Hoor- en werkcollegeverslag Goederenrecht Collegejaar

Transcriptie

1 Goederenrecht week Inhoudsopgave 7. Inleiding Eigendom als meest omvattende recht, welke implicaties heeft dat? Betere rechten van derden die voorgaan Is eigendom op te delen?...9 1

2 Hoorcollege week 7; goederenrecht 7. Inleiding 7.1 Eigendom als meest omvattende recht, welke implicaties heeft dat? 7.2 Betere rechten van derden die voorgaan 7.3 Is eigendom op te delen? 7.1 Eigendom als meest omvattende recht Eigendom is het meest omvattende recht dat een persoon op een zaak kan hebben. Hij heeft recht op volledig genot en gebruik van het goed en is daarnaast ook bevoegd om over het goed te beschikken. In het Nederlandse stelsel is het problematisch in te passen dat iemand als eigenaar geen beschikkingsbevoegdheid heeft, de uitzondering hierop is de eigenaar die zijn beschikkingsbevoegdheid verliest in het geval dat hij failliet wordt verklaard. Hierbuiten komt het scheiden van eigendom en beschikkingsbevoegdheid in beginsel niet voor dus als uitgangspunt nemen we dat dit steeds samen gaat. 1 De kernartikelen wat betreft eigendom zijn art. 5:1, 5:2 en 5:3 BW, hoewel er wordt gepraat over zaak kan dit ook worden toepast op onstoffelijke objecten zoals aandelen; hier gaat het dan echter niet om de eigenaar maar de rechthebbende. Het uitgangspunt dat volgt uit art. 5:1 BW is eigenlijk dat je mag doen en laten wat je wilt met je eigendom, dat je ook eigenaar bent van de vruchten en zelfs vernietigen is toegestaan. Art. 5:2 BW zegt dat een eigenaar altijd bevoegd is zijn eigendom op te eisen (revindiceren). Art. 5:3 BW stelt tot slot dat een eigenaar van een zaak eigenaar is van alle bestanddelen van deze zaak, de makers van het BW hebben dit zo besloten om het zo simpel mogelijk te houden, iedere zaak gaan splitsen in meerdere eigendommen zou namelijk onnodig moeilijk worden. Het delen van eigendom is problematisch en daarom is eenheid binnen het goederenrecht een belangrijk uitgangspunt. 1 Hoorcollege Goederenrecht week 7, Prof. Mr W.H. van Boom, sheet 4. 2

3 De hoofdregel is of je hebt eigendom of je hebt het niet, dit aangezien het een ondeelbaar absoluut recht is, hieruit volgt ook het idee dat bestanddelen natrekken als ze aan een andere zaak verbonden worden. Ook kan er geen sprake zijn van een eigendom en een ander aanvullend eigendomsrecht, er is namelijk maar één iemand die het eigendom heeft. Wat daarentegen wel mogelijk is, is dat meerdere partijen een aandeel hebben van hetzelfde goed, ze hebben dat mede eigendom ook wel gemeenschap genoemd maar twee eigendommen ten aanzien van hetzelfde goed zijn niet mogelijk. Je hebt eigendom dus of je hebt het niet, daarom is het ook niet mogelijk om eigendom voor een bepaalde periode af te staan, want er is maar één eigenaar. Dit is te vinden in art. 3:85 BW en is dwingend recht. Uit dit artikel volgt ook dat als er toch sprake is van overdracht van een goed onder een tijdsbepaling, dit wettelijk wordt geconverteerd naar het beperkte recht vruchtgebruik. De verkrijger krijgt dan dus geen eigendom voor een bepaalde periode maar vruchtgebruik van het goed. Vorige week hebben we gezien dat het wel mogelijk is om eigendom onder ontbindende en opschortende voorwaarde te hebben al geeft dit wel vaak problemen omdat de status en inhoud van dit eigendom nog niet helemaal helder is, is eigendom onder opschortende voorwaarde namelijk al een soort eigendom? Het idee van eigendom tijdelijk overdragen is rond het jaar 1000 ontstaan in Engeland met het idee dat de kruisvaarders, die jaren op reis waren, hun land in het beheer van iemand konden achterlaten maar het wel weer konden opeisen zodra ze thuis kwamen. Het werd vaak in vertrouwen aan een van de boeren gegeven onder het beding dat deze boer het volledige beheer over het land had en alle deals mocht sluiten die nodig waar naar zijn mening, het enige was dat de kruisvaarder het eigendom weer terugkreeg zodra hij terugkeerde. Het boer beheerde het land dus ten behoeve van de afwezige eigenaar. Er was hier geen sprake van gemeenschap maar eigenlijk van een eigendom en een eigendommer ; de een heeft het eigendom en de ander kan erover beschikken. In deze periode was dit mogelijk, maar bij ons kan dit niet meer. Om deze reden moet er worden gezocht naar een andere manier om dit soort problemen op te lossen. 7.2 Betere rechten van derden die voorgaan Relativering Eigendom is dus in beginsel het meest omvattende recht, maar toch gaan derden soms voor. Zo zegt art. 3:90 lid 2 BW dat levering door bezitsverschaffing cp gerelativeerd kan worden: Blijft de zaak na de levering in handen van de vervreemder, dan werkt de levering tegenover een derde die een ouder recht op de zaak heeft, eerst vanaf het tijdstip dat de zaak in handen van de verkrijger is gekomen, tenzij de oudere gerechtigde met vervreemding heeft ingestemd. Dus zolang bezitsverschaffing cp plaatsvindt door iemand die een ander tegenover zich treft die een beter recht heeft dan wordt de levering gerelativeerd 3

