maatregelen worden doorgevoerd hangt onder meer af van het kunnen verkrijgen van voldoende investeringsmiddelen. Behalve investeringen in het Vrijheidsmuseum WO2 zijn ook investeringen noodzakelijk in de site-musea. Het gaat daarbij met name om een nieuwbouwopgave in Groesbeek en een sloop- en herinrichtingsopgave in Overloon. De kosten hiervan zijn, bij een vergaande samenwerking tussen de betrokken musea, in totaal geraamd op 4,6 miljoen exclusief BTW. Het vfonds staat niet op voorhand afwijzend tegenover het leveren van de hiertoe benodigde middelen en zal deze in samenhang met haar bijdrage aan Vrijheidsmuseum WO2 beoordelen. 41

51 vervolg ONTWIKKELING EN REALISATIE Exploitatiebegroting De haalbaarheid van het museum is niet alleen afhankelijk van de investeringen. Het duurzaam in stand kunnen houden van het Vrijheidsmuseum WO2 hangt met name af van de feitelijke exploitatie na opening van het museum. In het kader van de exploitatiebegroting is een analyse uitgevoerd naar de kosten. Naast de kosten voor het beheer en onderhoud van het gebouw en de inrichting is ook gekeken naar de kosten voor de organisatie. De kosten voor het programmeren en organiseren van evenementen zijn niet opgenomen (inclusief de extra FTE s die hiervoor nodig zijn). Dit moet in de volgende fase worden uitgezocht. Uitgangspunt hierbij is wel dat er een batig netto resultaat te behalen valt. Kosten Huisvestingskosten en onderhoud Kosten collectie en vaste expositie Overhead en marketingkosten Totaal exclusief personeel Als uitgangspunt voor de personeelskosten is een formatie gehanteerd van 18 betaalde FTE met gemiddelde totale arbeidskosten van euro per FTE. Naast deze betaalde functies wordt een omvangrijk corps vrijwilligers ingezet voor diverse functies. De site-musea hebben hiermee goede ervaringen. De kosten in de exploitatie dienen te worden gedekt uit de opbrengsten in de exploitatie. Een sluitende exploitatiebegroting is een randvoorwaarde voor de investerende partijen, vfonds, provincie Gelderland en Gemeente Nijmegen. belangrijke rol vervult en wezenlijk groter is en meer te bieden heeft dan de site-musea. Geconstateerd kan worden dat bij bezoekersaantallen en gemiddelde entreeprijzen conform het uitgevoerd doelgroepen- en benchmarkonderzoek er sprake is van een positief exploitatiesaldo. Indien uitgegaan wordt van minder bezoekers (middenscenario), een lager gewogen gemiddelde entreeprijs, maar gelijkblijvende ambities en formatieplaatsen is er sprake van een sluitende exploitatie. Daarnaast kan geconcludeerd worden dat er een aanzienlijke mate van beïnvloedbaarheid is op een duurzaam financieel gezonde exploitatie. Dit is in beeld gebracht met het basisscenario. In dat scenario kan de (gewogen gemiddelde) entreeprijs met circa 18% en de bezoekersaantallen met circa 34% terugvallen (ten opzichte van de ambitie). Door het terugbrengen van de formatieplaatsen blijft een sluitende exploitatie mogelijk. De inkomsten uit entreegelden vallen in dat geval circa 46% lager uit. Uiteraard kunnen in dat geval ook de gewenste ambities niet meer geheel worden ingevuld. Het is van belang de exploitatie van het Vrijheidsmuseum WO2 ook in samenhang met de drie betrokken site-musea te bezien. Het is de verwachting dat het concept van een kerninstelling en site-musea ook een positieve uitwerking heeft op de site-musea en leidt tot een toename van de bezoekersaantallen. Echter door de ontwikkeling van het Vrijheidsmuseum WO2 is het ook niet uit te sluiten dat de bezoekersaantallen in de site-musea (al dan niet tijdelijk) teruglopen, vanwege een aanzuigende werking van de kerninstelling. In overweging wordt daarom gegeven een risicoreserve aan te leggen waarbij op basis van heldere spelregels een uitname kan worden gedaan om tijdelijke tegenvallers in de exploitatie op te vangen. Door inzet van een eventuele risicoreserve ontstaat tijd om de exploitatiekosten en de exploitatieopbrengsten van de individuele musea in balans te brengen. De inkomsten van het museum hangen met name af van de ontvangen entreegelden. Uitgangspunt hierbij is de ambitie zoals verwoord in het voorliggend document, een museum met (inter)nationale allure en dito aantrekkingskracht. De bezoekersaantallen zijn hierbij ingeschat conform een uitgevoerd doelgroepen- en benchmarkonderzoek. Daarnaast is vanuit het voorzichtigheidsbeginsel een tweetal andere scenario s uitgewerkt. Een middenscenario waarbij de bezoekersaantallen minder zijn, de formatieplaatsen grotendeels behouden blijven en sprake blijft van een sluitende exploitatie. En een basisscenario met een reductie van beïnvloedbare kosten (met name in de formatie), minder bezoekers en waarbij een sluitende exploitatie mogelijk is. Daarbij is het de veronderstelling dat tenminste een museum ontstaat dat binnen de regio een Scenario Aantal bezoekers Gewogen gemiddelde entreeprijs Betaalde FTE s Exploitatiesaldo per jaar Ambitie ,00 18 Positief, 0,5-1,0 mln Midden ,00 18 Sluitend Basis ,00 11 Sluitend 42

52 Museum in 2015 open De voorliggende visie op concept, gebouwstudie en haalbaarheid moet uiteindelijk resulteren in: 1. Een samenwerkingsorganisatie en uitvoeringsprogramma tussen betrokken WO2-musea 2. De totstandkoming van het Vrijheidsmuseum WO2 3. De renovatie en aanpassingen van de site musea in Groesbeek en Overloon Doelstelling is om in 2014 de realisatie te starten en in 2015 het museum te openen en de site musea te hebben aangepast. De stappen om hiertoe te komen bestaan grofweg uit de definitie-, ontwerp- en realisatiefase en de exploitatie- en beheerfase. In de komende fase (definitiefase) worden onder meer programma s van eisen opgesteld en de aanbesteding voorbereid voor de ontwerpwerkzaamheden voor het gebouw, de inrichting en de buitenruimte. De noodzakelijke studies voor de aanpassingen in de site musea worden verricht. Een uitgewerkt en concreet ondernemingsplan wordt opgesteld waarin de visie en het concept zoals beschreven in deze rapportage en de uitkomsten van de haalbaarheidsstudie uit deze verkenningsfase worden vertaald naar de praktijk van de uitvoering. Belangrijk is dat het initiatief kan rekenen op een groot draagvlak. Inmiddels betuigen ruim 50 vooraanstaande (culturele) instellingen en bedrijven hun adhesie aan de komst van het nieuwe museum, waaronder het Nationaal comité 4 en 5 mei, de Stichting Musea en Herinneringscentra, de Kamer van Koophandel, het Nederlands Openluchtmuseum, Stichting Liberation Route, Radboud Universiteit Nijmegen, Cultuurhistorisch Platform Rijk van Nijmegen, Burgers Zoo, Kröller Muller Museum, Valkhof Nijmegen en het Regionaal Bureau van Toerisme KAN. Ook hebben veel ondernemers in Nijmegen en regio hun adhesie betuigd. En er komen nog steeds adhesiebetuigingen binnen. De initiatiefnemende musea, gemeente Nijmegen, provincie Gelderland en het vfonds hebben allen aangegeven dat een breed draagvlak in de samenleving voor het Vrijheidsmuseum belangrijk is. De komende periode blijft daarom de inspanning erop gericht om het Vrijheidsmuseum onder de aandacht te brengen, bedrijven, instellingen en individuen aan dit plan te binden en nieuwe samenwerkingen aan te gaan. Deze fase wordt afgerond met samenwerkings- en realisatieovereenkomsten tussen de betrokken musea, Stichting Museum WO2 en de investerende partijen (gemeente Nijmegen, provincie Gelderland, vfonds). Met het tekenen van deze overeenkomsten wordt er een beslissing genomen voor realisatie (go/no-go besluit). Partners en adhesies Door het leggen van dwarsverbanden en samen te werken met partners kan het Vrijheidsmuseum WO2 doorgroeien tot een platform voor samenwerking met andere oorlogsmusea en herinneringscentra. Maar ook wordt samenwerking gezocht met musea en instellingen die zich manifesteren in WO2-gerelateerde thema s zoals vrede, vrijheid, democratie en grondrechten. Expertise kan worden gedeeld en taken kunnen gezamenlijk worden opgepakt. Wetenschappelijke centra, archieven en documentatiecentra kunnen het museum gebruiken voor contact en uitwisseling met het bezoekende publiek. De Boulevard van de Vrijheid biedt daarbij een open podium voor initiatieven, debat, congressen en evenementen. Vooral ook de samenwerking met de cultuurspinnerij De Vasim biedt hierin goede mogelijkheden. Zo kan een museum ontstaan dat het hart vormt voor WO2-kennis en aanverwante thema s. 43

53 Colofon Deze publicatie is het verslag van de studie naar het beantwoorden van ondernemingsvragen uit een convenant van de provincie Gelderland, gemeente Nijmegen, vfonds en de Stichting Museum WO2. Concept & ontwerp interieur Tinker imagineers, Stan Boshouwers, Paul van Houten Gebouwanalyse Brinkgroep Procesmanagement URbANMiND Met dank aan: Gemeente Nijmegen Provincie Gelderland vfonds (Nationaal Fonds voor Vrede, Vrijheid en Veteranenzorg) Bestuur Stichting Museum WO2 Vormgeving rapportage Tinker imagineers, Liesbeth Woerkens, Rina van der Weij Copyright 2013, Tinker bv De conceptontwerpen uit deze publicatie mogen uitsluitend worden gebruikt voor beeldvorming rondom het Vrijheidsmuseum WO2. Voor elke andere vorm van gebruik dient toestemming te worden gevraagd.

