Schetsontwerp vispassage Lage Abstwoudschepolder. 1. Inleiding

Transcriptie

1 1. Inleiding 1.1 Achtergrond Visie Vismigratie De Verenigde Vergadering (hierna: VV) heeft op 20 november 2008 de Visie Vismigratie vastgesteld (kenmerk ). In de Visie Vismigratie is uiteengezet hoe Delfland omgaat met vismigratie in het beheersgebied. Naast de introductie van een beleidskader zijn voor de periode enkele prioritaire vismigratiemaatregelen vastgesteld. Dit uitvoeringsprogramma (en beleid) is vervolgens opgenomen in de Kadernota 2011 en het programmaplan Schoon Water. In totaal zijn 25 prioritaire maatregelen geselecteerd die tegen een taakstellend budget moeten worden uitgevoerd. STOWA onderzoek visschade door gemalen De STOWA heeft in 2009 een landelijk onderzoek uitgevoerd naar visschade door gemalen. De voorlopige bevindingen uit dit onderzoek zijn in 2010 gepubliceerd in de nota 'worden vissen in de maling genomen?'. Binnen het beheersgebied van Delfland zijn een aantal poldergemalen onderzocht. Het gemaal van de Lage Abtswoudschepolder zelf is niet in dit onderzoek meegenomen, maar het type pomp wel. De bemalingsinstallatie van het gemaal Lage Abstwoudschepolder bestaat uit twee Hydrostal pompen. Deze onderwater schroef pompen (mixed flow) komen uit de studie gemalen of vermalen worden (Stowa maart 2012) als visvriendelijk uit het onderzoek. Het aanbieden van een veilige alternatieve migratieroute langs de pompen van het gemaal is voor de uittrek van vis de polder uit dan ook niet nodig. Uit het voorgaande blijkt dat viswerende voorzieningen voor dit poldergemaal achterwege kunnen blijven. 1.2 Locatiekeuze vismigratie Vismigrerende voorzieningen zullen over het algemeen in de omgeving van een gemaal worden aangebracht tenzij er redenen zijn om dat niet te doen. Denk hierbij aan geen of verminderde migratiemogelijkheden door beperkingen van omliggende boezem- en/of polderwatergangen (doodlopend, klein migratiegebied, niet passeerbare stuwen, aantoonbaar geen vis). De voorkeur voor aanleg nabij een gemaal komt voort uit het feit dat over het algemeen deze locaties goed bereikbaar zijn voor onderhoud en personeel, elektra in de directe omgeving aanwezig is en dat de bedieningssoftware en meet- en regelinstallaties in het gemaal kunnen worden ingebouwd. Daarnaast trekt vis over het algemeen richting een gemaal door de ontstane stroming van de pompen en zijn er aanwijzingen dat in de laagste peilvakken de hoogste dichtheid van vis wordt aangetroffen. In dit ontwerp zal niet van de voorkeurslocatie (nabij het gemaal) worden afgeweken; er zijn geen redenen om de passage elders in de polder aan te leggen. Bereikbaarheid, elektra, voldoende doorlopend polder- en boezemwater, stroming en groot peilgebied maken deze locatie tot de voorkeurslocatie van de voorziening. 1.3 Onderzochte maatregelen vismigratie De pompen van het gemaal kunnen zoals bij 1.1 opgemerkt (STOWA onderzoek) als relatief visvriendelijk worden beschouwd. In de praktijk zijn er nauwelijks meldingen van beschadigde vis. Het gemaal zelf kan dus als mirgatievoorziening worden beschouwd voor de uittrek van vis van polder naar boezem. Voor intrek van vis van boezem naar polder is gekeken naar twee opties: - Intrek via bestaande inlaatvoorziening bij de uitstroom van het gemaal - Intrek via oude inlaatvoorziening naast het gemaal pagina 1 van 10

2 Uittrek via gemaal Optie: Intrek via bestaande inlaat bij gemaal Optie: Intrek via oude inlaat naast gemaal Fig 1: Onderzochte mogelijkheden vismigratie pagina 2 van 10

3 2. Huidige situatie 2.1 Werking watersysteem Lage Abstwoudschepolder De Lage Abstwoudschepolder is gelegen in de gemeenten Delft en Midden-Delfland en heeft een totaal oppervlak van circa 820 hectare. De waterkering langs de Schie (boezemkade) is niet aangemerkt als een veenkade. In de huidige situatie wordt de polder bemalen door 1 poldergemaal dat het water naar de hoger gelegen boezem pompt: de Schie. De vismigratiemaatregel ontsluit het (roodomrand) peilgebied NAP -2,80/-2,90 m. Gemaal Fig 2: Lage Abstwoudschepoler met peilgebied 2.2 Projectgebied Het huidige gemaal van de Lage Abstwoudschepolder is gelegen aan de Schieweg net buiten de bebouwde kom van de gemeente Delft. In het gemaal zijn twee Hidrostal-pompen geplaatst met een totale capaciteit van 32 maalt het opgepompte water uit op het boezemwater de Schie. pagina 3 van 10