4 en gaat de zaak naar degene met het beste recht. Stel A draagt over aan B, B heeft dan het bezit en eigendom. Vervolgens levert B via levering cp aan C en wordt van bezitter nu houder, want hij houdt de zaak onder zich voor C die nu eigenaar is. Levering cp vindt plaats via art. 3:115 sub a BW, benodigd hiervoor is een tweezijdige verklaring tussen B en C. B verklaart hierbij dat het eigendom vanaf dat moment voor C is. Op het moment dat de titel A-B en B-C goed zijn, is alles in orde en is C eigenaar. Stel nu dat de titel A-B vernietigd wordt, B is dan nooit eigenaar geworden. B heeft bezit verkregen want de zaak is onder hem, maar hij heeft geen eigendom waardoor hij niet beschikkingsbevoegd was om aan C over te dragen. Kan C zich nu op de bescherming van art. 3:86 BW beroepen? Op het moment dat C de beschikkingsonbevoegdheid van B lijmt met art. 3:86 BW ontstaat er een geldig recht, maar A is ouder gerechtigd en dus is dat recht sterker. A kan de zaak dus gewoon weer revindiceren. De cp levering wordt dus niet gerespecteerd, waarschijnlijk komt dit door het gebrek aan publiciteit want de zaak verandert tijdens de levering cp niet van positie. Er is dus sprake van een stille levering die een lager staat in de rangrode qua recht, dit wordt ook wel achterstelling genoemd. Deze achterstelling lijkt ergens op de stille levering cp door de houder aan een derde, deze heeft geen effect. Art. 3:111 BW zegt namelijk dat houderschap niet kan worden omgezet in een andere rechtsverhouding zonder uiterlijke veranderingen. De essentie van deze twee vormen is hetzelfde: Geen publiciteit bij de levering kan de verkrijger een probleem geven. 2 Een ander voorbeeld is te vinden in het geval van beslag. Stel dat A beslag legt op een goed van B en B verkoopt vervolgens in weerwil van beslag het goed aan C. De levering aan C is op zichzelf geldig behalve tegenover A, die kan de deze overdracht gewoon negeren en relativeren want hij heeft een beter recht. Dit idee vinden we op een aantal plekken terug. Zo staat in art. 453a Rv dat onder andere een vervreemding van een zaak, tot stand gekomen nadat deze in beslag is genomen niet tegen de beslaglegger kan worden ingeroepen. De overdracht aan C kan dus wel geldig zijn maar niet tegenover A. Lid 2 van dit artikel geeft echter wel de uitzondering dat wanneer de rechten door een derde anders dan om niet zijn verkregen wel geëerbiedigd worden als het in het in zijn handen is 2 Hoorcollege Goederenrecht week 7, Prof. Mr W.H. van Boom, sheet 10. 4

5 gekomen en hij te goeder trouw was. De zaak moet dan dus uit de handen van de vervreemder in de handen van de verkrijger zijn overgegaan, dus als je reëel bezit hebt verkregen. Art. 475 lid 1 Rv geeft de vergelijkbare regeling voor vorderingsrechten, de beslaglegger kan hier ook de vervreemding negeren. Er wordt in dit soort situaties ook wel gepraat over relatieve beschikkingsonbevoegdheid van de beslagene, de beschikkingshandelingen die worden verricht zijn wel geldig, maar de beslaglegger mag ze negeren. 3 Relativering vinden we ook terug in de Actio Pauliana. Stel B draagt over aan C en crediteur A die een vordering had op B wordt hierdoor benadeeld. B verkoopt zijn vermogen voor een veel te lage prijs en hierdoor kan hij de vordering die A op hem heeft niet meer betalen. Het is hier mogelijk dat de Actio Pauliana kan worden ingeroepen via art. 3:45 BW. Er is hier sprake van een typisch geval van vernietiging want de Pauliana kan alleen worden ingeroepen door de benadeelde crediteuren en daarnaast is het recht ook niet absoluut van aard, want het werkt alleen tegen crediteur A. Art. 3:45 lid 4 BW geeft deze relativering, deze zegt namelijk dat niet standaard alles vernietigt wordt, maar enkel zoveel als nodig is om A zijn recht terug te geven. De vernietigingsgrond is hier relatief, want de beschikkingshandelingen zijn geldig maar de crediteur kan ze negeren. 4 3 Hoorcollege Goederenrecht week 7, Prof. Mr W.H. van Boom, sheet Hoorcollege Goederenrecht week 7, Prof. Mr W.H. van Boom, sheet 10. 5

