18 november 2004 Vissennetwerk. Vierde bijeenkomst vissennetwerk staat in het teken van vismigratie Vis leeft!

Transcriptie

1 18 november 2004 Vissennetwerk Vierde bijeenkomst vissennetwerk staat in het teken van vismigratie Vis leeft! Dat het onderwerp vis leeft blijkt wel uit de opkomst bij de vierde bijeenkomst van het vissennetwerk. Ruim honderd belangstellenden hadden regen en wind getrotseerd en waren naar Maurik gekomen om kennis te nemen van diverse facetten van het centrale thema van die bijeenkomst: Vismigratie. Na de informatieve toespraken was er een discussie en werd de nieuw aangelegde vistrap bij Maurik bezichtigd. Het vissennetwerk bestaat uit personen die in het dagelijks leven professioneel belast zijn met vis en visstandbeheer. In de stuurgroep van het vissennetwerk hebben leden zitting uit verschillende organisaties: de OVB, RIZA, Expertisecentrum LNV, waterschappen en een adviesbureau Door regelmatig anderen te ontmoeten die eveneens bezig zijn met visr kan belangrijke kennis, informatie en ervaring worden uitgewisseld, ideeën worden opgedaan, praktische tips worden uitgewisseld, beleidsontwikkelingen kunnen worden gevolgd en mogelijk beïnvloed en samenwerkingsverbanden kunnen worden gecreëerd. Toine Aarts (OVB) opende de bijeenkomst. Hij benadrukte het belang van kennisvergaren. Kennis heeft een halveringstijd van vijf jaar, d.w.z. na vijf jaar is de kennis die iemand heeft nog maar voor de helft bruikbaar, de andere helft is verouderd. Daar komt bij dat de totale bestaande kennis elke twee jaar verdubbelt. We zullen dus moeten blijven bijleren, maar vooral ook opgedane kennis moeten delen, bijvoorbeeld in het Vissennetwerk Als dagvoorzitter was Sicko Heldoorn aanwezig. De voorzitter van de Combinatie van Beroepsvissers praatte de bijeenkomst geanimeerd aan elkaar en merkte terloops op dat de beroepsbinnenvissers een kleine beroepsgroep vormen die nogal eens wordt vergeten. Als eerste gaf hij het woord aan Albert Jan Scheper van de Federatie Groningen-Drenthe en Herman Wanningen van het Waterschap Hunze en Aa s. Visie Vismigratie in Groningen en Noord-Drenthe Tijdens een duo-presentatie vertelden Albert Jan Scheper en Herman Wanningen over het vismigratieproject dat gezamenlijk werd aangepakt in Groningen en Noord-Drenthe. In 2001 zijn de federaties Groningen en Drenthe gefuseerd.. Door deze fusie en de samenwerking met de waterschappen Hunze en Aa s en Noorderzijlvest is er een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de totale stroomgebieden van kust tot de bovenlopen. Werden in het verleden vismigratieknelpunten ad-hoc opgelost zonder een totaalvisie, met de samenwerking is een meer planmatige en gestructureerde aanpak mogelijk. De partijen willen een brede aandacht kweken voor vismigratie als onderdeel van het ecologisch herstel van watersystemen. Als uitgangspunt werd onder meer gesteld dat gestreefd wordt in 2015 het herstel en behoud te hebben gerealiseerd van de diadrome en reofiele vissoorten. Door beken optrekbaar te maken voor de diadrome vissen, profiteren de reofiele vissen daar automatisch van mee. Per watersysteem moet er één afwateringspunt zijn, dat passeerbaar is voor alle vissoorten. Gewerkt moet worden aan maatregelen die aansluiten bij een natuurlijk herstel zoals hermeandering en getijdenwerking. Zois er in het gebied ruimte voor een duurzame visstand en gezonde vissen. Wat betreft de vlakke gebieden mag er geen verdere versnippering meer plaatsvinden van grote boezemsystemen. Aanpak knelpunten Scheper en wenst een tweesporenaanpak. Allereerst wordt gekeken welke algemene principes benut kunnen worden voor alle wateren en obstakels. Zo pleit hij voor een landelijk en Europees visvriendelijk sluisbeheer dat verplicht moet worden gesteld. Door sluizen een beperkte tijd open te stellen voor vis, vergroot dat de doortrek van vis. Per locatie moet