4 Gemaal Fig 3: topografische situatie gemaal Lage Abstwoudschepolder Gemaal Fig 4: terrein gemaal Lage Abstwoudschepolder pagina 4 van 10

5 3. Ecologische randvoorwaarden 3.1 Algemeen Bij de ontwikkeling van een vispassage is het belangrijk om rekening te houden met de doelsoorten en het natuurlijke gedrag van vissen. In dit hoofdstuk zijn de doelsoorten beschreven met de bijbehorende ecologische randvoorwaarden. 3.2 Doelsoorten Delfland Europese paling (aal) De Europese paling (Anguilla anguilla) begint zijn levenscyclus vermoedelijk in de Sargasso zee in de Golf van Mexico, waarna de larfjes met de oceaanstromen meereizen tot ze na 8 tot 9 maanden als glasaal de Noord-Atlantische kustwateren bereiken. De halfdoorzichtige glasaaltjes, die dan ongeveer 8 centimeter lang zijn, trekken in het voorjaar het zoete water binnen en koloniseren alle watertypen tot in de haarvaten. Na een aantal jaren worden de alen geslachtsrijp. De schieralen migreren in het najaar richting zee om terug te keren naar de Sargasso zee voor de voortplanting, waarna ze sterven. Driedoornige stekelbaars De driedoornige stekelbaars (Gasterosteus aculeatus) is een vis met een maximale lengte van 10 centimeter die gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van drie rugstekels voor de rugvin. De stekelbaars is een zeevis die, in het voorjaar, het zoete water binnentrekt voor de voortplanting. De driedoornige stekelbaars behoort tot het voornaamste voedsel van de lepelaar. Bittervoorn De bittervoorn, Rhodeus (sericeus) Amarus, is een kleine zoetwatervis die slechts over korte afstanden migreert. Bittervoorns zijn te herkennen door de aanwezigheid van een blauwgroene streep van het midden van de zilveren romp tot aan de staartwortel. De bittervoorn komt met name voor in langzaam stromende en stilstaande wateren en is een plantminnende vis. Ruisvoorn De ruisvoorn (Scardinius erythrophthalmus) is een zilver tot groene karperachtige vis met opvallend rode vinnen en een bovenstandige bek. Net als de bittervoorn is de ruisvoorn een plantminnende vis die een lokale migratie over kleine afstanden kent. Het leefgebied van de ruisvoorn bestaat uit heldere plantenrijke wateren en omvat zowel plassen, traag stromende polderwateren, beken en rivieren. Snoek De snoek (Esox lucius) is een roofvis die in de meeste Nederlandse wateren aanwezig is, maar komt voornamelijk voor in heldere plantenrijke wateren. De snoek heeft een langwerpige lichaamsbouw, een langgerekte afgeplatte kaak en is groenbruin van kleur met goudkleurige strepen. De snoek migreert binnen een straal van enkele kilometers, waarbij de migratie voornamelijk bestaat uit paaimigratie naar ondiepe plantenrijke oeverzones en migratie naar diepe overwinteringsgebieden die rijk zijn aan beschutting. 3.3 Waarom migreren vissen? Migratiebewegingen zijn een belangrijk element van de levenscyclus van vele vissoorten. Vissen kennen diverse migratiebewegingen, waaronder: paaimigratie (dit is de migratie naar voortplantingsgronden); migratie van en naar overwinteringsgebieden; verspreidingsmigratie; migratie tussen de habitats die voor opeenvolgende levensstadia van belang zijn. De afstand waarover vissen migreren, wisselt sterk tussen de diverse vissoorten en hangt samen met soortspecifieke habitatvoorkeuren. De migratie van vissen kent een duidelijke seizoensritmiek. In West-Europa migreren de meeste vissoorten in de periode tussen half maart en eind mei stroomopwaarts (intrek van boezem naar polder) van pagina 5 van 10