6 Wat leveren deze drie vormen nu op? Soms levert het revindicatie van het eigendom op en soms leidt het tot verhaal van een goed dat nu aan een derde toebehoort. In het eerste voorbeeld zie je dat A de oudere gerechtigde is en dat op het moment dat er via levering cp door B aan C is verschaft, A via art. 3:90 lid 2 BW gewoon kan revindiceren en de levering mag negeren. In het tweede voorbeeld gebeurt iets vergelijkbaars met beslaglegging. A legt hier beslag op een goed van B en B negeert dit en draagt toch over aan C. Is deze overdracht geldig? Ja op zichzelf is hij dat, maar A mag deze levering gewoon negeren en tot verhaal van het goed overgaan dat zich nu bij C bevindt. Het verhaal vindt dan dus niet plaats op een goed van B maar een goed van C, want A mag gewoon doen of het goed nog van B is. In het derde voorbeeld de Actio Pauliana. Hier kan A een transactie tussen B en C vernietigen omdat B en C door deze levering benadelend hebben gehandeld tegenover A. De zaak is dan in het eigendom van C, maar A zelf mag doen of dit niet zo is, hiermee wordt een op zichzelf geldige overdracht dus gerelativeerd. A kan in al deze gevallen het recht van C dus negeren, tenzij er een specifieke grond is voor de bescherming van de goede trouw van C (art. 455a Rv en art. 3:45 lid 2 BW) of een vierde (art. 3:45 lid 5 BW). Een ander soort relativering De vaste regel is dat alleen goederen van de debiteur instaan voor schulden van de debiteur. Dit klinkt logisch, want het zou vreemd zijn als je de goederen van een willekeurige derde zou kunnen uitwinnen. Een uitzondering is het bodemrecht waarbij de fiscus de goederen van een derde die zich op de bodem van de debiteur bevinden ook mag uitwinnen voor de schulden van de belasting debiteur. Fiscaal bodemrecht is dus niet een eigen keuze maar een recht dat de fiscus heeft en waar je je maar naar moet schikken. Het is echter ook mogelijk dat een derde toestemming geeft om zijn goed te laten dienen als zekerheid voor een ander (art. 3:231 BW): Je kan een hypotheek voor je eigen of voor iemand anders zijn vorderingen afsluiten, je verhypothekeert dan dus je eigen goederen voor een schuld die niet van jou is. Dit is dus ook een relativering van het idee dat een crediteur alleen bij de goederen van de debiteur langsgaat om uit te winnen. Een andere constructie is degene die wordt geïllustreerd door het verschil tussen zakelijke- en persoonlijke zekerheidsrechten. Zakelijke zekerheidsrechten hebben we al vaker behandeld en gaan over pand en hypotheek, dit is het goederenrecht. Daarnaast bestaan echter ook de persoonlijke zekerheidsrechten, dit is bijvoorbeeld borgtocht waarbij je borg staat voor de schulden van een ander. Je bent dan, vanuit een zelf gesloten verbintenis, hoofdelijk aansprakelijk voor de schulden samen met de debiteur. Voor de crediteur is dit gemakkelijk want hij heeft nu twee personen bij wie hij de schuld kan innen en die hij voor het geheel van de vordering kan aanspreken. Je verricht hier dus een rechtshandeling die ervoor zorgt dat de crediteur meerdere vermogens dan dat van zijn oorspronkelijk debiteur mag uitwinnen. 6

7 Als eerst het voorbeeld van de derde-hypotheek. A is hier crediteur en B debiteur. Als B zijn schulden niet betaald dan kan A zich verhalen op het vermogen van B, volgens art. 3:276 BW kan A zich op alle goederen van B verhalen. Stel dat C als derde een hypotheek geeft op een registergoed ten behoeve van de schuld die B bij A heeft. C geeft dan toestemming aan A om een hypotheek op zijn goed te vestigen, maar wel alleen op dat specifieke goed. A wordt dan dus geen crediteur van C, maar heeft wel een hypotheekrecht op dat goed. Er is hier dus geen sprake van een tweede debiteur maar een aparte derde die één goed ter beschikking stelt. 5 Dit werkt ongeveer hetzelfde bij bodemrecht, alleen is er hier geen sprake van een vrijwillige handeling van de derde. Als de fiscus wil vorderen van belastingdebiteur A kan hij het hele vermogen met voorrecht beslaan en executeren en als er zich op dat moment een bodemzaak van B op het terrein bevindt, mag hij die gewoon meepakken. Aan het vermogen van de derde mag de fiscus verder niet komen, maar op dat ene goed mag hij zich wel verhalen. De derde-hypotheek is dus op basis van vrijwilligheid en het fiscaal bodemrecht op basis van dwang; je kan een zaak er niet aan onttrekken, je had hem dus gewoon op tijd moeten weghalen. 5 Hoorcollege Goederenrecht week 7, Prof. Mr W.H. van Boom, sheet 12. 7