2 gekeken worden welke kansen te benutten zijn. Ten tweede is er een gebiedsgerichte aanpak per knelpunt, waarbij per knelpunt een oplossingsrichting wordt gekozen. De kosten voor het plan dat in 2015 gerealiseerd moet zijn, worden geraamd op twee miljoen euro (in de presentatie zie ik 3,7 miljoen staan???). Met een gefaseerde aanpak moet dat volgens Scheper mogelijk zijn. Daarnaast wijst hij op de verschillende subsidiemogelijkheden. Het is soms even zoeken, maar ze zijn er en leveren een grote bijdrage aan de financiering. Na het realiseren van een zestal vispassages moet nu worden gekeken naar de effectiviteit van de maatregelen. Ook de vissterfte bij de gemalen moet worden onderzocht, evenals de werking van sifons en duikers en het vistrekgedrag in het najaar. Wanningen eindigde zijn betoog met de volgende stellingen: - Vismigratievoorzieningen moeten ook in het najaar werken - Visvriendelijk sluisbeheer moet landelijk en europees verplicht worden gesteld - Effect van vismigratie-maatregelen op de visstand is statistisch niet te onderbouwen Telemetrisch onderzoek aan vismigratie; knelpunten in Nederland Andre Breukelaar van het RIZA deed verslag van telemetrisch onderzoek, noodzakelijk om de knelpunten te inventariseren en welke effecten genomen maatregelen hebben. Als eerste werden enkele projecten getoond zoals de stuw Sambeek, de vistrap die daar is aangelegd, evenals de vistrap bij Hagestein en de buitendelta van het Haringvliet. Telemetrisch onderzoek is tweeledig. Ten eerste moeten vissen voorzien worden van transponders, zenders die, wanneer zij een detectiepoort passeren, worden gesignaleerd en geregistreerd. Ten tweede moet er een detectiesysteem zijn dat door de vissen gepasseerd kan worden. Dit detectiesysteem werkt als de bekende winkeldetectiepoortjes. Via een modem worden de gesignaleerde gegevens via telefoonlijnen doorgezonden naar een computer. Het RIZA heeft zo n dertig detectiestations in Nederland geplaatst, voornamelijk in de grote rivieren. Tevens zijn poorten opgesteld bij Kornwerderzand en Den Oever, zodat zich wordt verkregen op de trek van vissen van de Waddenzee naar het IJsselmeer. De poorten zijn zo verspreid over Nederland dat zij een goed beeld kunnen geven van de trek van salmoniden op de rivieren. Voordat vissen voorzien kunnen worden van een zender, een transponder, moeten zij natuurlijk eerst gevangen worden. Beroepsvissers worden benaderd om onder meer zalm en zeeforel te vangen en de vissen vervolgens te laten merken door medewerkers van de OVB. Doel van het RIZA is middels het zgn. Kierbesluit te komen tot een optrekmogelijkheid bij de Haringvlietspuisluizen. Veel vissen stranden daar immers voor een dichte deur. Wanneer de sluizen bij eb open gaan en zeer beperkt bij vloed, krijgen de migrerende vissen de mogelijkheid om geleidelijk de overgang van zoet naar zout water te maken. Daarbij moet de stroomsnelheid van het water goed geregeld worden. Naar mate de stroomsnelheid lager is, hebben vissen meer kans te passeren. Er worden ook eisen gesteld aan de maximaal toelaatbare zoutindring. Naar aanleiding van de intrekgevens heeft het RIZA hiervoor modelberekeningen uitgevoerd. Zo moet bij eb 1200 m3/sec. water uit de Rijn afgevoerd worden en bij vloed maximaal 1500 m3/sec. Er moet nu nog een spuiprogramma worden gemaakt, waarbij de te openen spuikokers zo optimaal mogelijk worden ingesteld voor intrekkende vis. Breukelaar beëindigde zijn betoog met de stelling dat telemetrie een onmisbare techniek is bij migratieonderzoek. De techniek: hydraulica van vispassages Wubbo Boiten van de Wageningen Universiteit formuleert dat vispassages waterbouwkundige constructies zijn, meestal ontworpen voor de doortrek van vis in bovenstroomse richting. De bewegingsrichting van de vis is dan tegengesteld aan die van het water. Voor het ontwerp is het onontbeerlijk, kennis te hebben van wat de vis kan en wat het water doet. Vier disciplines zijn volgens hem belangrijk voor het hydraulisch ontwerp van een nieuw te bouwen vispassage: de hydroloog die zich bezighoudt met peilen en afvoeren uit het stroomgebied als functie van de tijd;de waterbeheerder, die de wens heeft

