Bachelorthesis. Keuzes en Risico s. De invloed van kans op het keuzegedrag

Transcriptie

1 Bachelorthesis Keuzes en Risico s De invloed van kans op het keuzegedrag Student Geertje de Boer Studentnummer Begeleider dr. J. van de Ven Studieonderdeel Bachelorthesis Datum 23 augustus 2011 Abstract In deze thesis wordt onderzocht wat de invloed is van de factor kans bij het nemen van een keuze in bepaalde beslissingssituaties. Allereerst is gekeken wat er in de bestaande literatuur al bekend is over het keuzegedrag. Zo komt in de bestaande literatuur naar voren dat een meerderheid van de mensen kiest voor een gelijke pay off en niet voor een ongelijke pay off die meer persoonlijk voordeel op zou leveren. In het eigen onderzoek is de kansfactor bij het keuzegedrag in ogenschouw genomen. Daarnaast is er specifiek gekeken naar de invloed van de hoogte van de geldbedragen. Daarbij is er gekeken hoe de verschillende geldbedragen met verschillende hoeveelheden kans met elkaar in relatie staan. Het onderzoek wijst uit dat de hoeveelheid kans wel een rol speelt bij het maken van een keuze in een probleemsituatie, maar de hoogte van de geldbedragen blijkt onvoldoende van invloed zijn.

2 Inleiding In het persbericht van het Centraal Planbureau 1 (CPB) van 3 april 2010 concluderen de onderzoekers Michiel Bijlsma en Gijsbert Zwart dat banken prestatiebeloningen gebruiken om werknemers te prikkelen informatie aan te wenden in het belang van de organisatie. Een ander effect van deze prestatiebeloningen kan zijn dat werknemers worden aangezet tot het nemen van hogere risico s voor de organisatie. Het nemen van deze risico s kan zowel positief als negatief uitpakken voor de organisatie. Zoals in dit voorbeeld naar voren komt, zijn er aan bepaalde keuzes consequenties verbonden voor bijvoorbeeld een organisatie of een ander individu. Deze consequenties voor de ander staan in dit paper centraal. Als we kijken naar het gedrag van mensen bij het maken van een keuze is dit in grote mate afhankelijk van het individu, maar het is ook interessant om te kijken in hoeverre het keuzegedrag van mensen generaliseerbaar is. In de laatste decennia is er dan ook al veel onderzoek gedaan naar het keuzegedrag van mensen. Hierbij is onder andere de rationele keuzetheorie ontstaan. Deze theorie gaat uit van de veronderstelling dat een mens zijn of haar keuze laat bepalen door de maximalisatie van het verwachte nut (Herrnstein, 1990). Een keuzetheorie geeft in bepaalde mate aan hoe mensen in het algemeen zullen kiezen, maar het is natuurlijk niet zo dat allerlei keuzes zomaar gegeneraliseerd mogen worden. Elke keuze bestaat immers uit verscheidene elementen die voor een belangrijk onderscheid kunnen zorgen. In dit paper gaat het onder andere om het onderscheid tussen gevolgen voor de beslisser en de gevolgen voor andere individuen. Er wordt onderzocht wat de consequentie voor de ander voor invloed uitoefent op het keuzegedrag van een individu. Een ander belangrijk onderscheid dat in dit paper aan de orde komt, gaat in op de zekerheden maar ook de onzekerheden van de gevolgen van de keuze. Het is immers lang niet altijd met honderd procent zekerheid te stellen dat de voorgestelde gevolgen ook werkelijkheid worden. Bij veel keuzes is er daarom een bepaalde kans op een gevolg en dus ook een risico dat zich een andere consequentie voordoet. Dit zijn enkele elementen die ervoor zorgen dat het maken van een keuze een complex proces is. In dit paper zal onderzocht worden wat een bepaalde kans op voorgestelde gevolgen voor de ander voor invloed heeft op het gedrag van mensen in een beslissingssituatie. 1 moet rekening houden met de prestatiebeloningen voor handelaren 2