54 Wij zien in uw initiatief een sleutelproject bij het uitbouwen van het Nijmeegse stadsprofiel. Allereerst zal het Museum WO2 zelf door zijn unieke samenwerking van drie bestaande succesvolle musea een integrale benadering kunnen bieden bij de museale presentatie van WO2, zowel voor de militaire als voor de civiele geschiedenis. Evenzeer zal de Nijmeegse locatie van het museum in Nijmegen kunnen bijdragen aan de noodzakelijke internationale inbedding van deze geschiedenis. Daarnaast zijn wij bijzonder verheugd dat u gekozen heeft voor inpassing van het museum in het VASIM-gebouw, een icoon van het rijke industriële verleden van Nijmegen, en tegelijk een krachtig bewijs van de dynamiek en de durf waarmee het zwaar getroffen Nijmegen na de oorlog zijn wederopbouw heeft aangepakt. Piet Timmermans, voorzitter Cultuurhistorisch Platform Rijk van Nijmegen Het plan om in Nijmegen een centrale presentatie in de vorm van Museum WO2 te realiseren en de drie bestaande musea als site-musea te handhaven betekent een welkome versterking van de museale aanbodketen in ons land. Liesbeth van der Horst, voorzitter Stg Musea en Herinneringscentra Ik zie mogelijkheden en kansen om samen te werken op het gebied van publieksbereik en marketing, met als belangrijkste inzet de vergroting van meerdaags toerisme en verblijfsrecreatie, ook vanuit de Duitse markt. ( ) Voor het WO2 museum is het Nederlandse Openluchtmuseum voornemens door te verwijzen naar o.a. het nieuwe WO2 museum en naar diverse Lieux de memoire in de rest van de regio en in de rest van Nederland. Pieter-Matthijs Gijsbers, directeur Nederland Openluchtmuseum, Arnhem Het College van Bestuur van de Radboud Universiteit heeft met grote belangstelling kennis genomen van de plannen voor een nieuw museum over de Tweede Wereldoorlog, dat gerealiseerd zal worden in Nijmegen. Graag wil het College zijn steun betuigen aan het initiatief. (..)Als kennisinstituut willen wij hier graag aan bijdragen en zien wij volop mogelijkheden om met het nieuwe WO2 Museum samen te werken, bijvoorbeeld vanuit onze afdelingen Geschiedenis, Algemene Culturele Wetenschappen, Amerikanistiek en Duitslandstudies. Daarbij valt onder meer te denken aan kennisuitwisseling, onderzoek en het betrekken van het museum in het universitaire onderwijs door middel van studentenprojecten. Prof. dr. G.J.M. Meijer, voorzitter College van Bestuur, Radboud Universiteit Nijmegen

55

56 Vrijheidsmuseum WO2 Verkenning van de exploitatiemogelijkheden Bouwstenen voor het ondernemingsplan Jan-Willem van Giessen (Berenschot) Jan Willem Sieburgh 30 oktober 2013 / SIEBURGH

57 Vrijheidsmuseum WO2 Verkenning van exploitatiemogelijkheden Bouwstenen voor het ondernemingsplan Inhoud Pagina 1. Inleiding De aanleiding voor het ondernemingsplan Doel van het ondernemingsplan Reikwijdte van het ondernemingsplan De besluitvorming Uitvoering opdracht Leeswijzer 3 2. Context van het Vrijheidsmuseum WO Inleiding Ambities van de provincie Gelderland, de gemeente Nijmegen en vfonds Ontwikkelingen in de museale sector Investeren in cultuur 6 3. Het concept van het Vrijheidsmuseum WO Inleiding Het concept van het Vrijheidsmuseum WO De pijlers van het Vrijheidsmuseum WO Waarom een Boulevard van de Vrijheid? De Boulevard als brug naar de omgeving van het Vrijheidsmuseum WO Contouren van het programma van de Boulevard Succesfactoren voor de programmering van de Boulevard Het Vrijheidsmuseum WO2 vanuit het perspectief van de bezoeker Exploitatie van het Vrijheidsmuseum WO Inleiding Uitgangspunten bij exploitatieopzet Opzet exploitatie Toelichting van de posten Bezoekersaantallen Opbouw personeel Risico s en maatregelen Conclusies 23 / SIEBURGH

58 5. Het Vasim-gebouw Inleiding Eisen vanuit concept aan het gebouw Samenwonen in het Vasim-gebouw Conclusies Vervolgstappen 29 / SIEBURGH

59 1. Inleiding 1.1 De aanleiding voor het ondernemingsplan In Nederland bestaat, in tegenstelling tot ons omringende landen, geen museum dat het integrale (nationale en internationale) verhaal vertelt over de Tweede Wereldoorlog (WOII). De belangstelling neemt toe maar de kennis over WOII neemt af. In die lacune wil het Vrijheidsmuseum WO2 voorzien. Het wil functioneren als moedermuseum voor de drie sitemusea te weten het Oorlogsmuseum in Overloon, het Nationaal Bevrijdingsmuseum in Groesbeek en Airborne Museum in Oosterbeek, en in de toekomst ook voor de andere WOII-sitemusea en herinneringscentra in Nederland. Het museum zal deel uitmaken van de Liberation Route van Zuid- Engeland, naar de kust van Normandië tot in Polen. Er is gekozen voor de naam Vrijheidsmuseum WO2, om daarmee ruimte te bieden aan actuele thema s en discussies over vrijheid, tolerantie, discriminatie en uitsluiting. Het museum heeft een historisch gedeelte en een thematisch/actueel gedeelte: de Boulevard van de Vrijheid. Het concept van het museum en de positionering van het museum in het Vasim-gebouw aan het Waalfront in Nijmegen zijn uitgewerkt in het Masterplan Vrijheidsmuseum WO2 (Tinker 2013). Het concept van de Boulevard en de exploitatie van het museum zijn in het Masterplan slechts globaal uitgewerkt. Om een volgende stap in de besluitvorming te kunnen zetten dient eerst inzicht te bestaan in het programma van de Boulevard van de Vrijheid en de exploitatie van het Vrijheidsmuseum WO2. Uitgangspunt van de financiers en initiatiefnemers van het Vrijheidsmuseum WO2 is een sluitende exploitatie zonder structurele exploitatiesubsidies van overheden. Dit ondernemingsplan moet uitwijzen of deze ambitie realistisch is. 1.2 Doel van het ondernemingsplan Het ondernemingsplan is primair bestemd voor de drie belangrijkste beoogde financiers van het Vrijheidsmuseum WO2 te weten de gemeenteraad van Nijmegen, provinciale staten van Gelderland en het bestuur van het vfonds. Het ondernemingsplan biedt samen met het Masterplan inzichten voor het onderbouwen van het besluit door de financiers of en zo ja onder welke voorwaarden een volgende stap wordt gezet in de planontwikkeling van het Vrijheidsmuseum WO2. Bij een positief oordeel wordt de haalbaarheidsfase afgesloten en start de laatste fase van ontwikkeling van het project. Definitieve besluitvorming over realisatie van het Vrijheidsmuseum WO2 op basis van dit ondernemingsplan is vooralsnog niet aan de orde. Naar verwachting kan dit besluit in de loop van 2014 worden genomen, op het moment dat de plannen in detail zijn uitgewerkt. 1.3 Reikwijdte van het ondernemingsplan Het ondernemingsplan is bedoeld als een nadere uitwerking en concretisering van het Masterplan Vrijheidsmuseum WO2 Concept, gebouwstudie en haalbaarheid. Het museale concept, het gebouw en de locatie zoals uitgewerkt in het Masterplan (inclusief de daaronder liggende (markt)onderzoeken en analyses) vormen uitgangspunten voor de exploitatieopzet voor het Vrijheidsmuseum WO2. Het Masterplan en het ondernemingsplan kunnen niet los van elkaar worden gezien. / SIEBURGH 1

60 De exploitatieopzet in het ondernemingsplan beperkt zich vooralsnog tot het Vrijheidsmuseum WO2. De consequenties hiervan voor de exploitatie van de sitemusea (al dan niet in aangepaste vorm en organisatorisch geïntegreerd in het Vrijheidsmuseum) zullen in de volgende fase van het project in beeld worden gebracht. Het ondernemingsplan is beslist niet bedoeld om het project te verkopen. Voorop staan transparante en objectieve analyses van kansen en bedreigingen, vertaald in realistische aannames bij het opstellen van de exploitatieopzet. De ambities zoals die zijn beschreven in het Masterplan Vrijheidsmuseum WO2 vormen daarbij het vertrekpunt. Het ondernemingsplan dat nu op tafel ligt bevat de bouwstenen en kaders voor het plan dat in 2014 als basis zal dienen voor de definitieve besluitvorming over realisatie van het Vrijheidsmuseum WO2. Het is daarmee geen traditioneel ondernemingsplan. Dat verklaart ook de titel van dit rapport Vrijheidsmuseum WO2, verkenning van de exploitatiemogelijkheden en bouwstenen voor het ondernemingsplan. Een aantal thema s die normaliter in een ondernemingsplan een plek krijgen (o.a. missie, visie, activiteitenplan, marketingplan) zijn buiten beschouwing gelaten. Het is, gelet op de fase van planontwikkeling en besluitvorming waarin het project Vrijheidsmuseum WO2 zich momenteel bevindt, prematuur om deze thema s nu al uit te werken. Dat zal gebeuren in de volgende fase van het project. 1.4 De besluitvorming De initiatiefnemers gaan uit van minimaal twee beslismomenten waarop de financiers een beslissing nemen over doorgaan of stoppen met het project Vrijheidsmuseum WO2. Dit rapport biedt de inzichten nodig voor het eerste besluit dat de financiers naar verwachting in november/december 2013 zullen nemen over de start van de laatste fase van projectontwikkeling. Bij positieve besluitvorming is later een definitief besluit over realisatie van het Vrijheidsmuseum WO2 nodig. Naar verwachting valt dit besluit medio Schematisch kan het traject van besluitvorming er als volgt uitzien: Gereed Masterplan Concept, gebouwstudie en haalbaarheid Vrijheidsmuseum WO2 mei 2013 Verkenning exploitatiemogelijkheden en bouwstenen ondernemingsplan oktober 2013 Besluit haalbaarheid door provincie, gemeente en vfonds Ontwerp en definitieve kostenraming Vrijheidsmuseum en aanpassing sitemusea (investering en exploitatie) Ondernemingsplan November 2013 Medio 2014 Ja Samenwerkingsovereenkomst partners Vrijheidsmuseum WO2 Definitief besluit realisatie door provincie, gemeente en vfonds Afspraken met overige financiers Figuur 1 Besluitvormingstraject / SIEBURGH 2

61 1.5 Uitvoering opdracht De stichting Museum WO2 heeft Jan Willem Sieburgh (zakelijk directeur Rijksmuseum van , nu interim-directeur Tropenmuseum) en Jan-Willem van Giessen (Berenschot) de opdracht gegeven het ondernemingsplan op te stellen en de financiële haalbaarheid van het concept van het Vrijheidsmuseum WO2 te toetsen. Na een grondige analyse van het dossier Vrijheidsmuseum WO2 en een verkenning van inspirerende nationale en internationale musea hebben de onderzoekers gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van de drie initiatiefnemers, de gedeputeerde en de bij het project betrokken beleidsmedewerkers van de provincie Gelderland, de wethouder en een beleidsmedewerker van de gemeente Nijmegen, een vertegenwoordiger van het vfonds en de directeur van Liberation Route. In het kader van de opdracht is ook gesproken met vertegenwoordigers van de Cultuurspinnerij, de beoogd medebewoner van het Vasim-gebouw. Daarnaast is een groot aantal gesprekken gevoerd met diverse landelijke experts en vertegenwoordigers van toonaangevende culturele organisaties die niet betrokken zijn bij het project in Gelderland. Deze gesprekken hebben gediend als inspiratiebron en toetssteen bij het uitwerken van het concept van het Vrijheidsmuseum WO2 (met name de Boulevard van de Vrijheid) en het maken van een eerste exploitatieopzet voor het museum. Uiteraard is ook de uitgebreide kennis van de beide adviseurs van de organisatie en exploitatie van musea benut bij het maken van het ondernemingsplan. Gekozen is om in deze fase van de planvorming nog geen gesprekken te voeren met potentiële partners van het Vrijheidsmuseum WO2. Met name van samenwerking op programmatisch vlak worden veel voordelen verwacht. Gesprekken hierover zullen direct na besluitvorming (naar verwachting november 2013), gestart moeten worden. De totstandkoming van het ondernemingsplan is begeleid door een commissie bestaande uit vier leden van het bestuur van de stichting Museum WO2 (de voorzitter en vertegenwoordigers van de drie musea). De commissie werd voor het proces ondersteund door een externe adviseur van de stichting Museum WO2 en een vertegenwoordiger van het vfonds. De bevindingen (in verschillende stadia) zijn in twee bijeenkomsten gepresenteerd aan en besproken met het voltallige bestuur van de stichting. Tot slot zijn de resultaten gepresenteerd aan de drie financiers van het project. De toen gebruikte presentatie is uitgewerkt in het rapport dat nu voorligt. De opdracht is uitgevoerd in de periode september oktober Leeswijzer In hoofdstuk twee wordt de context van het toekomstige Vrijheidsmuseum WO2 geschetst. Daarbij wordt ingegaan op de ambities van de twee overheden, ontwikkelingen in de museale sector en argumenten om te investeren in cultuur. Hoofdstuk drie beschrijft het concept van het Vrijheidsmuseum WO2. Het concept bestaat uit vijf pijlers. Meer in detail wordt ingegaan op het concept van de Boulevard van de Vrijheid, één van de vijf pijlers. Het hoofdstuk sluit af met de succesfactoren voor de programmering van het Vrijheidsmuseum WO2. Het concept wordt in hoofdstuk vier vertaald in een exploitatieopzet voor het Vrijheidsmuseum WO2. De aannames van de geraamde kosten en inkomsten worden één voor één benoemd. Het hoofdstuk bevat tevens een voorstel voor de vaste formatie van het museum en een analyse van de te verwachten bezoekersaantallen. Tot slot wordt in dit hoofdstuk een opsomming gegeven van de belangrijkste / SIEBURGH 3