3 om peilen en afvoeren te reguleren; de visbioloog die weet om welke vissoorten het gaat en wat de capaciteiten van de betrokken vissen zijn; en de hydraulicus die de keuze maakt voor het type en het hydraulisch ontwerp. In deze lezing belicht hij de hydraulica van vispassages: stroombeeld, stroomsnelheden, energiedemping en de afvoerrelatie. Dat dit specialistenwerk is bleek uit zijn presentatie. Boiten schotelde de aanwezigen diverse natuurkundige formules voor. Een standaard vispassage is niet te ontwerpen, altijd heb je te maken met factoren die overal anders zijn zoals het dwarsprofiel van de waterloop, het verhang (steilte) en de ruwheid (volgens mij ging het meer om de ruwheid in het water). Met de diverse gegevens kan de turbulentie van het water worden berekend met de formule van Froude. Gestreefd wordt naar een stroomsnelheid kleiner dan 1 m/sec,de critical flow. Boven de 1 m/sec heeft men te maken met schietend water, super critical flow: veel vissen kunnen hier niet tegenin zwemmen. Men moet maatregelen nemen om te zorgen dat de stroomsnelheid naar beneden gaat. Ook moet rekening gehouden worden met het feit dat de stroomsnelheid niet op elk punt gelijk is. Voor de energiedemping en afvoer zijn eveneens formules die inzicht geven in de mogelijkheden tot veranderingen om tot een optimaal resultaat te komen. Zo haalde hij de De Wit-vispassage aan, waarin de vorm van de tussenschotten werdaangepast. Hierdoor werd de niet homogene stroomverdeling in de vensters opgeheven en vindt energiedemping plaats in de bekkens. Monitoring vispassages Noord-Friesland Allix Brenninkmeijer was afgevaardigd door het ecologisch onderzoeksbureau Altenburg en Wymenga. Hij vertelde over de vispassages die in Noord-Friesland zijn aangelegd om de trek van vissen mogelijk te maken. Bij Roptazijl is een vishevelpassage aangelegd. De vis wordt hier gelokt door een zoete waterstroom. Bij hoog water komt de vis in een opvangbak terecht, waarna zij bij laag water over de dijk wordt geheveld. In het achterland wordt gebruik gemaakt van De Witvispassage die begin deze eeuw zijn gerealiseerd. De vis zwemt in zo n passage langs schotten tegen de stroom in. De stroomsnelheid mag hooguit ½ meter per seconde zijn. Vooral de stekelbaars en de glasaal kunnen een hogere snelheid niet aan. Tenstlotte noemde hij de Klepduiker die bij Lies op Terschelling werd geplaatst. Ook hier worden vissen bij opkomend water gelokt door een zoetwaterstroom. Zij komen zo in een waterbekken terecht, waarvan de klep gesloten kan worden. Op dat moment komt er geen zout water meer binnen. De vissen komen aan de andere kant van de klepduiker uit in het zoete water van het achterland. Om de resultaten van de passages te bekijken is gebruik gemaakt van verschillende vangmethoden. Zo werd bij Roptazijl gebruik gemaakt van glasaalfuiken, waarbij bleek dat 99 procent van de vis bestond uit driedoornige stekelbaars en glasaal. Daarnaast werd er nog wat jonge aal aangetroffen en larven van de bot; allemaal diadrome vissen. Bij Terschelling werd met hokfuiken en kruisnetten de driedoornige stekelbaars gevangen. Men kwam tot de conclusie dat voor een optimaal resultaat, de klep bij de waddenzee vijftien minuten per tij open moet staan. De grote trek van pootaal werd vooral in het najaar geregistreerd. De algemene conclusie van de spreker was dat vispassages een zinvol alternatief vormen als goede intrekmogelijkheden ontbreken. Na de aanleg moeten de passages gemonitord worden om te onderzoeken of deze goed werken. Waterschappen moeten zijn inziens ecologisch geschoolde medewerkers in dienst hebben om de werking van de vispassages in de gaten te houden en te optimaliseren. Discussie De heldere uitleg van de sprekers gaf geen aanleiding tot een heftige discussie. Wel waren er een aantal vragen en opmerkingen vanuit de zaal. Juist dit element is belangrijk tijdens een bijeenkomst van het vissennetwerk. Hier kunnen de mensen uit het veld hun zegje doen en luisteren naar andere professionals. Uit de discussie kwam naar voren dat er meer resultaat wordt bereikt wanneer enthousiaste mensen participeren in een project, dan wanneer er van overheidswege allerlei regels worden bedacht.