3 In dit paper is in hoofdstuk 1 uitgewerkt wat er in de bestaande literatuur bekend is over keuzetheorieën. Er is door een aantal wetenschappers reeds onderzocht op welke manier verschillende mensen een keuze maken. Daarbij is ook gekeken hoe dit keuzegedrag wordt beïnvloed door onzekerheden. Daarnaast hebben verscheidene wetenschappers onderzocht in hoeverre deze keuzetheorieën van toepassing zijn in beloningssystemen van de bankenwereld. In hoofdstuk 2 van dit paper is de opzet van een eigen onderzoek uitgewerkt. Voor dit onderzoek zijn 65 willekeurige personen geënquêteerd. Door middel van deze enquête zijn een vijftal keuzes voorgelegd waarbij gebruik is gemaakt van totale zekerheid, lichte onzekerheid en grote onzekerheid over de consequenties voor een ander willekeurig persoon. In dit onderzoek is bewust gekozen voor de consequenties voor de ander. Dit blijkt namelijk een goede aanvulling te zijn op wat er in de bestaande literatuur te vinden is. Daarnaast biedt deze optiek de mogelijkheden om te onderzoeken of deze consequenties voor de ander van invloed zijn op het keuzegedrag in de economische dienstverlening. Een van de mogelijkheden hiervan zou bijvoorbeeld het keuzegedrag van hypotheekadviseurs zijn. In hoeverre zijn zij bereid om de consument een risicovoller hypotheekproduct aan te bevelen, als zij daardoor zelf een hogere beloning ontvangen? In hoofdstuk 3 zijn de resultaten van het eigen onderzoek geanalyseerd en gepresenteerd. Daarna zijn deze gebruikt voor de beantwoording van de hypothesen. In hoofdstuk 4 worden enkele aanbevelingen gedaan voor vervolgonderzoek. Het onderzoek wordt uiteindelijk afgesloten met een conclusie, waarin een antwoord wordt gegeven op de vraag wat de invloed is van de factor kans op het maken van een keuze in een bepaalde beslissingsituatie. 3

4 Inhoudsopgave Abstract 1 Inleiding 2 1. Literatuuronderzoek Keuzetheorie Keuze voor een gelijke pay off Beloning en het nemen van risico 7 2. Opzet onderzoek Hypothesen Resultaten en analyse Lage geldbedragen Hoge geldbedragen Beantwoording hypothesen Aanbevelingen Conclusie 19 Bibliografie 21 Bijlage I: Enquête 24 Bijlage II: Resultaten enquête 27 Bijlage III: Uitwerkingen χ 2 toetsen 28 4

5 1. Literatuuronderzoek In dit literatuuronderzoek wordt ingegaan op de manier waarop mensen keuzes maken. Hierover zijn in het verleden verscheidene keuzetheorieën ontwikkeld. Allereerst komt de rationele keuzetheorie aan de orde. Deze theorie maakt een aantal belangrijke zaken duidelijk over waar mensen hun keuzes van af laten hangen. Daarna wordt beschreven waarom en waardoor mensen in bepaalde situaties voor een gelijke pay off kiezen. Tot slot komt aan de orde wat het de invloed is van beloningen op het nemen van risico s Keuzetheorie Om te begrijpen hoe keuzes vaak worden gemaakt, wordt dus allereerst de rationele keuzetheorie besproken. Deze theorie wordt ook wel de nutstheorie genoemd en houdt in dat de keuze van een persoon (of dier) de neiging heeft om het totale nut te maximaliseren (Herrnstein, 1990). Deze theorie heeft zowel een normatieve als een verklarende kant. Als normatieve theorie verklaart het dat deze persoon, gegeven zijn of haar voorkeuren, zich rationeel gedraagt en weet wat er moreel gezien van hem of haar verwacht wordt. De verklarende theorie gaat ervan uit dat iemand altijd rationeel zijn of haar eigen belang nastreeft en dat men alle gedragingen en gedragspatronen kan verklaren als de uitkomst van geïnteresseerd, rationeel gedrag (Elchardus, 2007). Een van de sterke punten van de rationele keuzetheorie is de overeenstemming met het gezonde verstand. Stel dat je mag kiezen uit 5 of 10 euro, dan zal volgens deze theorie iedereen het logisch beredeneerbare antwoord geven, als er vanuit gegaan wordt dat meer geld meer nut betekent. Deze keuzetheorie heeft echter ook zwakke punten. Een hiervan kunnen we illustreren met een voorbeeld. Stel dat iemand de keuze heeft uit 100 euro nu of 115 euro volgende week. Een gedeelte van de mensen zal kiezen voor het eerste, de kleinste uitbetaling, maar niet iedereen zal voor dit antwoord kiezen waardoor het moeilijk is om het antwoord te voorspellen. Dit maakt duidelijk dat een component zoals tijd, van bepalende invloed is op de mogelijkheid tot voorspellen van de keuze. Op het gebied van risicogedrag staat deze klassieke verwachte nutstheorie (Von Neumann & Morgenstern, 1944) tegenover de prospect theorie (Kahneman en Tversky, 1979). Kahneman en Tversky hebben dit alternatieve model ontwikkeld omdat sommige handelingen van mensen inconsistent waren met de nutstheorie. Uit het onderzoek bleek dat emoties en psychologie veel 5