62 risico s voor een gezonde exploitatie en mogelijke maatregelen om de risico s te verkleinen en te beheersen. Hoofdstuk vijf gaat in op de voorwaarden die het museum vanuit het perspectief van de programmering en de exploitatie stelt aan het Vasim-gebouw. Eén van de elementen daarbij is het samenwonen met andere partners in het Vasim-gebouw. Hoofdstuk zes bevat de belangrijkste conclusies en het rapport sluit af met een hoofdstuk over de stappen die gezet moeten worden als de financiers de lichten op groen zetten voor de volgende, laatste fase van de voorbereiding van het Vrijheidsmuseum WO2. / SIEBURGH 4

63 2. Context van het Vrijheidsmuseum WO2 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt in het kort de context van het te realiseren Vrijheidsmuseum WO2 geschetst. Ingegaan wordt achtereenvolgens op de ambities van de provincie Gelderland en de gemeente Nijmegen, ontwikkelingen in de museale sector en de motieven om te investeren in cultuur. 2.2 Ambities van de provincie Gelderland, de gemeente Nijmegen en vfonds Het Vrijheidsmuseum WO2 is uniek in Nederland. Het is een nationaal museum met internationale allure, geworteld in een regionale context. Het Vrijheidsmuseum WO2 versterkt de culturele en toeristische infrastructuur van de provincie Gelderland, de gemeente Nijmegen en e rest van Nederland door het: uitbreiden en vernieuwen van het museale en toeristische aanbod door realisatie van een nieuw museum in nauwe samenhang met transformatie van bestaande musea tot sitemusea; bundelen en versterken van, o.a. door hun omvang en beperkte financiële middelen, kwetsbare museale organisaties en functies in bijvoorbeeld Groesbeek, Overloon en Oosterbeek; vergroten van de zichtbaarheid en de betekenis van het verhaal van WO2 en de verloren en herwonnen vrijheid (specifieke doelgroepen jongeren en onderwijs); behouden van het cultureel erfgoed; realiseren van een belangrijk bruggenhoofd in Gelderland voor de internationale Liberation Route; profileren (nationaal en internationaal) van Gelderland als de provincie op het gebied van bevrijdingstoerisme; geven van een nieuwe bestemming aan het Vasim-gebouw; fungeren als katalysator voor de gebiedsontwikkeling aan de zuidkant van de nieuwe Waalbrug; trekken van meer toeristen/bezoekers naar Gelderland en de stad Nijmegen met als doel een economische impuls te genereren (meer bestedingen van bezoekers van buiten de provincie en de gemeente). Deze verwachtingen vormen de legitimatie van de investering in het Vrijheidsmuseum WO2 door de provincie Gelderland, de gemeente Nijmegen en het vfonds. 2.3 Ontwikkelingen in de museale sector Het Vrijheidsmuseum WO2 zal moeten inspelen op een aantal ontwikkelingen in de museale sector. De belangrijkste zijn hier opgesomd. Overal in Nederland zijn musea bezig zich te vernieuwen. De directe aanleiding en de oplossingen verschillen, maar alle musea voelen en zien de noodzaak in te spelen op de ontwikkelingen in hun omgeving en in de vrijetijdseconomie. / SIEBURGH 5

64 Het museale aanbod aan bezoekers is enorm, onbegrensd en altijd in ontwikkeling. Het publiek is gefragmenteerd en grillig in voorkeuren en gedrag. Marktonderzoek biedt nauwelijks houvast. Bezoekersaantallen blijken moeilijk voorspelbaar, dit geldt zeker voor nieuwe musea en musea die na verbouw hun deuren weer openen. Er zijn nieuwe parameters in de vrijetijdsmarkt. Zo zijn koopzondagen en Ikea in zekere zin te beschouwen als concurrenten van musea. De maatschappelijke legitimatie van subsidies staat onder druk. In navolging op het rijk korten bijna alle provincies en gemeenten op hun subsidiebudgetten voor cultuur. Samenwerking is in de cultuursector geen natuurlijke reflex. Dit geldt zowel voor de programmering als de facilitaire functies. Nadruk op autonomie en interne oriëntatie staan het ontdekken van voordelen van samenwerking nogal eens in de weg. Veel prachtige cultuurtempels kampen een paar jaar na opening met een wankele exploitatie. Er blijkt vaak onvoldoende te zijn nagedacht over de consequenties van nieuwbouw en een hoog ambitieniveau voor de exploitatie van de organisatie. De concurrentie tussen steden neemt toe. Er is concurrentie om via culture voorzieningen en programma s de aantrekkingskracht van een stad te vergroten, publiek te trekken en de kandidatuur voor culturele evenementen te verwerven (denk aan Culturele Hoofdstad van Europa en festivals). Er is nog steeds een economische crisis, met negatieve gevolgen voor met name sponsoring, fondsenwerving en commerciële activiteiten van veel musea. De bezoekersaantallen blijven gemiddeld redelijk op peil maar musea laten grote verschillen zien. Het publiek is veeleisend en inmiddels verwend en heeft behoefte aan bijzondere verblijfsplekken (om te eten, drinken, werken, lezen, ontmoeten, enzovoorts). 2.4 Investeren in cultuur Voordat wordt ingegaan op het concept en de opzet van het Vrijheidsmuseum WO2 worden eerst de motieven voor overheden om te investeren in cultuur op een rijtje gezet. Kunst en cultuur zijn van cruciaal belang voor de aantrekkingskracht van een stad of een regio. Investeren in culturele gebouwen en activiteiten is voor gemeenten één van de weinige knoppen waaraan gedraaid kan worden om met lokaal beleid de stad aantrekkelijk te maken voor bewoners, bezoekers en toeristen en de lokale economie te stimuleren. Cultuur speelt een prominente rol in de concurrentiepositie van steden en in mindere mate van regio s en provincies. Steden die een groot en gevarieerd cultureel aanbod hebben, zijn over het algemeen ook de populaire woon-, werk- en studiesteden. Omgekeerd is het gebrek aan historisch erfgoed en cultureel aanbod een reden dat de aantrekkingskracht van nieuwe steden en groeigemeenten fors is verminderd, terwijl de opmars van historische steden zoals Zwolle, Maastricht, Arnhem, Breda, Groningen en ook Nijmegen juist voor een deel is toe te schrijven aan het culturele aanbod in die steden. De meest aantrekkelijke woonsteden van Nederland zijn over het algemeen steden waar veel te kiezen valt. Het zijn de steden waarvan de inwoners op / SIEBURGH 6

65 loop- of fietsafstand van hun huis een gevarieerd aanbod van cultuur, horeca en andere voorzieningen in een historische, esthetische, gelaagde en gevarieerde binnenstad kunnen bereiken. Het Vrijheidsmuseum WO2 zal de aantrekkingskracht van Nijmegen (nog) groter moeten maken. Naast de directe werkgelegenheid bij cultuurinstellingen is cultuur van belang voor het aantrekken van toeristen. De bezoekers van een theater, museum of festival geven niet alleen geld uit bij de kassa van die culturele instelling, maar ook in de plaatselijke horeca en, als ze van ver komen, de hotels. Op die manier stimuleren ze de stedelijke economie en de lokale werkgelegenheid. Er zijn overigens, zowel in binnen- als buitenland, zeer uiteenlopende schattingen over dit type economische baten van cultuur, maar dat er baten zijn is evident. De veelheid aan effecten die aan cultuur wordt toegeschreven leidt gemakkelijk tot de conclusie dat overheidsinvesteringen in cultuur maatschappelijk zinvol zijn. Toch hoeft dat niet altijd zo te zijn. In de eerste plaats levert cultuur niet alleen langs veel verschillende kanalen iets op, ze kost ook veel. De bouw van musea en theaters vergt forse investeringen en ook gaan er jaarlijks aanzienlijke subsidies naar de exploitatie van culturele organisaties. Het is op voorhand dus niet zeker dat de baten groter zijn dan de kosten. Wie kwantitatief grip wil krijgen op de maatschappelijke baten van cultuur, kan zijn thermometer op verschillende plaatsen in de economie steken. Het optellen van alle thermometeruitslagen zal echter al gauw een enorme overschatting van de baten opleveren, als gevolg van dubbeltellingen. Een ander probleem is dat veel van de opgesomde effecten lastig in geld zijn uit te drukken. Hoe meet je de waarde van cultuur als vestigingsfactor voor bedrijven? En als dat al kan, doen zich zeker causaliteitsproblemen voor. Zorgt cultuur voor meer bedrijven in de stad? Of vestigen bedrijven zich vooral in een stad als de verbindingen over weg en spoor uitstekend zijn? Cultuur in de stad kan behalve via het aantrekken van hoogopgeleide, creatieve mensen in theorie nog op een andere manier de voorraad menselijk kapitaal vergroten. De aanwezigheid van culturele instellingen zoals theaters en musea, maar bijvoorbeeld ook horeca in de esthetische aantrekkelijke omgeving van een historische binnenstad aangevuld met markante moderne architectuur, zijn de plekken waar creatieve, hoogopgeleide mensen elkaar ontmoeten, ideeën uitwisselen en zo elkaars kennis en creativiteit en het onderlinge vertrouwen vergroten. Cultuur is in die visie een ontmoetingsplaats en een broedplaats voor nieuwe ideeën en economische activiteiten. Het Vrijheidsmuseum WO2 dient nadrukkelijk op dit verschijnsel in te spelen. Uit onderzoek blijkt dat het maatschappelijk rendement van investeringen in musea vooral wordt bepaald door de bestedingen van toeristen. En die van theaters en filmhuizen juist door de attractiviteit van een stad voor hoogopgeleide mensen. Voor het Vrijheidsmuseum WO2 moet worden gestreefd naar een combinatie van beide effecten, al moet daarbij wel een kanttekening worden gemaakt. Investeringen in beeldende kunstmusea in bijv. Amsterdam lijken via het toerisme een flink rendement op te kunnen leveren. Maar geldt dat ook voor musea in meer perifere regio s als Nijmegen? Hoewel de succesverhalen van het Groninger Museum en het Guggenheim in Bilbao anders zouden doen vermoeden, zijn de meeste ervaringen wat dat betreft negatief. Een museum brengt meestal geen stroom toeristen op gang als die niet ook om een andere reden graag in zo n stad of regio willen zijn. / SIEBURGH 7