8 6 Dan nu nog de figuur van het persoonlijke zekerheidsrecht. Stel dat C verklaart dat hij vanaf dat moment mede debiteur is voor de vordering van A op B en dat A ook bij hem mag langskomen om zijn vorderingen te innen. Het hele vermogen wordt hier open gesteld voor aansprakelijkheid. Dit gaat veel verder dan de derde-hypotheek want hier gaat het om het gehele vermogen dat je beschikbaar stelt. De oorspronkelijke debiteur en de nieuwe mede debiteur zijn vanaf dat moment hoofdelijk aansprakelijk voor de schuld. Art. 6:6, 6:7, 6:10 en 6:12 BW geven de relevante bepalingen betreffende hoofdelijkheid. Art. 6:6 BW laat zien wat hoofdelijkheid is, art. 6:7 BW stelt dat elk van de debiteuren nu aan te spreken en uit te winnen is door de crediteur, art. 6:10 BW gaat over de onderlinge verhouding van B en C en art. 6:20 BW vertelt hoe hoofdelijk verbonden debiteuren het moeten oplossen als één van hen meer dan zijn deel betaalt. Ieder van de debiteuren is vanaf dat moment dus voor het geheel van de schulden aan te spreken en het gehele vermogen van elk is daarvoor uitwinbaar. 6 Hoorcollege Goederenrecht week 7, Prof. Mr W.H. van Boom, sheet 13. 8

9 7 Er is dus een verschil tussen zakelijke en persoonlijke zekerheidsrechten, zeker als het gaat om een derde die zich niet met goederenrechtelijke zekerheid verbindt, maar het goed wel uitwinbaar maakt. Hoe wordt er van één vermogen om uit te winnen meerdere vermogens gemaakt? De crediteur moet er dan dus voor zorgen dat er hoofdelijkheid ontstaat zodat hij meer debiteuren heeft om aan te spreken uit te winnen. Het voordeel van dit persoonlijke zekerheidsrecht is dat er meerdere vermogens zijn op je op te verhalen dus in sommige opzichten is het sterker dan een hypotheekrecht. Een hypotheek heeft echter wel als voordeel dat hij voorrang heeft in de rangorde van schuldeisers. 7.3 Is eigendom op te delen? Vandaag behandelen we niet de gemeenschap; het samen eigendom hebben van de zaak. Als je eigendom in gemeenschap hebt, heb je gemeenschappelijk eigendom en is elk van de gerechtigden deelgenoot in dit eigendom. Stel je bent met zijn tweeën eigenaar van een auto, dan ben je deelgenoot en heb je in beginsel een gelijk aandeel. Dit is een lastig onderwerp omdat er verschillende vormen van zijn zoals huwelijk en maatschap, deze staan vaak ook in andere delen van het BW. De algemene bepaling omtrent de gemeenschap staan in art. 3:166 e.v. BW. Vandaag gaan we het echter hebben over een andere manier van eigendom opdelen, namelijk of het denkbaar is dat een persoon meer dan één vermogen heeft. Een paar weken geleden hebben we behandeld dat je als persoon een vermogen hebt, hierin vallen je goederen en je schulden en dit vermogen staat in voor het verhaal van je crediteur. Dat een persoon maar één vermogen heeft, is zo vanzelfsprekend in ons recht dat het niet expliciet in het 7 Hoorcollege Goederenrecht week 7, Prof. Mr W.H. van Boom, sheet 13. 9