6 overwinteringsgebieden naar paaigronden. Na de paaiperiode verplaatsen de vissen zich naar de zomer-of opgroeihabitat. In het najaar, van september tot en met december, migreren vissen over het algemeen stroomafwaarts (uittrek van polder naar boezem) naar overwinteringsgebieden. Als er in de polder geschikte overwinteringsgebieden zijn, dan is het mogelijk dat bepaalde vissen in de polder blijven. De aal vormt hierop een uitzondering, want deze vissoort moet voor de voortplanting weer terugkeren naar de Sargassozee. 3.4 Orientatie van vis Lokstroom Verschil in stroming van het water is voor de oriëntatie van vissen erg belangrijk. Zeker in langzaam stromende of stilstaande wateren die veel in het beheersgebied voorkomen. Een goed werkende lokstroom kan vissen naar de vispassage dirigeren. De lokstroom mag bij het innamepunt niet de zwemsnelheid van de doelsoorten overschrijden! Kwalitatieve samenstelling lokstroom Naast stroming kunnen vissen ook het verschil in de samenstelling en temperatuur van water opmerken. Zeker bij de stroomopwaartse migratie (intrek van boezem naar polder) in het voorjaar is het belangrijk om water in te zetten wat ook daadwerkelijk uit de stroomopwaarts gelegen gebieden komt. In het watersysteem van Delfland zijn de polders dus in feite de stroomopwaarts gelegen gebieden. Een lokstroom die water onttrekt en loost uit hetzelfde systeem (bijv. boezem naar boezem) zal minder effectief zijn. pagina 6 van 10

7 4. Programma van Eisen 4.1 Waterbouwkundige en hydraulische eisen Door de opdrachtgever zijn geen waterbouwkundige en/of hydraulische randvoorwaarden meegegeven. 4.2 Civiel-technische eisen Bij uitvoering van het ontwerp dient rekening te worden gehouden met: Beleidsregels Werken in het profiel van wateren Beleidsregels Kunstwerken in wateren Nota Kaden en waterkeringvreemde elementen 4.3 Eisen ten aanzien van ecologie Stromingsrichting Aan de boezemzijde van de vispassage moet in het voorjaar de stromingsrichting tegen de stroom in georienteerd zijn (intrek van boezem naar polder). Aan de polderzijde van de vispassage moet in het najaar de stromingsrichting met de stroom mee georienteerd zijn (uittrek van polder naar boezem). De twee stromingsrichtingen worden door een lokstroom van een circulatiepomp en door het gemaal zelf kunstmatig opgewekt. Stroomsnelheid/ -hoeveelheid De inzwemopening van de vispassage aan de boezemzijde is in de uitstroomconstructie van het gemaal gelegen. De lokstroom moet vissen naar de inzwemopening lokken. Vissen in de boezem zullen in het voorjaar dus tegen de stroom in zwemmen totdat de bron van de lokstroom is gevonden. Een te grote stroomsnelheid kan ertoe leiden dat vissen de inzwemopening niet kunnen bereiken. Onderzoek naar de toelaatbare stroomsnelheden voor de doelsoorten geeft geen eenduidig beeld. Vooralsnog hanteren wij een maximale stroomsnelheid van 0,3 m/sec. Deze waarde is van toepassing voor het water direct rondom de inzwemopening. In een onlangs verschenen artikel uit het vakblad 'Natuur, Bos en Landschap' van februari 2011 is onderzoek gedaan naar het migreren van vis door een vissluis (wijze van werking vergelijkbaar met de hier voorgestelde vislift). Hierin wordt gesproken over een lokstroom met een V=0,12 m/s en een debiet Q van 15 liter per seconde Kwaliteit lokstroom Voor een effectieve lokstroom in de boezem moet gebruik worden gemaakt van water uit de polder. Dit water heeft een andere, betere kwaliteit dan het boezemwater en warmt sneller op dan het boezemsysteem. Inzet vispassage Hoewel vissen het gehele jaar (kunnen/willen) migreren is het belangrijk om tijdens de migratiepieken in het voorjaar en najaar de vispassage regelmatig in te zetten. In een vervolgfase kan het migratieproces verder worden gedetailleerd. Visschade Een gemaal in werking heeft grote invloed op de waterverplaatsing. Ten tijde van bemaling zullen vissen zich laten meevoeren tot vlakbij het gemaal. Onderzoek heeft uitgewezen dat veel vissen via de pompen migreren en daardoor beschadigen/sterven. Dit kan grote invloed hebben op de visstand in de polder. Schade moet zoveel als mogelijk voorkomen worden. De pompsoort van het gemaal is gekwalificeerd als zijnde visvriendelijk (Hidrostal). Er zijn daarom geen extra maatregelen nodig aan het gemaal. pagina 7 van 10