66 De aantrekkingskracht van een stad wordt niet vergroot als investeren in cultuur wordt opgevat als een herhuisvestingsvraagstuk. Het gaat er juist om op basis van de sterke punten van de bestaande culturele infrastructuur van een stad unieke dwarsverbanden in beeld te brengen die aanknopingspunten bieden voor de ontwikkeling van nieuwe concepten. De concurrentie op de vrijetijdsmarkt vereist namelijk actualisering van bestaande culturele concepten. Fysieke clustering van culturele organisaties, zoals ook in het Vasim-gebouw de bedoeling is, vormt een unieke kans om nieuwe concepten toe te voegen aan het bestaande (culturele) aanbod van de stad. Culturele organisaties en inmiddels veel gemeenten zien meerwaarde in de clustering van culturele organisaties. De argumenten zijn: inhoudelijke synergie onder meer door de mogelijkheid om het programma te verbreden en te verdiepen; stedelijke synergie door invulling te geven aan de culturele place to be (de hotspot van de stad); organisatorische synergie door het bundelen van ondersteunende functies; ruimtelijke synergie door het bieden van multifunctionele ruimten in één gebouw. Het is de vraag of een combinatie van het Vrijheidsmuseum WO2 en het culturele bedrijvencluster de Cultuurspinnerij in staat is deze meerwaarde voor Nijmegen te bieden. Hierover later meer. Culturele organisaties kunnen een belangrijke katalysator zijn voor stedelijke vernieuwing. Culturele voorzieningen zijn dan een instrument om een gebied imago, prestige en levendigheid te geven. Ze zijn een teken van vertrouwen en ambitie en stimuleren private partijen om ook in het gebied te investeren. En de culturele voorzieningen leveren een belangrijke bijdrage aan de recreatieve aantrekkingskracht, de verhoging van de bezoekfrequentie, de verlenging van de verblijfsduur en vergroting en verbreding van het publieksbereik van een gebied. De economische spin-off voor commerciële functies, in termen van omzet en werkgelegenheid, en de waarde van het vastgoed is groot. Het gebied aan de voet van de nieuwe brug over de Waal heeft de potentie een goed bereikbare, levendige plek in de stad te worden. Het Vrijheidsmuseum WO2 in het Vasim-gebouw kan daarbij een belangrijke trekker zijn. / SIEBURGH 8

67 3. Het concept van het Vrijheidsmuseum WO2 3.1 Inleiding Op basis van de gesprekken met betrokken partijen bij het Vrijheidsmuseum WO2 en museale experts, een analyse van multidisciplinaire cultuurconcepten en de museale kennis en ervaring van de adviseurs zijn de contouren van het Vrijheidsmuseum WO2, zoals beschreven in het Masterplan, vertaald in een concept dat past bij de ambities van de initiatiefnemers van het Vrijheidsmuseum WO2 en zijn financiers. In dit hoofdstuk wordt de opzet van het Vrijheidsmuseum WO2, in aanvulling op het Masterplan, een slag verder geconcretiseerd. Dit is nodig om in het volgende hoofdstuk een exploitatieopzet te kunnen maken. 3.2 Het concept van het Vrijheidsmuseum WO2 Het Vrijheidsmuseum WO2 wordt een voor Nederland uniek museum. Het is een nationaal museum met internationale allure, geworteld in een regionale context. Er is gekozen voor de naam Vrijheidsmuseum WO2 om daarmee, naast de oriëntatie op WOII, ruimte te bieden aan actuele thema s en discussies over vrijheid, tolerantie, discriminatie en uitsluiting. Het museum heeft een historisch gedeelte en een thematisch/actueel gedeelte: de Boulevard van de Vrijheid. Het Vrijheidsmuseum WO2 dient als moedermuseum dat het totale verhaal van WOII vertelt. De sitemusea zijn programmatisch en organisatorisch aan het moedermuseum verbonden en vertellen het WOII-verhaal op een specifieke WOII-locatie. Het Vrijheidsmuseum WO2 is een nieuwe culturele instelling zoals er in Nederland geen bestaat. Het Vrijheidsmuseum WO2 is een combinatie van verrassende tentoonstellingen met WOII en vrijheid als centrale thema s, een Boulevard van de Vrijheid met een brede programmering van activiteiten die op één of andere manier te verbinden zijn met actuele thema s over verloren en gewonnen vrijheden. Dit alles ondergebracht in een spannend, veelzijdig fabrieksgebouw in Nijmegen, gebouwd direct na de oorlog met steun vanuit het Marshall-plan en geopend door Prins Bernhard. Gelegen aan de voet van een gloednieuwe brug over de Waal in een gebied dat nog ontgonnen moet worden maar door zijn ligging absoluut potentie heeft. Het Vrijheidsmuseum WO2 is straks een levendige plek waar voor bezoekers van alles te doen en te beleven is. In de zalen én in het gebouw het Vrijheidsmuseum WO2 programmeert tentoonstellingen, debatten, muziek, theater, moderne kunst en crossovers in zalen, maar ook in alle andere publieksruimten in het spannende Vasim-gebouw. Binnen én buiten het Vrijheidsmuseum WO2 programmeert niet alleen in het gebouw, maar ook in de directe omgeving (plein, kades en toekomstig park) en soms zelfs op andere locaties in de stad. Reguliere én bijzondere formats het Vrijheidsmuseum WO2 programmeert reguliere tentoonstellingen over WOII en vrijheid, maar er komen ook bijzondere formats aan bod (denk aan projecties, experiences, festivals, enz.). / SIEBURGH 9

68 Kijken én meedoen het Vrijheidsmuseum WO2 programmeert activiteiten waarnaar je kunt kijken en luisteren, maar ook activiteiten waaraan je zelf kunt meedoen. Heavy én light - bij het Vrijheidsmuseum WO2 kun je terecht voor een verdiepend bezoek, maar je kunt er ook in een culturele context eten, drinken, werken, ontmoeten, winkelen, enz. Rust én reuring - bij het Vrijheidsmuseum WO2 kun je terecht voor een rustgevend cultuurbezoek, maar er vinden ook spectaculaire activiteiten plaats. In tijd verspreid - er is bij het Vrijheidsmuseum WO2 steeds wat te doen: s ochtends, s middags en s avonds. In én buiten het seizoen, het Vrijheidsmuseum programmeert het hele jaar door, dus ook in de zomerperiode en de schoolvakanties. Het Vrijheidsmuseum WO2 zal aantrekkelijke en opmerkelijke horecavoorzieningen bevatten, ook toegankelijk voor niet museumbezoekers. Het museum biedt in zijn gebouw en het grote terrein rondom aantrekkelijke mogelijkheden voor verhuur van zalen, de organisatie van festivals en de ontwikkeling en beleving van een experience/attractie. 3.3 De pijlers van het Vrijheidsmuseum WO2 De programmering van het Vrijheidsmuseum WO2 bestaat uit 5 pijlers: 1. Het museum (het kernprogramma met historische invalshoek); 2. De Boulevard van de Vrijheid (afgeleid programma met de actualiteit als invalshoek); 3. De experience (attractie voor gezinnen met link naar Vrijheidsmuseum WO2); 4. Het Vasim-gebouw (servicevoorzieningen); 5. De sitemusea (verhalen/activiteiten op locatie en gedeelde faciliteiten). Om deze pijlers te concretiseren worden in onderstaand schema voorbeelden genoemd van activiteiten. Het rijk geschakeerde activiteitenprogramma moet als één geheel worden gezien en zorgt voor de verbinding tussen de vijf pijlers. / SIEBURGH 10

69 Museum (kernprogramma, historisch) Boulevard van de Vrijheid (afgeleid programma, actualiteit) Experience / attractie (funfactor gezinnen) Vasim-gebouw (ondersteuning programma) Sitemusea (verhalen/activiteiten op locatie) reguliere tentoonstellingen thema/wissel tentoonstellingen relatie met sitemusea (doorverwijzing) educatieve activiteiten collectiebeheer digitaal museum thema/wissel tentoonstellingen relatie met Liberation Route lezingen/ inleidingen colleges en lessen film theatervoorstellingen educatieve activiteiten Studium Generale programma bevrijdingsfestivals (klassieke muziek, theater en popmuziek) Vrijheid en media Human Rights Competition (zie Caen) vrije opdracht kunstenaar voor invulling ruimte Vasim-gebouw Vak apart, paar suggesties: 3D Films en games fysieke ervaring schuilkelder, tank, loopgraaf materieel WO2 musical (zie Soldaat van Oranje) dependance Madurodam of Openlucht-museum (b.v. Nijmegen/Arnhem in WO2) simulatie oversteek Waal battlefield tours horeca museumbezoek horeca publiek winkel verhuur voor congressen, workshops, vergaderingen verhuur voor (feestelijke) bijeenkomsten verhuur kantoren (o.a. Liberation Route, andere stichtingen met link met vrijheid) evenemententerrein overal gratis Wifi tentoonstellingen over thema s specifiek voor plek rondleidingen, wandelingen op locatie gezamenlijke marketing en publiciteit uitwisselen collecties kennisdeling sitemusea onderling en met Vrijheidsmuseum WO2 Huis van/voor veteranen Figuur 2 Illustratie programmering Vrijheidsmuseum WO2 3.4 Waarom een Boulevard van de Vrijheid? De Boulevard van de Vrijheid is een cruciaal element van het Vrijheidsmuseum WO2 en maakt het een uniek museum. De argumenten om een Boulevard in het concept op te nemen zijn: / SIEBURGH 11

70 De Boulevard zorgt er voor dat het Vrijheidsmuseum WO2 een levendige plek wordt met een grote diversiteit aan activiteiten op het terrein van strijd, vrede, vrijheid en democratie. De Boulevard plaatst de verhalen van WOII in een hedendaagse context van vrijheid. De Boulevard maakt dat het Vrijheidsmuseum WO2 interessante crossovers kan maken met andere relevante culturele en maatschappelijke thema s, zonder last te hebben van het keurslijf van een museum. De Boulevard verankert het Vrijheidsmuseum WO2 in de maatschappelijke en culturele infrastructuur van Nijmegen en de regio. De Boulevard zorgt voor meer bezoekers en bezoeken. Ook kunnen door de programmering doelgroepen worden bereikt die niet snel een museum zullen bezoeken. De Boulevard biedt uiteenlopende mogelijkheden om in het verlengde van het museum bezoekers een spiegel voor te houden dat vrijheid gevierd moet worden, maar niet vanzelfsprekend is. 3.5 De Boulevard als brug naar de omgeving van het Vrijheidsmuseum WO2 Via de Boulevard van de Vrijheid slaat het Vrijheidsmuseum WO2 bruggen met andere maatschappelijke organisaties die als partner bij de programmering kunnen worden betrokken. Op deze manier versterkt het museum zijn positie en verbreedt het zijn maatschappelijk draagvlak. Vrijheidsmuseum WO2 Cultuur Boulevard van de Vrijheid Maatschappelijke organisaties b.v. NGO s Onderwijs Museum WO2 (incl. sitemusea) Pers en media Universiteit Liberation Route Musea, in en buiten NL Figuur 3 Relaties met partners 3.6 Contouren van het programma van de Boulevard Het programma van de Boulevard van de Vrijheid bestaat uit een brede waaier van activiteiten. In de praktijk zal het gaan om combinaties van activiteiten en uiteraard zullen niet alle mogelijke programmaonderdelen tegelijk in het Vrijheidsmuseum WO2 te zien zijn. Er zullen keuzes moeten worden gemaakt uit het brede palet van mogelijkheden. Sommige onderdelen worden door het / SIEBURGH 12