10 BW staat genoemd. Stel dat je je vermogen zou opdelen en een bepaalde crediteur voordeel op een goed zou geven, dit zou in strijd komen met de concursus, waarin er een vaste rangorde is waarin de schuldeisers zich mogen verhalen op het gehele vermogen van de debiteur (paritas creditorum, art. 3:276 BW). Wat nu als je per contract iets buiten je vermogen plaats? In contract kan in beginsel alles worden neergelegd dus ook dat je dit doet en crediteuren zich alleen nog maar mogen verhalen op het deel dat je buiten je vermogen plaatst. Dit past echter niet in ons goederenrecht, aangezien het te lastig wordt als je je vermogen opdeelt, en het goederenrecht bevat in overgrote mate dwingend recht. De enige mogelijkheid om je vermogen te splitsen is als de wet het duidelijk bepaalt. In veel andere rechtstelsels kennen ze de trust, één persoon is dan gerechtigd tot twee vermogens. Wij doen dit in beginsel niet en zeggen dat iedereen één vermogen heeft en uit dat vermogen moeten alle crediteuren voldaan worden. Tussen deze crediteuren geldt wel een rangorde om zich te mogen verhalen, maar niettemin doen ze dit wel allemaal binnen hetzelfde vermogen. 8 De uitzondering is ook hier weer dat de wet of een overeenkomst anders kunnen bepalen, maar wat valt er dan te bedingen? Een crediteur en debiteur kunnen een beding sluiten waarin staat dat een crediteur zich maar op één goed uit het vermogen mag verhalen. De crediteur mag dus wel een mindere positie krijgen dan de andere crediteuren maar niet een betere. Er kan dus niet bepaald worden dat één crediteur zich op een bepaald goed mag verhalen en de rest niet zodat hij exclusief verhaal er op heeft. De debiteur mag de crediteur natuurlijk wel altijd een zekerheidsrecht geven of een debiteur kan een (niet te bedingen) voorrecht hebben. Wel is het mogelijk om te zorgen dat het goed in een ander vermogen terecht komt, het wordt hier dus niet afgescheiden maar overgedragen. Je draagt een onderdeel van je vermogen over naar een ander vermogen (bijvoorbeeld een zelf opgezette stichting) en zegt de crediteuren dat 8 Hoorcollege Goederenrecht week 7, Prof. Mr W.H. van Boom, sheet

11 ze verhaal kunnen halen op de stichting. Dit systeem is niet waterdicht want de stichting heeft ook een vermogen, het goed kan dan wel gesepareerd zijn naar de stichting maar ook de stichting heeft crediteuren die zich willen verhalen op zijn vermogen. Op het moment dat dit nieuwe goed erbij komt is dit dus ook uit te winnen voor de schulden van de stichting. De hoofdregel is dus dat een goed niet binnen het vermogen kan worden uitgezonderd, maar hier zijn wel uitzonderingen op. De constructie van de trust is in het Nederlands recht niet toegestaan, maar we kennen wel de kwaliteitsrekening, de arresten hierbij zijn het Slis-Stroom-arrest (niet voorgeschreven) en Procall. 9 De kwaliteitsrekening is een bankrekening die is ontwikkeld in het notariaat en bij gerechtsdeurwaarders en incassokantoren. Stel een notaris is de tussenpersoon bij de koop van een registergoed, de koper betaalt de koopsom aan de notaris en zodra alles in de registers staat en het goed hiermee wordt overgedragen, geeft de notaris de geldsom aan de verkoper. Dit wordt gedaan om veilig te stellen dat er echt sprake is van een situatie waarin eerlijk wordt overgestoken aangezien. Er gaat altijd tijd overheen voor iets is neergelegd in de openbare registers en een neutrale partij tussen verkper en koper is goed voor de betalingszekerheid. Verkoper en koper gaan dus samen naar de notaris, maar vanaf het moment dat de zaken van de notaris aanvangen, moet er betaald worden. Het gaat dan via de rekening van de notaris en daar blijft het op staan totdat de overdracht goed geregeld is, de verkoper krijgt dan een vordering op de notaris als neutrale derde. Tegenwoordig is dit anders geregeld dan vroeger, de oude situatie was nog van toepassing in het arrest Slis- Stroom. Arrest Slis-Stroom Mevrouw Slis-Stroom was een notaris en had een rekening waarop de betalingen werden gedaan vanuit de koper die uiteindelijk aan de verkoper zouden worden betaald. Wat gebeurt er nu als de notaris failliet gaat? De schuldeisers krijgen dan een vorderingsrecht op de bankrekening en de hoofdregel is dat alles wat op de bankrekening van de notaris staat in de boedel valt. Alle crediteuren van de notaris kunnen dus nu verhaal nemen op de bankrekening. Het geld dat kopers op de rekening van mevrouw Slis-Stroom hadden gestort, zou na faillissement dus weg zijn. De Hoge Raad vroeg zich af of die bankrekening afgescheiden vermogen oplevert. In dat geval zou dat bepaalde goed in het vermogen van de notaris apart worden gehouden zodat alleen de kopers en niet de crediteuren van de notaris er aan kunnen komen. De bankrekening op naam van de notaris krijgt dan dus geld binnen, maar dit kon worden gesepareerd uit de boedel zodat het naar de belanghebbende (verkoper) kon gaan. Dit werd door de Hoge Raad toegestaan en werd de kwaliteitsrekening genoemd, het vermogen op je rekening was namelijk niet van jezelf maar vanuit je kwaliteit als notaris. Niet de notaris zelf was hier rechthebbende op het saldo maar de verkoper en alle transacties waaruit gelden op de kwaliteitsrekening werden gestort, vormden 9 HR , NJ 2004,