6 belangrijker zijn om risicogedrag te begrijpen dan veel economen denken (Van den Assem, Baltussen en Post, 2007). Volgens Kahneman en Tversky (1979) onderwaardeert men de uitkomsten waarin een waarschijnlijkheidsfactor zit ten opzichte van uitkomsten die met zekerheid verwacht kunnen worden. Dit onzekerheidseffect draagt bij aan het risicomijdend gedrag als er een mogelijkheid is om winst te pakken die zeker is, terwijl het gedrag meer risicozoekend wordt als er sprake is van een verlies dat zeker is. Dit laat zien dat men inconsistente voorkeuren heeft bij dezelfde keuze in verschillende vormen. In de nutstheorie zijn winsten en verliezen eenvoudigweg veranderingen in het vermogensniveau. Volgens de prospect theorie ziet een beslisser winsten en verliezen echter als afwijkingen ten opzichte van een subjectief referentiepunt dat niet samen hoeft te vallen met het vermogensniveau (Van den Assem en Post, 2005). Deze verschillende keuzetheorieën geven een aantal aanknopingspunten die van waarde zijn bij het eigen onderzoek. Enerzijds blijken personen dus te kiezen voor de maximalisatie van het nut en anderzijds blijkt dat verschillende maten van onzekerheid zorgen voor inconsistente voorkeuren Keuze voor een gelijke pay off Essentieel in dit paper is de keuze die mensen in een beslissingsituatie hebben tussen een gelijke en ongelijke pay off. Verscheidene wetenschappers hebben onderzoek gedaan naar dit keuzegedrag van mensen. Zo hebben Charness en Rabin (2002) in hun experiment deelnemers verschillende keuzes voorgelegd in bepaalde beslissingssituaties. Aan de hand van dit experiment concluderen ze dat de deelnemers in het algemeen kiezen voor acties die niet hun eigen monetaire pay off maximaliseert als deze actie de pay off van een andere persoon beïnvloed. Dit houdt in dat deze personen een gedeelte van hun eigen pay off opofferen om zo de ongelijkheid in de pay off met anderen te reduceren. Hieruit blijkt dat lang niet iedereen egoïstisch handelt bij het maken van een keuze. Dit kan worden toegepast op verschillende economische handelingen, zoals reacties op prijswijzigingen van consumenten, de houding ten opzichte van de fiscale regelingen en het antwoord van een werknemer op een verandering van het loon. Om het al dan niet egoïstische keuzegedrag van mensen te bestuderen hebben Charness en Rabin (2002) vier formele modellen ontwikkeld. In deze modellen gaat het om de verschillende maatschappelijke voorkeuren die mensen hebben. Het eerste model heet social preferences. Dit model laat zien dat mensen over het algemeen egoïstisch handelen, maar toch ook bezorgd zijn over de uitbetalingen van andere personen. Model twee is het difference aversion model. Hierin wordt veronderstelt dat mensen 6