71 Vrijheidsmuseum WO2 zelf georganiseerd, andere door externe partners en weer andere in coproductie met partnerorganisaties. Museaal (wisseltentoonstellingen, met nadruk op thema s op snijvlak oorlog/vrijheid/kunst, te denken valt aan Kunsthal-concept). Er zijn veel niet westerse en heel gerenommeerde kunstenaars waarvan de levensverhalen en de werken vooral gaan over oorlog en het bevechten van vrijheid. Cultureel (theater, muziek, beeldende kunst met vrijheid als thema, kan in de vorm van festivals, programmering samen met b.v. Schouwburg en concertzaal De Vereeniging, museum Valkhof en poppodium Doornroosje). Concreet voorbeeld: één of twee keer per jaar opdracht aan beeldend kunstenaar geven om voor een grote ruimte in het Vasim-gebouw een kunstwerk of installatie te maken met vrijheid als thema (naar analogie van de turbinehal van de Tate Modern in London). Daarnaast twee maal per jaar Vrijheidsfestival organiseren in het gebouw en directe omgeving daar omheen met theater en/of muziek. Film (films met thema vrijheid, te programmeren door Lux). Informatie/educatie (gericht op scholen, samen met organisaties als Human Rights Watch, Amnesty, etc., verhaal in de vorm van debat en lezingen vertellen/uitdiepen/aanvullen). Newseum, media/journalistiek over vrijheid (voorbeeld Washington). Studium Generale (lezingen, debatten, organiseren samen met de Radboud Universiteit). Platform/ontmoeting (voor (lokale) maatschappelijke organisaties op terrein van vrijheid/democratie/historie, Huis van de Veteranen ). Op basis van deze activiteiten kunnen, puur als illustratie, de volgende programma s worden bedacht: Een rijk geschakeerd Public Program met lezingen, debatten, performances, talkhows, etc. Dit programma, dat voor een belangrijk deel in series op vaste tijdstippen zal plaatsvinden, is in de eerste plaats gerelateerd aan de thema s die in de programmering van de pijlers van het Vrijheidsmuseum WO2 centraal staan. Er zal veel ruimte zijn voor onderwerpen in de (Gelderse, Nijmeegse) actualiteit. Delen van het programma kunnen worden ingevuld door andere partijen zoals een debatcentrum, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Radboud Universiteit, Filmhuis Lux, museum het Valkhof, etc. De activiteiten van het Public Program kunnen zich in principe op alle mogelijke plekken van het Vasim-gebouw afspelen. Een aantal jaarlijkse (bevrijdings-)festivals en themaweken met cross-overs tussen disciplines, waarbij in samenhangende themaprogramma s het hele gebouw en de ruimtes daaromheen worden bespeeld. Voorbeelden van thema s zijn: Internetvrijheid, biografieën van vrijheidsstrijders, bevrijdingsmonumenten en rituelen, persvrijheid, vrijheid van meningsuiting, etc. Naast festivals en themaprogramma s die het Vrijheidsmuseum WO2 (onder de vlag van de Boulevard van de Vrijheid) zelf of in coproductie organiseert, biedt het gastvrij onderdak aan bestaande en nieuwe festivals, zoals het Bevrijdingsfestival. / SIEBURGH 13

72 Het Vrijheidsmuseum WO2 biedt als onderdeel van de Boulevard van de Vrijheid in samenwerking met organisaties en bedrijven in en buiten Nijmegen enkele malen per jaar onderdak aan een publieksevenement dat niet per se tot het domein van het Vrijheidsmuseum WO2 behoort, maar wel een cultureel aspect bezit. Deze evenementen zorgen voor verlevendiging van het gebouw en het gebied en trekken - minstens zo belangrijk - vaak een ander en nieuw publiek. Het Vrijheidsmuseum WO2 (zowel het museum als de Boulevard) ontplooit een breed palet aan educatieve activiteiten, zowel gericht op het onderwijs (formeel leren) als op individuele bezoekers (informeel leren). Daarbij kan het gaan om museumlessen voor volwassenen, workshops voor kinderen, lunchlezingen door historici en politici, vertellen van verhalen, kinderrondleidingen, etc. Door de breedte van het aanbod en de thematiek is het Vrijheidsmuseum WO2 in staat interessante programmapakketten aan te bieden aan het primair- en voortgezet en volwassen onderwijs. Daarnaast biedt het Vrijheidsmuseum WO2 elke zondag gezinsactiviteiten aan en zijn er in de schoolvakanties speciale activiteiten voor kinderen. 3.7 Succesfactoren voor de programmering van de Boulevard De programmering van de Boulevard van de Vrijheid kent de volgende succesfactoren: Uitstekende programmeur (ideeëngenerator, verbinder en producent met zakelijk vernuft) in dienst van het Vrijheidsmuseum WO2. Ter ondersteuning kan een jongeren programmaraad worden geïnstalleerd die de ruimte krijgt om vanuit het perspectief van jongeren een bijdrage te leveren aan de programmering. De programmering zal een groeipad volgen ( trial and error ), publiek moet worden opgebouwd, gaat om combinaties van activiteiten. Streven naar eenduidige profilering van de Boulevard van de Vrijheid (geen grabbelton van activiteiten). Programmeren in termen van arrangementen. Strategische (vooral Nijmeegse) allianties vormen voor programmering en marketing (van universiteit tot Lux en schouwburg). Beschikbaarheid programmeringsbudget, ook nodig voor het aantrekken van cofinanciering. 3.8 Het Vrijheidsmuseum WO2 vanuit het perspectief van de bezoeker Voor ieder mens ligt aan het bezoeken van een museum een behoefte ten grondslag. Voor culturele instellingen (ongeacht het onderwerp) is kennis van de menselijke behoefte van belang bij het vormen van het marketingbeleid. Marketing is niet iets wat aan het eind van de keten plaatsvindt. Marketing begint bij de naam, de positionering, het gebouw, de vaste opstelling, de publieksvoorzieningen en de programmering. Het is belangrijk de integrale belofte van een museum vorm te geven vanuit het perspectief van de bezoeker. De bezoeker bestaat niet. Museumbezoek kent veel verschillende motieven en er zijn meerdere modellen die bezoekersmotieven in kaart brengen. Een succesvol museum slaagt erin verschillende / SIEBURGH 14

73 doelgroepen met verschillende bezoekmotieven aan zich te binden. In onderstaand schema zijn vier type bezoekers en hun bezoekmotieven naast elkaar gezet. Gekozen is voor een eenvoudig model. In een volgende fase kunnen, waar nodig, verdere verfijningen worden aangebracht. Bezoekers die het museum zien als een: Kerk hebben deze drijfveer: Spiritueel en verwachten dit van een museumbezoek: Ambiance, betrokkenheid bij de kwaliteit van de collectie, geïnspireerd door geschiedenis, voeding voor de geest Spa Emotioneel Ambiance, intellectuele en emotionele betrokkenheid, feest voor de ogen Archief Attractie Intellectueel Sociaal Kritische betrokkenheid, diepte en focus op tijdvak of historisch thema, ontdekkingsreis, nieuwe dingen vinden Comfortabel voelen, gevoel van eigendom, gemakkelijke toegang en vrij bewegen, uitstekende faciliteiten, kindvriendelijk, diensten voor uiteenlopende behoeften Figuur 4 Typen museumbezoekers en hun drijfveren De meeste (cultuur)historische musea richten zich op de doelgroep Archief-Intellectueel. Over het algemeen zijn het mensen met een diepere belangstelling voor het onderwerp die zich ook manifesteert in de boeken die zij lezen en de andere musea (of plekken) die zij bezoeken. Deze groep vormt ongeveer 30% van het totale museumbezoek. Deze groep krimpt in absolute en relatieve termen. De doelgroep kan worden getypeerd als kritisch en verwend. Aan een groot aantal (historische) musea zijn de laatste jaren attracties (experiences) toegevoegd die de bezoeker op een andere manier onderdompelen in het verhaal. Sowieso worden musea tegenwoordig veel meer geconcipieerd vanuit een totaalervaring. Daarmee worden drempels geslecht en wordt het bezoek aan een museum meer een sociale/gedeelde ervaring. De behoefte aan deze benadering is nog steeds groeiend. Een belangrijk deel van het museumbezoek heeft een duidelijke voorkeur voor deze aanpak. Weer andere bezoekers zijn vooral opzoek naar een spirituele of emotionele ervaring. Zij zijn minder geïnteresseerd in facts and figures. Zij willen emotioneel of spiritueel geraakt worden. Het verhaal over de holocaust is voor veel mensen beter te bevatten door het verhaal van Anne Frank dan door een feitelijke historische beschrijving. Zij zijn opzoek naar ontroerende ontmoetingen en evocatieve presentaties en momenten. Het onderwerp vrijheid is veel groter en actueler dan WOII. De Boulevard van de Vrijheid biedt de mogelijkheid om aan het historisch perspectief andere perspectieven toe te voegen en zo ook andere doelgroepen te bereiken. Langs wegen van hedendaagse kunst, debat, film, theater en muziek kunnen verschillende doelgroepen worden bereikt, kunnen verschillende bezoekmotieven worden bevredigd en kan ook gezorgd worden voor dynamiek en herhaalbezoek. / SIEBURGH 15

74 4. Exploitatie van het Vrijheidsmuseum WO2 4.1 Inleiding De haalbaarheid van het concept van het Vrijheidsmuseum WO2 wordt behalve door de bereidheid van financiers om te investeren in het gebouw en de inrichting van het museum in belangrijke mate bepaald door de exploitatiemogelijkheden. In dit hoofdstuk worden het hiervoor beschreven concept van het Vrijheidsmuseum WO2 vertaald in een exploitatieopzet, waarbij de lasten en baten van het museum zo realistisch mogelijk zijn begroot. 4.2 Uitgangspunten bij exploitatieopzet Het Vrijheidsmuseum WO2 zal geen structurele exploitatiesubsidie van de provincie Gelderland, de gemeente Nijmegen en het vfonds ontvangen. Wel bestaat de mogelijkheid dat het museum, net als andere musea, een beroep doet op deze financiers en andere financiers voor projectsubsidies. Een museum exploiteren zonder structurele subsidie is een unieke figuur in Nederland. Om deze ambities waar te kunnen maken moeten hoge eisen worden gesteld aan het ondernemerschap van het museum. Hier horen commerciële doelstellingen bij. In deze opzet is er vooralsnog van uitgegaan dat de sitemusea bestuurlijk en organisatorisch zelfstandig blijven. Mogelijke kostenbesparingen bij de sitemusea door schaalvergroting (denk aan fusie of samenwerking op onderdelen) zijn niet verdisconteerd in de exploitatie van het Vrijheidsmuseum WO2. De opzet betreft de exploitatie van het Vrijheidsmuseum WO2. De exploitaties van de drie sitemusea vallen hier buiten. Deze kunnen pas worden opgesteld als meer duidelijkheid bestaat over de opzet van de sitemusea, de organisatorische vormgeving en de relatie met het Vrijheidsmuseum WO2. De huisvestingslasten zijn geraamd door een extern bureau (Brink Groep) in het kader van het Masterplan. Deze lasten zijn integraal overgenomen in de exploitatieopzet. In het kader van het ondernemingsplan is geen second opinion gegeven op deze ramingen. In de exploitatieopzet wordt uitgegaan van een stevige, maar absoluut haalbare ambitie in het verwerven van eigen inkomsten uit entreegelden, fondsen- en sponsorwerving en commerciële activiteiten. Behalve door eigen kennis en ervaring van de adviseurs zijn deze ramingen getoetst door deskundigen in het veld. De bedoeling is dat het Vrijheidsmuseum WO2 (mede-)eigenaar wordt van het Vasim-gebouw en het omliggende terrein. Dit opent mogelijkheden voor het genereren van inkomsten uit horeca, parkeren en verhuur. In deze constructie komt de post huur voor het Vrijheidsmuseum WO2 te vervallen. Het is de bedoeling dat de investering in het gebouw en de inrichting volledig ten laste komt van de drie financiers. Het museum hoeft daardoor geen kapitaalslasten in de exploitatieopzet op te nemen. / SIEBURGH 16