12 samen een soort gemeenschap die toebehoorde aan alle rechthebbenden. In de tijd van notaris Slis-Stroom gold deze methode nog niet en was er alleen sprake van een gewone bankrekening op naam van de notaris. Als de notaris failliet ging, viel het geld dus in de boedel en visten de rechthebbenden achter het net. Het arrest Slis-Stroom veranderde dit en had de strekking dat storting op rekening van de notaris ertoe leidt dat het saldo tot het vermogen van de notaris gaat behoren, tenzij er sprake is van een kwaliteitsrekening op naam notaris terzake van. Er wordt hier een onderscheid gemaakt tussen de goederen van de notaris zelf die op de rekening staan en de rekening van de notaris in kwaliteit van zijn beroep. De uitspraak van de Hoge Raad dat de notaris een kwaliteitsrekening met afgescheiden vermogen kon hebben was zeer revolutionair want deze nieuwe methode had geen wettelijke grond en berustte puur op uitspraak van de Hoge Raad. Na dit arrest heeft de wetgever een regeling getroffen en is het neergelegd in art. 25 Wet Notarisambt. Deze wet geldt alleen voor notarissen, maar niet voor anderen beroepen. Advocaten lossen dit vaak op via een stichting derdengelden. Het geld van de cliënten wordt dan niet gestort op de eigen rekening van de advocaat maar op de rekening van een aparte rechtspersoon. Het probleem is hier wel dat alle crediteuren van deze rechtspersoon zich dan op dit geld kunnen verhalen behalve als er sprake is van een kwaliteitsreking. 10 Het geld dat binnenkomt van de koper staat dan dus tijdelijk op de rekening van de notaris tot het naar de verkoper gaat. Het gaat om de rekening die de notaris houdt in de kwaliteit van zijn beroep, de verkoper is deelgenoot van het bedrag dat op de rekening staat en waar hij recht op heeft. Het doel is hier betalingszekerheid aan de verkoper want anders heeft hij niets op het moment 10 Hoorcollege Goederenrecht week 7, Prof. Mr W.H. van Boom, sheet

13 dat de notaris failliet gaat, de notaris is hier dus een neutrale derde die te vertrouwen moet zijn. Wie is hier dan rechthebbende op het saldo? Slis-stroom is rechthebbende, de bankrekening valt in de boedel van de notaris, maar de kwaliteitsrekening (in de hoedanigheid van opdrachtnemer) moet hier apart gehouden worden. Er moet dus bij faillissement voor worden gezorgd dat de rekening niet in het faillissement valt. In het faillissement moet de notaris dus een onderscheid maken tussen de goederen van de notaris enerzijds en de kwaliteitsrekening van de notaris anderzijds. Voor het notarisambt is dit niet meer relevant, maar het is wel belangrijk voor wat daarbuiten gebeurt, want de Hoge Raad heeft hier een afgescheiden vermogen zonder wettelijke grond bedacht. Er is hier dus toegestaan dat er twee verschillende vermogens kunnen zijn bij één persoon. De vraag in het arrest Procall is of je deze regel betreffende de kwalitatieve rekening ook kan toepassen op een incassobedrijf. In de zaak Procall ging het om een bedrijf dat factureert ten behoeve van een ziekenhuis, de opdracht die debiteuren kregen was om de facturen over te maken op de rekening van Procall op naam van coöperatie Beatrix (het ziekenhuis). Op een gegeven moment gaat Procall failliet. Valt de rekening waarop staat dat hij inzake het ziekenhuis is nu wel of niet in het faillissement? Mag je de regel die in het notariaat is ontstaan uitbreiden naar andere gevallen? De Hoge Raad zegt dat dit niet mag. Procall heeft als gewone incassant niet de bevoegdheid om een afgescheiden vermogen te creëren. Dit betekent dat als je een vordering laat incasseren door iemand anders op zijn rekening je een insolventierisico loopt, het geld komt dan niet direct in jouw boedel terecht dus het blijft altijd lastig ervoor te zorgen dat het geld uiteindelijk bij jou beland. Juridische en economisch rechthebbende Eigendomsrecht kan worden opgedeeld in juridisch en economisch eigendom. Een reden om dit te gebruiken is bijvoorbeeld als je niet wilt dat iemand in het kadaster kan zien dat een goed van jou is. Je kan er dan iemand tussen plaatsen die het juridisch eigendom krijgt en staat ingeschreven terwijl je zelf het economisch eigendom houdt. Wat is dit economisch eigendom dan? Eigenlijk is het niets, in ieder geval geen wettelijk civielrechtelijk begrip. In economische termen is het degenen die niet de eigendom heeft maar wel alle lusten en lasten draagt zoals genot en vruchtgebruik. Het is dus een constructie waarbij je geen juridisch eigendom hebt, maar voor de rest wel alles. Valt beschikkingsmacht hier ook onder? Is dit mogelijk als je geen juridisch eigenaar bent? Een voorbeeld uit de praktijk waarbij juridisch en economisch eigendom uit elkaar liepen is het Sogelease arrest, hier was Sogelease juridisch eigenaar, maar had de Zaaiers het economisch eigendom. De Zaaiers had het goed namelijk in gebruik, moest het verzekeren en had hiermee het risico, had onderhoudsplicht en economisch nut. Was de Zaaiers ook deelgenoot in de opbouw van de economische waarde? Dit lijkt er wel op want hij kon het goed op het einde van het contract voor 100,- euro terugkopen. Er was dus sprake van een soort aangroeiend eigendom, het lijkt er dus op dat Sogelease juridisch en 13