7 gemotiveerd zijn de verschillen te verminderen tussen hun eigen pay off en de pay off van de ander. Het derde model wordt het social welfare model genoemd en daarin wordt uitgegaan van het feit dat mensen graag het sociale surplus verhogen en daarom anderen helpen. Tot slot is er het reciprocity model. Dit gaat ervan uit dat de wens om de pay off van de ander te verhogen of te verlagen afhankelijk is van de mate van eerlijk gedrag van die ander. Als de ander eerlijk overkomt leidt dit tot een verhoging van de pay off en andersom (Charness en Rabin, 2002). Andere onderzoekers zoals Loewenstein, Bazerman en Thompson (1989), Bolton en Ockenfels (2000) en Fehr en Schmidt (1999) sluiten hierbij aan door te stellen dat mensen een bepaalde aversie hebben tegen grote diversiteit. Deze aanname is gerelateerd aan de gelijkheidstheorie waarin centraal staat dat mensen de verschillen tussen hun eigen monetaire payoff en die van andere mensen zo klein mogelijk proberen te maken Beloning en het nemen van risico Nu de verschillende theorieën over het keuzegedrag van mensen aan de orde zijn gekomen, kijken we in deze paragraaf naar het gedrag van de Chief Executive Officer (CEO) bij het nemen van risico s. Bij het besturen van een organisatie dient een CEO talloze keuzes te maken. De gevolgen van deze keuzes zijn van grote invloed op de te ontvangen beloning. In veel gevallen is het zo dat de gevolgen positiever zijn als er veel risico genomen wordt. Hieruit valt te concluderen dat het nemen van meer risico kan leiden tot een hogere beloning. Alhoewel de keerzijde, namelijk de kans op een mindere beloning hierdoor ook groter wordt. Naar dit keuzegedrag van de CEO van de onderneming zijn verscheidene onderzoeken gedaan. Uit deze onderzoeken zijn verschillende tegengestelde conclusies getrokken. Zo stellen Mehran en Rosenberg (2008) dat het toekennen van aandelenopties bij de CEO s leidt tot het doen van investeringen die meer risicovol zijn. Echter Cash Acrey, McCumber en Nguyen (2010) concluderen dat bonussen en opties niet lijken te leiden tot het nemen van meer risico. Erkens, Hung en Matos (2009) bekijken in hun artikel onder andere het nemen van risico s in de periode Daarbij concluderen ze dat een sterk bestuurmechanisme wordt geassocieerd met de omzet van de CEO. Wanneer we de beloningen van CEO s binnen de bancaire wereld vergelijken met CEO s die werkzaam zijn in andere industrieën, blijken deze beloningen duidelijk te verschillen. Houston en James (1995) concluderen dat CEO s van banken een kleiner gedeelte van hun beloning ontvangen in 7

8 opties dan CEO s uit andere industrieën. Ze geven aan dat de beloning van de CEO van een bank niet bedoelt is om meer risico te nemen. Uit meer recente artikelen van Chen e.a. (2006) en Mehran en Rosenberg (2008) blijkt echter dat dit door de huidige deregulatie is veranderd. De beloning van CEO s bij banken bestaat tegenwoordig voor een groter gedeelte uit opties, wat tot gevolg heeft dat er toch meer risico genomen wordt. Ju e.a. (2002) hebben onderzocht wat de rol van de beloning is en ze tonen aan dat een contract, bestaand uit callopties kan leiden tot minder of meer risico. Dit is afhankelijk van de risicoaversie van de manager en de onderliggende investeringsstructuur. Lewellen (2006) geeft de suggestie dat opties, zeker in geldelijke vorm, juist een afschrikkende werking kunnen hebben op het nemen van risico. In de literatuur wordt ook aandacht gegeven aan de invloed die de eigendomsstructuur uitoefent op het nemen van bankrisico. In verschillende onderzoeken hierover komen tegengestelde conclusies naar voren. Saunders e.a. (1990) laten een positieve relatie zien tussen het nemen van risico en insider ownership, wat inhoudt dat onder andere de CEO eigenaar is van de bank. Chen e.a. (1998) beweren juist dat er sprake is van een negatieve relatie tussen deze twee aspecten. Anderson en Fraser (2000) stellen in hun onderzoek dat het nemen van risico bepaald wordt door de regelgeving ten aanzien van banken. Zo is er volgens hen, wanneer er sprake is van een relatieve deregulering, een positieve relatie tussen insider ownership en het nemen van bankrisico terwijl dit bij een toename van regels een negatieve relatie is. Ook Esty (1998) concludeert dat banken minder risico nemen wanneer de regels meer beperkend zijn. Laeven en Levine (2009) concluderen dat het genomen risico positief samenhangt met de hoeveelheid macht van de aandeelhouders. Pathan (2009) concludeert dat krachtige bankbesturen een positief effect hebben op het nemen van bankrisico terwijl een machtige CEO hierop juist een negatief effect heeft. Verder concluderen Leaven en Levine (2008) evenals Demsetz en Strahan (1997) en García Marco en Robles Fernández (2008) dat er een verschil bestaat tussen verschillende soorten banken. Zo nemen banken met grote en gediversifieerde aandeelhouders grotere risico s dan de kleinere banken. 8