75 Het Vrijheidsmuseum WO2 moet beschikken over reserves om tegenvallers in de exploitatie op te kunnen vangen. Voorkomen moet worden dat het museum bij een (kleine) tegenvaller direct in de problemen komt en de schijnwerpers op de overheid als helpende hand komen te staan. Het Vrijheidsmuseum WO2 moet in de exploitatie flexibiliteit inbouwen (met name wat betreft personeel) om mee te kunnen bewegen in de omvang van het programma en de inkomsten. De vaste opstelling van het museum moet regelmatig vernieuwd worden. Dit eisen bezoekers. Dit is een substantiële post in de exploitatieopzet. 4.3 Opzet exploitatie De exploitatie van het Vrijheidsmuseum WO2 ziet er de eerste drie jaar na opening als volgt uit: Kosten Inkomsten Programma Projectsubsidies - exposities (wissel) provincie Gelderland, Boulevard van de gemeente Nijmegen en vfonds Vrijheid - overige fondsen sponsors Kernorganisatie (14 fte) Entree Flexibele formatie Winkel Marketing budget Museumcafé en Grand Café/restaurant Huisvestingslasten Verhuur bijeenkomsten Organisatiekosten Parkeren Kapitaallasten 0 Kantoren Afschrijving vaste museale opstelling Opbouw reserves p.m. Totaal Resultaat -/ (ca. 5%) Figuur 5 Exploitatieopzet Vrijheidsmuseum / SIEBURGH 17

76 4.4 Toelichting van de posten Kosten De kosten kunnen als volgt worden toegelicht: Kosten Programma - exposities (wissel) - Boulevard van de Vrijheid Toelichting Eén grote en twee kleine wisseltentoonstellingen per jaar. Veel activiteiten Boulevard zijn kostendekkend. Eigen programmabudget nodig om cofinanciering binnen te halen. Kosten tentoonstellingen en activiteiten Boulevard gebaseerd op ervaringsgegevens musea. Kernorganisatie (14 fte) Ontwerp gemaakt van kernorganisatie. Gebaseerd op praktijkkennis van museum organisaties. Flexibele formatie Flexibele schil van museum. Inzet afhankelijk van programma. Betreft o.a. bewaking, productie activiteiten, schoonmaak. Ook bestemd voor verlenen opdrachten aan curatoren/programmamakers. Gebaseerd op praktijkkennis van programmering van musea. Marketing budget Fors budget. Nodig om museum op de kaart te zetten. Vergelijking gemaakt met marketing budgetten van andere musea. Huisvestingslasten Overgenomen uit kostenramingen in Masterplan. Uitgangspunt is dat in dit bedrag o.a. energie, verzekeringen, belastingen, beveiliging, schoonmaak en klein en groot onderhoud zijn opgenomen. Organisatiekosten Gebaseerd op ervaringsgegevens musea. Kapitaallasten Geen. Zie uitgangspunten. Afschrijving vaste museale opstelling Afschrijvingstermijn van 5 jaar. 50% te financieren door het museum, 50% door fondsen. Opbouw reserves Reserve van 20% van de omzet (gangbaar in cultuursector). Hier uitgegaan van optie dat deze post via investeringen wordt gedekt. Figuur 6 Toelichting kostenposten / SIEBURGH 18

77 4.4.2 Opbrengsten Opbrengsten Projectsubsidies - provincie Gelderland, gemeente Nijmegen en vfonds - overige fondsen - sponsors Toelichting Inschatting, relatief beperkt gelet op totaal beschikbare budgetten voor cultuur bij de drie financiers. Er zijn diverse fondsen waar subsidies voor tentoonstellingen kunnen worden aangevraagd (b.v. vfonds, Stichting Democratie & Media, Mondriaanfonds, Blockbusterfonds, Gieskes Strijbis Fonds, etc. Inkomsten uit sponsoring vooral zoeken bij MKB-bedrijven in de regio. Groot aantal, relatief klein bedrag. In formatie en budget rekening gehouden met noodzakelijke inspanningen sponsorwerving. Opgenomen bedrag is ambitieus, maar realistisch. Inkomsten afhankelijk van kwaliteit subsidieaanvragen. Entree bezoekers per jaar. Onderbouwing zie hierna. Gemiddelde entree van 9. Normaal tarief ongeveer 15. Na aftrek van entree via Museumjaarkaart en kortingstarieven. Entreeprijs vergeleken met andere (niet kunst/regionale) musea. Winkel Gemiddelde opbrengst van 1 per bezoeker. Netto na aftrek van kosten. Ervaringsgegevens grote musea. Museumcafé en Grand Café/restaurant Betreft museumcafé en vrij toegankelijke horeca. Innovatief concept. Mogelijkheden hangen af van uitstraling van en plek (dak!) in het gebouw. Verpachten aan externe exploitant. Bij voorkeur een exploitant met autonome bekendheid (marketingkracht en een goede naam, maar geen fastfood keten, past niet bij gewenst imago museum). Deze partij mee laten ontwikkelen en investeren. Inkomsten kunnen op verschillende manieren tot stand komen (huur, % winst/omzet, etc.). Ambitieuze doelstelling. Gekeken naar recent geopende musea. Nader onderzoek op termijn gewenst. Verhuur bijeenkomsten 15 verhuringen per jaar. Laag aantal. Mogelijkheden beperkt door aard van het Vrijheidsmuseum WO2. Betreft inkomsten na aftrek kosten / SIEBURGH 19

78 Parkeren auto s. Laag tarief. Kantoren Denk aan kantoren organisatie Liberation Route. Huurders moeten passen bij uitstraling Vrijheidsmuseum WO2. Beschikbare ruimten nog niet geheel duidelijk. Inkomsten conservatief geraamd. Figuur 7 Toelichting opbrengsten 4.5 Bezoekersaantallen De financiële haalbaarheid van een solide exploitatie van het Vrijheidsmuseum WO2 staat of valt met het aantal betalende bezoekers. Het te verwachten publieksbereik van het Vrijheidsmuseum WO2 is moeilijk te vergelijken met andere musea. Er is geen benchmark museum beschikbaar. Het Vrijheidsmuseum WO2 is een nationaal museum met internationale allure, qua opzet en programma uniek in Nederland. Ook in het buitenland is weinig vergelijking mogelijk (alleen (en ook nog in beperkte mate) Le Mémorial de Caen en Imperial War Museum London). Marktonderzoek heeft op dit moment geen zin. Zekerheid wat betreft bezoekersaantallen is in deze fase van de planontwikkeling niet te verkrijgen. Uitspraken over eventueel kannibalisme van bezoekersaantallen van sitemusea zijn daarmee een slag in de lucht. Terugloop van bezoekersaantallen kan ook andere oorzaken hebben. Er valt op dit moment simpelweg niets met zekerheid te zeggen over bezoekersaantallen van het Vrijheidsmuseum WO2 en de sitemusea. Alles zal afhangen van de aantrekkingskracht van de musea (programmering en gebouw). Het effect van de ligging van het Vrijheidsmuseum WO2 in Nijmegen is moeilijk in te schatten. Het Duitse achterland heeft potentie maar het opbouwen van het publiek in Duitsland zal tijd nodig hebben. Primaire doelgroep van het Vrijheidsmuseum WO2 zullen gezinnen en scholen zijn. Tweede belangrijke doelgroep zijn toeristen (o.a. Veluwe, Rivierengebied). Derde doelgroep zijn de special interest groups (historici, militairen, verzamelaars, etc.). Er zal concurrentie zijn van andere musea die aan de weg timmeren. Een serieuze concurrent zal het nog te openen Nationaal Militair Museum in Soesterberg zijn. De scope van dit museum is veel breder dan WOII, maar dit museum zal naar verwachting veel aandacht aan deze periode besteden. De mate van concurrentie is nog niet te voorspellen en zal afhangen van de opzet en het accent op WOII van het museum in Soesterberg. Van de drie sitemusea zal het museum in Overloon de meeste concurrentie ondervinden van Soesterberg omdat daar ook veel hardware te zien zal zijn. Jaarlijks bezoekers lijkt voor het Vrijheidsmuseum WO2 een realistisch aantal, kijkend naar andere nationale musea. Dit aantal past bij het ambitieniveau van de financiers en de initiatiefnemers. Bij minder bezoekers vervalt de legitimatie van een investering van meer dan 20 mln. Dit aantal bezoekers sluit aan bij een analyse die eerder in opdracht van de provincie Gelderland is uitgevoerd. Deze kwam uit op bezoekers voor alleen het museumdeel. / SIEBURGH 20

79 Het daadwerkelijk aantal bezoekers zal vooral afhangen van de kwaliteit van de programmering en de aantrekkelijkheid van het gebouw. Garanties zijn op voorhand niet te geven. Het museum zal ondernemend moeten zijn en een slim marketingbeleid moeten voeren om de bezoekersaantallen binnen te halen. Ter vergelijking de bezoekersaantallen van een aantal nationale musea op een rij: Nat. Airborne Oorlogs- Beeld en Spoor- Open- Zuider- Naturalis Paleis bevrijdings Museum en Geluid weg- lucht zee het Loo museum verzets- museum Museum Museum museum Figuur 8 Vergelijking bezoekersaantallen 4.6 Opbouw personeel Het Vrijheidsmuseum WO2 gaat werken met een kernbezetting, een flexibele schil van medewerkers en een grote groep vrijwilligers. De kernbezetting ziet er als volgt uit: Functie Formatie Algemeen directeur/zakelijk leider 1 Artistiek leider / programmeur 1 Producent Boulevard van de Vrijheid 1 Producent Tentoonstellingen 1 Secretariaat en administratie 2 Collectiebeheer 1 Servicebureau sitemusea (te financieren door sitemusea) 1 per sitemuseum Marketing, communicatie en PR 2 Educatie 1,5 Aansturing vrijwilligers (o.a. rondleiders) 0,5 Floormanager 1 / SIEBURGH 21