8 4.4 Eisen ten aanzien van eigendom, beheer en onderhoud Eigendom Voor realisatie van dit project is grondverwerving niet noodzakelijk. Beheer en onderhoud Veel gemalen en peilregulerende kunstwerken zijn op afstand bedienbaar. Zo ook het poldergemaal van de Lage Abstwoudschepolder. Er zijn geen specifieke eisen opgelegd, maar de besturing van de vispassage wordt geautomatiseerd. Als extra veiligheid worden de afsluiters daarnaast ook handbediend uitgevoerd. 4.5 Omgevingseisen Tijdens de uitvoering rekening houden met de bereikbaarheid van het gemaal. Eventuele afsluiting in overleg met de beheerder. Extra geluidsoverlast, anders dan de normale overlast bij werk in uitvoering wordt niet verwacht. pagina 8 van 10

9 5. Schetsontwerp Er is in dit schetsontwerp een variantenanalyse uitgevoerd met gebruikmaking van onder andere lokale kennis, de ecologische randvoorwaarden en een selectie van de op dit moment beschikbare migratievoorzieningen. Er is in eerste instantie uitgegaan van het aanpassen van de aanwezige constructies in plaats van het bouwen van een nieuwe constructie (zie bijlage 1). 5.1 Uittrek vis (van polder naar boezem) De pompen van het gemaal kunnen als relatief visvriendelijk worden beschouwd. In de praktijk zijn er nauwelijks meldingen van beschadigde vis. Het gemaal zelf kan dus als mirgatievoorziening worden beschouwd voor de uittrek van vis van polder naar boezem. Er zijn geen extra maatregelen aan de constructie nodig om uittrek mogelijk te maken. 5.2 Intrek vis (van boezem naar polder) In figuur 1 zijn twee varianten weergegeven om voor de intrek van vis zorg te dragen. Deze opties worden hierna behandeld, waarna een keuze wordt gemaakt. Optie: Benutten bestaande inlaatvoorziening De bestaande inlaatvoorziening bij de uitstroom van het gemaal kan fungeren als vispassage. De pompen zorgen voor een lokstroom op de Schie. De vissen zullen zich voor het gemaal verzamelen. Om de vis verder te lokken naar de opening van de inlaatvoorziening zal een kleine pomp de lokstroom overnemen van de grote pompen. Deze lokstroom is nodig om de vis tot dicht bij de opening van de inlaatvoorziening te krijgen. Op gezette tijden zal de inlaat worden opengezet waardoor vis door de inlaat naar de polder kan migreren. Om de vis te lokken, is een aanpassing nodig van de automatisering van het gemaal. Tevens moet een kleine pomp worden aan de polderzijde van de inlaatvoorziening. Via een slang of leiding door de bestaande inlaat, wordt door de te plaatsen pomp aan de polderzijde een lokstroom gecreëerd van polderwater. In de uitstroomconstructie van het gemaal wordt op de bestaande inlaat een ontluchter geplaatst.er wordt gekozen voor een pompje met een minimaal debiet van 0,015 m3/sec bij een maximale stroomsnelheid van 0,30 m/sec. In de praktijk zal dan moeten blijken of deze waarden moeten worden bijgesteld. Voor de instroomopening is een betonnen bak en een drempel aanwezig. Dit beperkt de werveling in het water, wat gunstig is voor het verzamelen van vis. Aan de zijde van het gemaal wordt een afsluiter geplaatst op de inlaat, waardoor de inlaat na het gebruik als vispassage weer kan worden afgesloten. pagina 9 van 10

10 Inlaatvoorziening met rooster Uitstroom gemaal Uitstroom gemaal Drempel Fig. 5: foto inlaatvoorziening en uitstroom gemaal (zijde Schie) Optie: Benutten oude inlaatvoorziening De oude inlaatvoorziening ligt aan een smalle zijtak van de Schie. Het boezemwater loopt onder de Schieweg door naar het oude gemaalgebouw. Naast de oude inlaatvoorziening moet een kleine pomp worden geplaatst. Er zal een slang of leiding worden geplaatst naar de polder, waarmee de pomp een lokstroom creëert van polderwater. Het nadeel van deze optie is dat de oude inlaatvoorziening geheel op particulier terrein ligt. De inlaatvoorziening is onderdeel van een erf en tuin van een woning. Dit is een nadeel voor het beheer en onderhoud van de vispassage. Daarnaast zal de vis zich van nature verzamelen voor de uitstroom van het gemaal, een tiental meters verderop. Op basis van deze argumenten is de optie benutten oude inlaatconstructie niet meer verder uitgewerkt. pagina 10 van 10