4 Verder wilde men weten of de vissen wel weten waar zij heen moeten als zij de vispassage zijn gepasseerd. Herman Wanningen antwoordde dat het uiteraard belangrijk is er voor de zorgen dat de wateren in het achterland van goede kwaliteit zijn en geschikt voor de vissen die het willen bezoeken. Discussieleider Sicko Heldoorn vroeg zich af of een grote hoeveelheid aal bij een passage niet veel lepelaars aantrekt. Hij werd gerustgesteld met de mededeling dat de lepelaars die aangetrokken worden door de grote hoeveelheid aal, terugschrikken van de hoeveelheden stekelbaarzen(???????nee) die daar ook aanwezig zijn.algemeen werd nog gemeld dat er ondanks het feit dat er verlies van vis optreedt bij het passeren van een vispassage, er door de passage toch vis komt in het achterland. Zonder vispassage zou het aantal immers nul zijn. Sorry ik kan mij helemaal niets herinneren van deze discussie. De Manshanden hevelpassage Gerard Manshanden van het gelijknamige visserijbedrijf kwam met een eigen idee voor een hevelpassage; één die makkelijk realiseerbaar is en kostenbesparend is omdat er geen grond aangekocht hoeft te worden. Bovendien is er weinig ruimte voor nodig en kan de hevel geplaatst worden in de grootste lokstroom. Nadeel van een vispassage kan immers zijn dat deze zich vaak te veraf bevindt van de lokstroom. Door middel van een luchtbel kan volgens Manshanden in de hevel de stroming worden vertraagd. Het debiet, het aantal m3 water dat per seconde passeert, in de hevel kan hierdoor zo laag worden gemaakt dat de vis zonder problemen tegen de stroom in kan zwemmen. Waar het verval in de buis te groot is, wordt een vistrap geplaatst. Bij een groot hoogteverschil moeten er meerdere trappen in de buis worden gemaakt. Voor de aal worden er borstels in geplaatst, zodat de alen één voor één passeren. Voor stropers is het daardoor te tijdrovend, en dus niet aantrekkelijk, om hier op jacht te gaan naar de aal. Vispassage Neder-Rijn en Lek Frans Kok van Rijkswaterstaat Oost-Nederland gaf een toelichting op de vispassage Amerongen. Doelstelling is om niet alleen de zalm terug in de rivieren te krijgen maar ook andere vissen een kans te geven door te trekken in de Nederlandse wateren. Is de lengte van de vistrap bij Hagestein 400 meter, bij Amerongen moest de vistrap maar liefst 700 meter worden om de vissen een veilige en toegankelijke passage te bieden. Het verval per trap mocht niet meer dan zestien centimeter zijn, waardoor er 24 overlaten nodig waren. In de Vertical slotbekkens bevindt zich een V-vormige gleuf zodat vissen die over de bodem zwemmen, ook gebruik kunnen maken van de trap. De komende drie jaar zal er telemetrisch onderzoek plaatsvinden en de komende twee jaar worden er in het voorjaar continue metingen verricht. De resultaten van het complete onderzoek naar de werking van de vistrap zullen dan ook pas in 2007 gereed zijn. Dat de vistrap indrukwekkend is, mochten de aanwezigen zelf aanschouwen. Ondanks de aanhoudende regen werd met belangstelling kennis genomen van het enorme project. Handboek Vismigratie Na de lunch en het bezoek aan de vispassage Amerongen nam Saar Monden van AMINAL in Vlaanderen het woord. Samen met Martin Kroes van de OVB is zij het brein achter het nieuwe handboek Vismigratie voor Vlaanderen en Nederland. Om tot een overzichtelijk en inhoudelijk goed onderbouwd verhaal te komen is