80 Facilitair (o.a. techniek, receptie, beveiliging) Winkel Horeca Flexibele schil (o.a. voor projecten) 2 Vrijwilligers Uitbesteed Apart budget Totale formatie 14 Figuur 9 Opbouw vaste formatie 4.7 Risico s en maatregelen Het Vrijheidsmuseum WO2 zal rekening moeten houden met en anticiperen op een aantal risico s die het succes in de weg kunnen staat. De belangrijkste risico s worden hier genoemd. Per risico wordt aangegeven welke maatregel mogelijk is om het risico te verkleinen of beheersbaar te maken. In de volgende fase van plantwikkeling dienen de risico s en maatregelen verder uitgewerkt te worden. De huisvestingskosten blijken substantieel hoger dan geraamd. Is niet ondenkbaar voor een onorthodox gebouw als de Vasim. Denk aan kosten van energie en onderhoud. Maatregel: Laten uitvoeren van second opinion van de in het kader van het Masterplan gemaakte ramingen van huisvestingskosten en toetsen van ramingen aan het concept van het Vrijheidsmuseum WO2 zoals dat in het ondernemingsplan is uitgewerkt. De bezoekersaantallen zijn lager dan verwacht. Maatregelen: Intensiveren marketinginspanningen en/of inkrimpen flexibele schil en/of schrappen of aanpassen programmaonderdelen. Dit laatste heeft weer een negatief effect op de bezoekersaantallen. Ondergrens streng bewaken. De sitemusea varen een eigen koers en beperken zich niet tot het vertellen van het verhaal van de site. Er ontstaat concurrentie. Risico s van concurrentie vanuit de sitemusea voor het Vrijheidsmuseum WO2 zullen beperkt zijn. Andersom zijn de risico s groter. Maatregel: Bij de start van het Vrijheidsmuseum WO2 formele afspraken maken met de sitemusea over het samenwerkingsdomein (o.a. afstemming programma s) en de spelregels voor concurrentie. Het lukt het Vrijheidsmuseum WO2 niet om een weerstandsvermogen op te bouwen voor het opvangen van tegenvallers in de exploitatie. Maatregel: / SIEBURGH 22

81 Een reële mogelijkheid moet bij de start gecreëerd worden. Sterke voorkeur verdient het Vrijheidsmuseum WO2 met een eigen vermogen / reserve van start te laten gaan. Het gebied rondom het museum blijft een industrieel en vervallen indruk maken. Maatregel: Gebiedsontwikkeling in de directe omgeving van het Vasim-gebouw is een taak/verantwoordelijkheid van de gemeente Nijmegen. Het zou al een enorme verbetering zijn als het leegstaande fabriekscomplex tussen het Vasim-gebouw en de Waal zou worden gesaneerd en getransformeerd in een park. Het museum krijgt daardoor een directe verbinding met de rivier en de uitstraling van het gebouw wordt veel beter. Er ontstaan conflicten met medebewoners van het Vasim-gebouw, bijvoorbeeld over eigendom ruimten, inkomsten en programmering. Profilering en gezonde exploitatie Vrijheidsmuseum WO2 komen daarmee het geding. Maatregelen: Voor de opening goede afspraken maken met medebewoners over eigendom en gezamenlijk gebruik van ruimten. De gemaakte afspraken en samenwerking voortdurend monitoren. Bij dreigende knelpunten direct ingrijpen. De samenwoning toetsten aan de in dit ondernemingsplan opgenomen voorwaarden. Het lukt niet of onvoldoende om strategische allianties te sluiten voor de programmering van de Boulevard van de Vrijheid. Maatregel: Allianties bij de programmering zijn van groot belang voor het Vrijheidsmuseum WO2 en dan met name voor de Boulevard van de Vrijheid. Risico mag eigenlijk niet bestaan. Als het niet lukt om allianties te smeden eerst kijken naar de oorzaken (taak van bestuur/raad van Toezicht), daarna escaleren naar gemeente die van de meeste partners subsidiënt zal zijn en in die hoedanigheid eisen kan stellen aan de samenwerking met het Vrijheidsmuseum WO2. De mogelijkheden van projectsubsidiëring door overheden en fondsen worden drastisch ingeperkt. Maatregel: Hier heeft het Vrijheidsmuseum WO2 weinig invloed op. Wel kan actief geparticipeerd worden in lobby activiteiten van de sector. 4.8 Conclusies Een realistische begroting van de inkomsten en de kosten die gemaakt moeten worden om het concept van het Vrijheidsmuseum WO2 in het Vasim-gebouw, inclusief alle huisvestingslasten, leidt tot een negatief exploitatieresultaat van ruim 1,5 ton per jaar. Dit tekort zou teruggebracht kunnen worden, zonder het concept in essentie aan te tasten. Met een besparing op het programmabudget en het marketingbudget is het nog steeds mogelijk het / SIEBURGH 23

82 Vrijheidsmuseum WO2 in zijn breedte te realiseren, zij het in een iets schralere variant en met een verhoogd risicoprofiel. Op het moment dat er meer gesneden moet worden in het programmabudget is het Vrijheidsmuseum WO2 in de beoogde opzet niet meer haalbaar. Het nieuwe Vrijheidsmuseum WO2 moet de tijd krijgen zich te bewijzen. De benodigde budgetten voor projectsubsidie zouden gegarandeerd moeten zijn voor een periode van minimaal 3 jaar (onder de voorwaarde dat er kwalitatief hoogwaardige activiteiten mee worden gefinancierd). / SIEBURGH 24

83 5. Het Vasim-gebouw 5.1 Inleiding In het Masterplan zijn de resultaten van een uitvoerige gebouwstudie opgenomen. Ter aanvulling en aanscherping hierop wordt in dit hoofdstuk ingegaan op de eisen aan het gebouw vanuit het concept van het Vrijheidsmuseum WO2 en de voorwaarden die aan samenwonen in het Vasimgebouw met andere organisaties gesteld moeten worden. 5.2 Eisen vanuit concept aan het gebouw Het gebouw speelt een belangrijke rol in het tot uitdrukking brengen en mogelijk maken van het concept van het Vrijheidsmuseum WO2. Het Vasim-gebouw dient idealiter zes eigenschappen te hebben om het concept te kunnen realiseren. 1. Open huis: het gebouw is (grotendeels) voor iedereen toegankelijk en kent ruime openingstijden. Je krijgt er als bezoeker en als passant mee wat er in het gebouw gebeurt en je ziet binnen wat de stad/regio nog meer op terrein van WOII en vrijheid te bieden heeft. 2. Slow stay: het gebouw biedt je ook mogelijkheden om langer (en zonder bezoek aan de zalen van het museum) te verblijven. Het gebouw biedt diverse plekken (verschillend van opzet) voor het publiek om te verblijven. 3. Show around/ achter de schermen: het gebouw is zo ontworpen dat je als bezoeker en als passant zoveel mogelijk meekrijgt van wat er achter de schermen gebeurt. Een voorbeeld is een open restauratieatelier voor voertuigen en materiaal uit WOII. Naast het gebouw dragen ook de activiteiten (zoals rondleidingen en audiotours) hieraan bij. 4. Uiterlijk vertoon: het gebouw is duidelijk in de stad zichtbaar en heeft een culturele uitstraling. Het Vasim-gebouw heeft nog een architectonische, spectaculaire en van buiten af zichtbare impuls nodig (b.v. glazen koepel op het dak). Het gebouw biedt (bijvoorbeeld via de gevels of vitrines) mogelijkheden om het Vrijheidsmuseum WO2 24 uur per dag cultuur aan de omgeving te presenteren. Het gebouw heeft straks één totaalidentiteit. 5. Binnenstebuiten: de omgeving van het Vrijheidsmuseum WO2 wordt als onderdeel van het gebouw benut, en sluit aan op de culturele functie van het museum. De buitenkant van het gebouw en de directe omgeving zijn ontworpen op het mogelijk maken van buitenprogrammering (activiteiten in de open lucht). 6. Formats: het gebouw kan als geheel en de gehele dag worden gebruikt voor uiteenlopende activiteiten. De zalen en publieksruimten lenen zich zo veel als mogelijk voor multifunctioneel gebruik, zodat ze geschikt zijn voor verschillende disciplines en typen activiteiten. Het gebouw biedt plekken en mogelijkheden voor ad hoc en spontane activiteiten en voor activiteiten waaraan het publiek kan meedoen of waarvan het resultaat ter plaatse zichtbaar is. Het ontwerp van het Vrijheidsmuseum WO2 in het Vasim-gebouw voldoet in grote lijnen aan deze algemene eisen. Om het Vasim-gebouw in zijn totaliteit geschikt te maken voor het specifieke / SIEBURGH 25

84 programma van met name de Boulevard van de Vrijheid en de functies waarmee het Vrijheidsmuseum WO2 inkomsten wil genereren zal naar verwachting wel een aantal aanpassingen moeten worden aangebracht. Ook zal een architectonisch ingreep nodig zijn op de aantrekkingskracht van dit op zich zelf al markante gebouw te verhogen. Nader onderzoek moet uitwijzen welke precies en wat de kosten daarvan zijn. 5.3 Samenwonen in het Vasim-gebouw Het Vasim-gebouw is te groot voor een solo gebruik door het Vrijheidsmuseum WO2. Succesvol samenwonen in het Vasim-gebouw kan alleen als wordt voldaan aan een aantal voorwaarden. Vanuit het perspectief van het Vrijheidsmuseum WO2 moeten aan de medebewoners van het Vasim-gebouw de volgende vijf eisen worden gesteld: 1. De concepten (activiteiten/programmering) hebben voor het publiek duidelijk raakvlakken en versterken elkaar. Hetzelfde geldt voor de uitstraling van de organisaties. 2. De culturele doelstellingen moeten de overhand hebben. Dit is nodig voor een sterke positionering van het Vrijheidsmuseum WO2 in het Vasim-gebouw. 3. Er is één partij de baas van het Vasim-gebouw. Deze partij maakt met de andere bewoners afspraken over het gebruik en de beschikbaarheid van de gezamenlijke ruimten. Gelet op de dynamiek en de complexiteit van de programmering moet het Vrijheidsmuseum WO2 deze rol invullen. 4. Het samenwonen in één gebouw moet voor alle partijen (substantiële) financiële voordelen opleveren. 5. De organisaties moeten een solide bedrijfsvoering hebben en beschikken over slagvaardig en professioneel management. Het is de vraag of de Cultuurspinnerij als beoogd medebewoner van het Vasim-gebouw voldoet aan deze voorwaarden. Nader onderzoek moet dit uitwijzen. Op korte termijn dienen Vrijheidsmuseum WO2, Cultuurspinnerij en de gemeente Nijmegen als eigenaar van het gebouw hierover gesprekken te starten om vervolgens een knoop door te hakken. Duidelijkheid op dit punt is nodig om slagvaardig te kunnen optreden in de volgende fase van projectontwikkeling waarin o.a. de aanpassingen in het Vasim-gebouw aan de orde zullen komen. / SIEBURGH 26