14 de Zaaiers economisch eigendom had want hij had geen eigendom maar droeg wel alle lusten en lasten. Deze constructie is echter wel puur contractueel. Nebula-arrest 11 Tussen Nebula en Donkelaar bestaat er een onderhandse akte waarmee Nebula het economisch eigendom van een registergoed overdraagt, vervolgens verkoopt Donkelaar het aan Walton die het gaat verhuren. Hierna gaat nebula failliet, wat is de positie van de partijen? De curatoren zeggen dat het geen verschil maakt dat Walton het goed verhuurt, want eigenlijk heeft hij geen volledig eigendom verkregen, het juridisch eigendom is namelijk bij Nebula gebleven en Walton heeft alleen economisch eigendom. Er is niet echt iets overgedragen want in het BW is niets vastgelegd over economisch eigendom, het is vooral een samenvattend begrip voor wat de economisch eigenaar nu precies in handen heeft qua genot en gebruik. Moet Nebula nu dulden dat de huurders in het goed blijven zitten en dat ze een positie krijgen? Nee Nebula hoeft dit niet te dulden, het recht dat de huurders hebben is ontleend aan Walton die geen juridisch eigendom had. Het recht is dus bij Nebula gebleven en hij hoeft het gebruik van het registergoed door de huurders niet te dulden. Zou dit anders zijn, dan doorkruis je het idee van het faillissementsrecht. De goederen die in de boedel van de gefailleerde vallen zijn er om te verkopen en te verdelen onder de crediteuren. Als je door economisch eigendom over te dragen zou zorgen dat een goed onaantastbaar wordt voor je crediteuren dan kan er niet geëxecuteerd worden en doorkruis je de gedachte achter het faillissementsrecht. Economisch eigendom is dus een samenstel van contracten. De huurders hebben hier hooguit concurrente of preferente vorderingen. Eigendom gaat dus alleen over bij juridische overdracht en economisch eigendom kan iemand de lusten van een zaak geven HR 3 november 2006, ECLI:NL:HR:2006:AX8838, NJ 2007/ Hoorcollege Goederenrecht week 7, Prof. Mr W.H. van Boom, sheet

15 Het splitsen van economisch eigendom en juridisch eigendom is dus toegestaan. Het economische eigendom is gewoon verbintenissenrecht en is een zwak recht in het geval van faillissement van de juridisch eigenaar. Bijvoorbeeld een onherroepelijke volmacht van de economisch eigenaar gegeven door de juridisch eigenaar eindigt op het moment dat deze laatste failliet wordt verklaard (art. 3:72 BW). Iemand heeft echte eigendom als het juridisch en economisch eigendom gecombineerd worden, dit betekent dat de aanspraak van een nieteigenaar slechts verbintenisrechtelijk is en de eigendom niet tot zekerheid maar tot volle genot strekt. Trust Zoals gezegd is trust een rechtsvorm die we in het Nederlandse recht niet kennen. Wel komt hij voor in veel andere rechtssystemen en komt het dus veel voor in de praktijk. Trust is een rechtsverhouding waarbij een settlor (insteller van de trust) een of meer goederen overdraagt aan een vertrouwde partij (trustee), die deze goederen apart houdt van zijn privé-vermogen en ze in eigendom houdt voor een bepaald doel of ten behoeve van een bepaalde begunstigde (beneficiary). Trust bestaat dus meestal uit drie partijen degene die de trust instelt, de partij die de trust beheert en degene ten behoeve van wie de trust wordt beheert maar het kunnen ook twee partijen zijn in het geval dat degene die de trust instelt ook de begunstigde van de trust is (settlor en beneficiary zijn dus hetzelfde). De trustee verkrijgt dus echt eigendom, maar dit eigendom heeft geen nut van voor zichzelf en heeft enkel de verplichting om het te beheren. De eigendomsoverdracht van de settlor naar de trustee is dan ook ten titel van beheer. Mag dit in Nederland ook? Stel dat je iemands eigendom beheert en belooft het niet over te dragen aan een derde. Wat is dit voor afspraak? In ons recht is dit contractueel neergelegd en is het dus verbintenissenrecht. Wat nu als je wel aan een derde overdraagt, heeft hij dan van een beschikkingsbevoegde gekregen? Ja in ons rechtssysteem is dat het geval want het verbod is een verbintenis terwijl beschikkingsbevoegdheid een zaak van het goederenrecht is. In ons wetboek bestaan er geen contractrechtelijke rechten over beschikkingsbevoegdheid en deze bevoegdheid inperken kan dus niet zomaar. Er is dan misschien wel sprake van wanprestatie van de verkrijger, maar dit werkt niet goederenrechtelijk. Dit is het grote verschil tussen de commen law en ons rechtssysteem. Er bestaat discussie over waar trust precies vandaan komt, het Romeinse, Germaanse en Islamitische recht komen voor deze claim in aanmerking, maar uiteindelijk komt het allemaal op hetzelfde neer: De trustee beheert het goed voor de beneficiair dat of door de beneficiair zelf of door een derde aan hem is overgedragen. Het eigendom wordt opgedeeld in twee typen: Het legal en het beneficial ownership. De legal owner kan het eigendom tegen iedereen uitoefenen, de overdracht aan hem vindt plaats ten titel van beheer en hij oefent het beheer uit voor de begunstigde. De beneficial owner is de begunstigde van de trust en kan ook degene zijn die de trust heeft ingesteld. Beiden hebben hier eigendom, maar 15