9 2. Opzet onderzoek In het onderzoek wordt het gedrag van mensen in verschillende beslissingssituaties onderzocht als de kans geen of juist wel een rol speelt. Om de relatie tussen de factor kans en het gedrag te onderzoeken is er een digitale enquête gehouden onder 108 willekeurige personen. De enquête is gemaakt en verspreid met ThesisTools. Dit is een website waar studenten eenvoudig en gratis een online enquête kunnen maken en laten hosten. De verwachting is dat van de 108 mensen, 65 mensen reageren op de enquête. Er is gekozen voor 65 respondenten omdat Kahneman en Tversky (1979) in soortgelijke onderzoeken ook circa 65 respondenten hebben ondervraagd. Er is gekozen voor een groep willekeurige personen omdat er sprake is van ontzettend veel factoren die van invloed kunnen zijn op het keuzegedrag bij het nemen van risico s, zoals bijvoorbeeld onzekerheid (Cettolin en Riedl, 2010), geslacht (Solnick en Schweitzer, 1999) en beloning (Chen, Steiner en Whyte, 2006 en Mehran en Rosenberg, 2008). Bij het uitsluiten van bepaalde invloeden zou de steekproefomvang afnemen en is het onderzoek op korte termijn niet uitvoerbaar. De enquête wordt gestart met een korte introductie. In de introductie wordt de respondent gevraagd zich in een situatie te verplaatsten waarbij het inkomen ruim boven het gemiddelde inkomen ligt. Verder is er gegeven dat de antwoorden anoniem zijn en dat er geen correct antwoord op dergelijke keuzeproblemen is. Een dergelijke manier van ondervragen hebben Kahneman en Tversky (1979) ook gebruikt in hun onderzoek. De enquête bestaat uit vijf keuzeproblemen (zie bijlage I). De problemen zijn in een willekeurige volgorde aan de respondenten voorgelegd zodat er geen opbouw valt te verwachten. Als de respondent antwoord heeft gegeven op het probleem en het volgende keuzeprobleem te zien krijgt, kunnen de voorgaande beslissingen niet meer veranderd worden. Hiermee is geprobeerd te voorkomen dat mensen zich laten beïnvloeden door de verschillende situaties (Tversky en Kahneman, 1986). In de eerste twee problemen wordt onderzocht of men kiest voor de situatie waarin beide personen een gelijk bedrag ontvangen, dit noemen we een gelijke pay off, of dat men kiest voor zichzelf en dat de andere persoon (aanzienlijk) minder geld krijgt. Er is gekozen dit op twee manieren te onderzoeken, namelijk met lage en hoge geldbedragen. De lage geldbedragen variëren van 3 tot 15 euro (Charness en Rabin, 2002) en de hoge geldbedragen variëren van 115 tot

10 Herrnstein (1990) laat in zijn onderzoek zien dat mensen hun keuzegedrag veranderen als er hogere bedragen op het spel staan. Hij laat in zijn onderzoek de bedragen ook variëren met Van den Assem e.a. (2007) stellen in hun artikel dat uit de vergelijkingen binnen en tussen streekproeven blijkt dat risicogedrag sterk wordt beïnvloed, omdat de subjectieve waarde van geldbedragen sterk wordt bepaald door de verhouding van de bedragen tot de beginsituatie, ongeacht de aantrekkelijkheid daarvan. Dit is in strijd met de klassieke nutstheorie en wijst in de richting van de prospect theorie. Vervolgens zal met het derde, vierde en vijfde probleem onderzocht worden of de factor kans het keuzegedrag verandert in vergelijking met de eerste twee problemen. In keuzeprobleem drie wordt het lage bedrag vergeleken met een kleine kans (10%) dat de andere persoon 0 euro krijgt. In het vierde probleem wordt wederom het lage bedrag vergeleken, alleen dan met een grote kans (80%) dat de andere persoon 0 euro krijgt. In het laatste probleem wordt een hoog bedrag vergeleken met een grote (80%) kans dat het fout gaat. Er is voor twee soorten kansen, groot en klein gekozen omdat Kahneman en Tversky (1979) concluderen dat de hoeveelheid risico die men loopt mede het gedrag bepaald Hypothesen Op grond van de literatuur zijn de volgende hypothesen opgesteld. Hypothese 1: Als er geen kansfactor aanwezig is, kiezen mensen vaker voor de gelijke pay off. Deze hypothese is opgesteld naar aanleiding van het onderzoek van Charness en Rabin (2002) waarin zij laten zien dat mensen niet altijd de maximale pay off kiezen als dit de pay off van een ander persoon beïnvloed. Eenvoudig gezegd komt het erop neer dat men in dit geval vaak niet egoïstisch handelt, maar juist het nut voor de ander net zo groot wil maken door voor een gelijke pay off te kiezen. Het blijkt echter dat deze keuze afhankelijk is van de gebruikte getallen (Hernnstein, 1990). In de enquête die in dit onderzoek is uitgevoerd, wordt de respondent gevraagd om in verschillende probleemsituaties een keuze te maken tussen een gelijke pay off (situatie 1) en een ongelijke pay off (situatie 2). Daarbij is allereerst relevant om te kijken naar het verschil in het eigen nut bij beide situaties. Als het eigen nut in situatie 2 vele malen groter zou zijn dan het eigen nut in situatie 1 is te 10