samengewerkt met diverse Belgische en Nederlandse universiteiten, waterschappen en andere waterbeheerders. Saar Monden benadrukte dat het boek een goede leidraad is voor wie vispassages wil bevorderen of aanleggen, maar dat een pasklare oplossing niet is te geven. Vismigratie alleen is niet voldoende. De strategie is om een plan te ontwikkelen waar zoveel mogelijk natuurlijke oplossingen uitkomen die bijdragen aan het ecologisch herstel van de waterloop en die vooral efficiënt werken. In het verleden zijn vispassages gebouwd die achteraf te duur bleken of nog erger, niet voldoende resultaat opleverden. Bij het ontwerpen van bouwwerken voor de visserij moet uitgegaan worden van de vis, die wil men leiden. Zijn eigenschappen moet

5 je bestuderen. Daarna moet je de lokale omstandigheden in beschouwing nemen, en dan kun je pas een bouwwerk ontwerpen en laten bouwen. Om hiertoe te komen geeft het handboek richting bij het zoeken naar nieuwe oplossingen en het uitwerken hiervan. Het belang van het aankaarten van de problemen op zich en evaluaties, komen aan bod. Daarbij worden voorbeelden gegeven van reeds uitgevoerde projecten. Tot slot verschaft het handboek aanwijzingen voor het vinden van achtergrondinformatie met betrekking tot vismigratie, de problematiek en het beleid. Inhoud Martin Kroes ging in op de inhoud van het boek. Hoewel de voorkeur uitgaat naar een natuurlijke oplossing zal toch in verschillende gevallen gekozen moeten worden voor een semi-natuurlijke oplossing, een technische oplossing of zelfs aangepast beheer. Martin Kroes gaf voorbeelden van de overgang van zout naar zoet water zoals deze gerealiseerd zijn bij de Schelde, het Haringvliet, het IJsselmeer en de boezem-polderwateren aan de kust. Het handboek geeft ook voorbeelden van natuurlijke en semi-natuurlijke oplossingen van stromende wateren in hellende gebieden. De wens is om te komen tot meer permanent stromende wateren, want dit leidt tot herstel van de passeerbaarheid en het leefgebied voor stroomminnende vissoorten. Dit kan onder meer door het verwijderen van stuwen die niet noodzakelijk zijn. Bij voorkeur gebeurt dit met beekherstel, bijvoorbeeld door het weer laten meanderen van de waterloop. Wanneer de stuw onmisbaar is kan een meestromende nevengeul een oplossing zijn. Als hier geen ruimte voor is kan gezorgd worden voor een gevarieerder stroompatroon door stroomversnelling, micro-meandering binnen de waterloop met stenen helling of stenen drempels. Boezemwateren en polderwateren in vlakke gebieden vragen weer een andere aanpak, evenals de bevaarbare wateren. Er zijn veel meer kansen dan we denken om vismigratieknelpunten op meer natuurlijke wijze op te lossen. Het handboek is een handige leidraad om aan de slag te gaan. Het is geen onderdeel van het handboek, maar bij alle mogelijke oplossingen dient ook rekening gehouden te worden met de weg terug, dus met mogelijkheden voor stroomafwaarts gerichte vistrek. Intekenen handboek Belangstellenden kunnen het handboek bestellen door JA WAAR EN HOE????vraag Mecheline. De prijs van het boek is normaal 55,, introductieprijs 25 (tot wanneer?). Tevens kan men intekenen voor de gratis publicatie Rijn en Zalm 2020 van de IRC (Internationale Rijn Commissie). Deze publicatie is er in het Nederlands zowel als in het Engels. Laat ook even weten hoeveel exemplaren je wilt ontvangen.. Tineke Prins