16 het is niet gedeeld zoals bij gemeenschap maar aanvullend, dit kun je zien als het eigendom en de eigendommer. De trustee krijgt het juridisch eigendom ten behoeve van de beneficiary en handelt volgens de afspraken. Treedt hij buiten deze bevoegdheid, dan schendt hij de trust-voorwaarden en is hij beschikkingsonbevoegd. Hier zit een essentieel verschil met het idee dat wij hebben van beschikkingsbevoegdheid. Bij ons is de eigenaar beschikkingsbevoegd en het idee dat je uit een afspraak met een ander de beperking met goederenrechtelijke werking kunt maken is gek, afgezien van enkele uitzondering. Bij ons kan je er wel afspraken over maken, maar zijn deze niet goederenrechtelijk. Dus de trustee is alleen beschikkingsbevoegd als hij het beheer voert van de trust en is daarbuiten beschikkingsonbevoegd, hier vanaf wijken resulteert in een contractbreuk. Wat krijgt de trustee dan voor zijn werk? Dit is meestal een vergoeding (soort salaris) voor zijn werkt, dit is meestal neergelegd in een contract en in het geval dit niet zo is, wordt er uitgegaan van een redelijke vergoeding. In het geval van faillissement van de trustee valt de trust niet in het persoonlijke faillissement want de trust assests zijn afgescheiden vermogen. Fiducia Hebben wij in Nederland ook zoiets als trust? Als je kijkt naar fiduciaire overdracht (fiducia cum creditore) dan is het volledige eigendom overgedragen en gaat het weer terug als de schulden zijn afbetaald. Er is hier geen zakelijke afspraak, je kunt alleen hopen dat de fiduciaris zich aan het contract houdt en het goed terug geeft. Daarnaast heb je overdracht ten titel van beheer (fiducia cum amico). In het eerste geval vertrouw je iemand dus je eigendom toe en in het tweede geval vertrouw je erop dat iemand jouw goed gaat beheren. Dit heeft iets weg van trust maar is toch anders omdat er geen sprake is van een afgescheiden vermogen maar het goed gewoon in het vermogen van de beheerder valt. Wat is er nodig voor ons rechtsstelsel om zo n constructie van beheer te creëren? In ons stelsel zijn twee vermogen niet toegestaan en dus maken we een extra persoon (stichting) en worden de goederen aan hieraan overgedragen. Dit is ook een soort afscheiding maar dan bij een nieuwe persoon. Voor trust zoals andere landen het kennen is geen nieuwe persoon nodig en kunnen er toch met meerdere vermogen worden gewerkt. In ons stelsel kennen we het concept van trust als duaal eigendom niet, bij ons geldt je hebt het of je hebt het niet. Crediteuren van de trustee kunnen niet bij de trust komen net zo min als crediteuren van de begunstigde. Alleen crediteuren die daadwerkelijk een claim hebben op de trust zelf vanuit bijvoorbeeld belasting of werkzaamheden ten behoeve van haar, hebben iets te vorderen op de trust. Er moet dus altijd goed worden gekeken waar een schuld vandaag komt. 16

17 13 13 Hoorcollege Goederenrecht week 7, Prof. Mr W.H. van Boom, sheet