11 verwachten dat een groot gedeelte van de mensen kiest voor situatie 2 waarin zij een enorm eigen voordeel hebben (Hernnstein, 1990). Als we kijken naar de eigen pay off voor de respondent in dit onderzoek, zien we dat bij de lage geldbedragen in situatie 1 en 2 respectievelijk gekozen voor 10 en 15 euro. Bij de hoge geldbedragen is in situatie 1 en 2 respectievelijk gekozen voor 1200 en 1800 euro. Dit betekent dat het bedrag in situatie 1 tweederde is van het bedrag van situatie 2. Op deze manier kost het de respondent dus 1/3 als deze kiest voor een gelijke pay off ten opzichte van de keuze voor de ongelijke pay off. Er is dus sprake van een substantieel verschil tussen de twee situaties, maar dit is tegelijkertijd niet zo groot dat het bedrag in situatie 1 door de respondent als nihil wordt beschouwd. Hypothese 2: Als de geldbedragen hoger zijn, kiezen meer mensen voor een ongelijke pay off. Hypothese 2 komt voort uit het onderzoek van Hernnstein (1990), waarin hij concludeert dat mensen hun keuzegedrag veranderen als er hogere bedragen op het spel staan. In de enquête zijn vragen met lage geldbedragen, variërend van 3 euro tot 15 euro en vragen met hoge geldbedragen, variërend van 115 tot 2000 euro gesteld. Om deze hypothese te kunnen beantwoorden, worden de vragen met elkaar vergeleken die alleen verschillen in het gebruik van hoge en lage pay off s. Op basis van het onderzoek van Hernnsteinn (1990) valt te verwachten dat in dit onderzoek het aanzienlijke verschil tussen de lage en de hoge geldbedragen tot gevolg heeft dat er veel meer mensen zijn die bij de vragen met de hoge geldbedragen kiezen voor een ongelijk pay off. De maximalisatie van het eigen voordeel levert immers bij de vragen met hoge geldbedragen een surplus op van 600 euro tegenover 5 euro bij de vragen waarin lage geldbedragen gebruikt zijn. Hypothese 3: Hoe groter de mate van onzekerheid voor de andere persoon is, hoe meer men kiest voor de gelijke pay off. De derde hypothese gaat in op de rol van de onzekerheid. Bij een kleine onzekerheid voor de andere persoon is te verwachten dat men in het algemeen voor een pay off met het meeste voordeel zal kiezen. Als er echter een grote mate van onzekerheid voor de ander is, is te verwachten dat men voor een gelijke pay off zal kiezen, aangezien de kans op meer diversiteit te groot is. Dit komt dus overeen met het door Charness en Rabin (2002) geschetste beeld dat men in veel gevallen niet egoïstisch kiest, maar dat men juist op zoek is naar een zo klein mogelijk verschil met de ander. 11

12 Bij een risico van 80% dat de ander niets zal ontvangen, is het op basis van het onderzoek van Charness en Rabin (2002) dus te verwachten dat men niet kiest voor de ongelijke pay off, aangezien de kans dat de ander niets ontvangt groot is. Bij een risico van 10% dat de ander niets zal ontvangen, is de kans aanzienlijk dat men zal kiezen voor de ongelijk pay off. Er bestaat immers een grote kans van 90% dat de ander hetzelfde geldbedrag ontvangt. 12