85 6. Conclusies De uitdaging van het Vrijheidsmuseum WO2 is om een nieuw, uniek museaal concept te ontwikkelen, met landelijke en zelfs internationale allure. Een museum dat via de sitemusea geworteld is in Gelderland, fysiek zal worden ondergebracht in een oude fabriek, gelegen op een industrieterrein in Nijmegen, aan de voet van de nieuwe brug over de Waal. Een museum dat geëxploiteerd moet worden zonder structurele overheidssubsidie (uniek in Nederland), in een tijd dat fondsen en sponsoren terughoudend zijn in het geven van financiële steun culturele organisaties. Kortom een museum met grote ambities. Om deze uitdaging aan te kunnen gaan zal het Vrijheidsmuseum WO2 naast een door cultuurhistorisch gedreven missie nadrukkelijk moeten inzetten op ondernemerschap en op allianties met andere culturele organisaties en commerciële partijen. De belangrijkste conclusies uit het onderzoek luiden als volgt: Een ambitieuze doch realistische begroting van de inkomsten en de kosten van het Vrijheidsmuseum WO2 in het Vasim-gebouw leidt tot een negatief exploitatieresultaat van 1,5 ton per jaar. Dit tekort zou teruggebracht kunnen worden, zonder het concept in essentie aan te tasten. Met een besparing op het programmabudget en het marketingbudget is het nog steeds mogelijk het Vrijheidsmuseum WO2 in zijn breedte te realiseren, zij het in een iets schralere variant en met een verhoogd risicoprofiel. De Boulevard van de Vrijheid is een onderscheidende en inhoudelijk belangrijke dimensie van het Vrijheidsmuseum WO2. Maar ook vanuit zakelijk optiek is de Boulevard belangrijk. Het biedt mogelijkheden om meer bezoekers en dus inkomsten te trekken met aantrekkelijke en innovatieve programma s die als coproducties samen met partners ontwikkeld en aangeboden zullen worden. De afgelopen maanden is duidelijk geworden dat de gekozen structuur (een stichting Museum WO2 waarin zes bestuursleden worden voorgedragen door de drie stichtingen van de musea in Overloon, Groesbeek en Oosterbeek) beperkingen met zich meebrengt. Het behartigen van verschillende belangen en de onduidelijkheid over de effecten van de komst van Vrijheidsmuseum WO2 op bijvoorbeeld de bezoekers van de drie musea staan een slagvaardige aanpak van de ontwikkeling van het Vrijheidsmuseum WO2 in de weg. Ondanks het feit dat de bestuursleden van de stichting Museum WO2 er formeel zitten op persoonlijk titel, zonder last en ruggespraak van de voordragende stichtingen. De bestuurlijke structuur van de stichting museum WO2, die optreedt als ontwikkelaar van het project Vrijheidsmuseum WO2, dient te worden aangepast. De slagvaardigheid en transparantie moeten worden vergroot. Daarom dient de bestuurlijke vertegenwoordiging van de drie musea in het bestuur van de stichting Museum WO2 te worden beëindigd. Ook dient de projectorganisatie te worden versterkt met externe expertise op het terrein van financiering, organisatie, programmering en bouw van grote culturele/museale instellingen. / SIEBURGH 27

86 Het succes van het Vrijheidsmuseum WO2 zal in belangrijke mate afhangen van de volgende factoren: De kwaliteit van de algemeen directeur / zakelijk leider en van de artistiek leider / programmeur. Dit zijn de twee sleutelfuncties van het Vrijheidsmuseum WO2, zeker in de beginperiode waarin het museum zich op de kaart moet zetten. De artistiek leider zal zich vooral richten op het programma van de Boulevard. Een substantieel budget voor programmering en een fors budget voor marketing moeten hem/haar daarbij helpen. Het museum moet flexibel zijn om de kosten mee te laten bewegen met de inkomsten. De flexibiliteit moet vooral worden aangebracht in het programmabudget en het personeel (daarom forse flexibele schil). Het Vasim-gebouw moet aantrekkingskracht hebben zowel wat betreft (horeca)faciliteiten en bereikbaarheid maar zeker ook vanuit architectonische waarde. Het is noodzakelijk aan het Vasim-gebouw een spectaculair architectonisch element toe te voegen. Dit is een belangrijk onderdeel van de beleving van de hedendaagse museumbezoeker. Het Vrijheidsmuseum WO2 moet voor zijn programmering (met name voor de Boulevard) allianties sluiten met andere culturele en maatschappelijke organisaties en Nijmegen en regio. Belangrijke partners zijn in ieder geval de Liberation Route en de Radboud Universiteit. Het Vrijheidsmuseum WO2 vormt een belangrijke schakel in de Liberation Route. De Liberation Route beoogt het behouden van het culturele erfgoed en het stimuleren van het bevrijdingstoerisme. Maar het Vrijheidsmuseum WO2 richt zich niet exclusief op de Liberation Route. Het is een nationaal museum dat alle grote verhalen over WOII wil vertellen. De bevrijding is er daar één van. Schematisch kan de relatie met de Liberation Route als volgt worden weergegeven: Liberation Route Vrijheidsmuseum WO2 Tankslag bij Overloon Luchtlandingen, start Rijnlandoffensief Groesbeek Slag om Arnhem Airborne Oosterbeek Arnhem Oversteek Nijmegen Hotel de Wereld Wageningen Musea en herinneringscentra binnen gebied Liberation Route Figuur 10 Vrijheidsmuseum als schakel van de Liberation Route / SIEBURGH 28

87 7. Vervolgstappen In het geval de financiers het licht op groen zetten om de volgende fase van de planontwikkeling voor het Vrijheidsmuseum WO2 te starten (in november 2013) dienen de volgende stappen te worden gezet: 1. De bestuurlijke structuur van de stichting die het Vrijheidsmuseum WO2 ontwikkelt moet worden aangepast nu het project in zijn finale fase belandt. De structuur moet transparanter worden en meer slagvaardigheid mogelijk maken. Daarvoor dienen de directe banden met de besturen van de drie musea te worden doorgeknipt. Uiteraard wordt er bij de voorbereidingen van bijvoorbeeld het tentoonstellingsprogramma en de museale inrichting intensief samengewerkt met de drie musea. 2. Het bestuur moet worden verstrekt met een aantal experts op het terrein van bouw, exploitatie en programmering van musea en een aantal politiek-bestuurlijke zwaargewichten met daadkracht en relevante netwerken, nodig om het project over de streep te trekken. Vlak voor opening van het museum dient deze structuur tegen het licht te worden gehouden en kan er aanleiding zijn de samenstelling van het bestuur en de relaties met de partners aan te passen. 3. De banden met de financiers, in feite de opdrachtgevers van de ontwikkeling van het Vrijheidsmuseum WO2, dienen opnieuw gedefinieerd te worden. De lijnen tussen de ontwikkelende stichting en de financiers dienen in de laatste planfase korter te zijn dan in de afgelopen periode. 4. Er dient zo snel mogelijk een projectleider/kwartiermaker te worden aangesteld die (politiekbestuurlijke) proceskracht combineert met kennis van en ervaring met nieuwbouw van culturele instellingen, bij voorkeur een museum. Deze competenties zijn nodig om het plan voor het Vrijheidsmuseum WO2 gereed te maken voor definitieve besluitvorming door de financiers. / SIEBURGH 29

88 De aangepaste projectstructuur ziet er na het doorvoeren van bovenstaande ingrepen als volgt uit: Financiers Provincie Gelderland Gemeente Nijmegen vfonds Overige financiers Ontwikkelaar Bestuur stichting museum wo2 (Vrijheidsmuseum) Comité van Aanbeveling/ Raad van Advies Projectleider Werkgroep Programma Sitemusea (>3) Liberation Route Externe experts Werkgroep Gebouw Externe experts Vastgoed gemeente Nijmegen Sitemusea Werkgroep Organisatie / financiën Externe experts Sitemusea Figuur 11 De projectstructuur 5. De gemaakte raming van aanpassing van het Vasim-gebouw dient getoetst te worden aan het concept van het Vrijheidsmuseum WO2 zoals dat in dit ondernemingsplan is uitgewerkt (o.a. architectonische ingreep met oog op aantrekkingskracht en het belang van aantrekkelijke algemeen toegankelijke horeca). De onzekerheid over de huisvestingslasten (m.n. energie en onderhoud) in de exploitatie dienen zoveel mogelijk voor het definitieve besluit te worden gereduceerd. 6. Op korte termijn zal duidelijk moeten worden of het Vasim-gebouw bewoond gaat worden door het Vrijheidsmuseum WO2 en de Cultuurspinnerij. Om een succesvolle samenwerking tussen beide organisaties te realiseren moet voldaan worden aan de in dit ondernemingsplan genoemde voorwaarden. Het ligt voor de hand dat de gemeente Nijmegen hiertoe het initiatief neemt. 7. Het is verstandig partners te betrekken bij het ontwikkelen van het programma van de Boulevard van de Vrijheid. De eerste gesprekken (die gaan over inhoud en beperkt over structuur) kunnen snel starten. De projectleider/kwartiermaker neemt namens het bestuur het initiatief hiertoe. 8. Twee belangrijke onderdelen van het concept van het Vrijheidsmuseum WO2 zijn de horeca en de winkel. Het voorstel is om het horecaconcept en het winkelconcept uit te werken samen met risicodragende partners die hun sporen op dit vlak hebben verdiend. Ook hiervoor dienen verkennende gesprekken (bijvoorbeeld met onlangs geopende musea in Amsterdam, Leeuwarden en Den Bosch) te worden gestart. Dezelfde aanpak dient gevolgd te worden bij de verkenning van een bij het Vrijheidsmuseum WO2 passende attractie/experience. / SIEBURGH 30

89 9. Om alvast een denkrichting aan te geven voor het ontwerp van de bestuurs- en organisatiestructuur na opening van het Vrijheidsmuseum WO2 is onderstaand schema opgenomen. Financiers projecten Provincie Gelderland Gemeente Nijmegen vfonds Andere fondsen Raad van Advies Bestuur stichting Vrijheidsmuseum Algemeen directeur / zakelijk leider Artistiek leider Programma Publiek Faciliteiten Beheer sitemusea = Programmaraden Programmering museum Programmering BvdV Collectiebeheer Educatie Marketing Communicatie en PR Vrienden, sponsoring Horeca en winkel Verhuur ruimtes Gebouwbeheer Administratie Aansturing vrijwilligers Huismeester Figuur 12 De organisatiestructuur van het Vrijheidsmuseum WO2 na opening 10. De relatie met de sitemusea kan na opening van het Vrijheidsmuseum WO2 verschillende vormen aannemen. Sitemusea kunnen onder bepaalde voorwaarden opgaan in het Vrijheidsmuseum WO2. Het samenwerkingsdomein is in die situatie maximaal. Maar sitemusea kunnen er ook voor kiezen afspraken met het Vrijheidsmuseum WO2 te maken over samenwerking op deelterreinen. De synergievoordelen zullen in de regel beperkter zijn dan in het geval van een bestuurlijke en organisatorische integratie. In alle gevallen zal sprake zijn van maatwerk. Samenwerking op basis van overeenkomsten Kan op verschillende gebieden. Maatwerk mogelijk. Portaalfunctie en doorverwijzing Uitwisseling collecties Stichting Vrijheidsmuseum WO2 Organisatorische integratie: Kostenbesparing Minder kwetsbaar Kwaliteitsimpuls Bestuurlijke integratie: Invloed bestuur Vrijheidsmuseum Sitemusea met eigen rechtspersoon en organisatie Sitemusea onderdeel van de stichting Vrijheidsmuseum WO2 Afstemming programma s en gezamenlijke PR en marketing Figuur 13 Diverse vormen van maatwerk voor samenwerking met sitemusea / SIEBURGH 31