13 3. Resultaten en analyse Om de hypothesen te kunnen toetsen, is de enquête onder 108 personen uitgezet. Deze personen zijn willekeurig gekozen en komen uit verschillende leeftijdsgroepen en culturele achtergronden. Van de 108 personen die zijn verzocht om de enquête in te vullen, hebben 67 mensen de vragenlijst ingevuld. Dit betekent dat er een response van 62% is op de enquête. Bij het analyseren van de resultaten van de enquête is gebleken dat twee enquêtes niet volledig zijn ingevuld. Deze twee respondenten zijn niet in de uiteindelijke analyse meegenomen, omdat de verschillende keuzes dan moeilijker te vergelijken zijn. Dit resulteert uiteindelijk in een response van 60%. De resultaten van de enquête zijn uitgewerkt in twee tabellen aan de hand van de geldbedragen. In tabel 1 zijn de resultaten verwerkt van de enquêtevragen waarin een laag geldbedrag een rol speelt. In tabel 2 is dit gedaan voor de enquêtevragen waarin een hoog geldbedrag voorkomt. Tabel 1. Beschrijving verhouding keuzegedrag bij laag geldbedrag Enquête Factor Aantal Keuzegedrag Keuzegedrag vraag kans ondervraagden gelijke pay off ongelijke pay off 2 Geen 65 (100%) 46 (70,8%) 19 (29,2%) 3 10% kans op risico 65 (100%) 32 (49,2%) 33 (50,8%) 4 80% kans op risico 65 (100%) 46 (70,8%) 19 (29,2%) 3.1. Lage geldbedragen In de bovenstaande tabel zien we drie enquêtevragen met een laag geldbedrag. Bij de tweede enquêtevraag is er geen kansfactor aanwezig en gaat het om lage geldbedragen. In de tabel zien we dat 70,8% van de respondenten in dit geval kiezen voor een gelijke pay off. Dit lijkt in overeenstemming met de bestaande literatuur waaruit naar voren komt dat de meeste mensen eerder kiezen voor een gelijke pay off (Charness en Rabin, 2002). In vraag 3 van de enquête is er een kleine kansfactor aanwezig en gaat het tevens om lage geldbedragen. Er is 10% kans dat de ander nul euro krijgt en 90% kans dat er een gelijke pay off is van 15 euro. Verrassend is dat deze kans een relatief grote invloed heeft op het keuzegedrag van de 13

14 respondenten. Door deze kansfactor kiest ineens minder dan de helft (49,2%) voor een gelijke payoff met zekerheid. Uit dit resultaat blijkt dat een gedeelte van de respondenten de kansfactor van 10% dat de ander niets krijgt, niet serieus neemt. Uit tabel 1 is af te leiden dat er nu 14 personen minder zijn die kiezen voor een gelijke pay off. Als we de antwoorden van de respondenten op detailniveau analyseren, zien we dat 14 van de 46 respondenten die bij de vraag zonder kansfactor voor een gelijke pay off hebben gekozen, nu kiezen voor de tweede situatie waarin de ander 10% kans op nul euro heeft. Dit toont tevens de betrouwbaarheid van de antwoorden van de respondenten aan, aangezien er niemand is die eerst voor een ongelijke pay off en daarna bij de kansfactor voor een gelijke pay off heeft gekozen. Dit zou namelijk ook onverklaarbaar keuzegedrag zijn geweest, wat duidt op willekeurig gekozen antwoorden. De vierde vraag in de enquête heeft eveneens lage geldbedragen maar anders is de grote kansfactor van 80% op 0 euro in de vraagstelling. In tabel 1 zien we dat het aantal personen dat kiest voor een gelijke pay off bij vraag vier gelijk is aan de eerder behandelde tweede enquêtevraag (70,8%). Dit vraagt natuurlijk om een betere bestudering van de gekozen antwoorden. Het blijkt dat 36 van de 46 respondenten (78%) die bij de tweede vraag voor situatie 1 kozen dit ook doen bij de vierde vraag. Hieruit blijkt dus dat deze respondenten vinden dat de 20% kans op alsnog een gelijke pay off van 15 euro niet reëel genoeg is en daarom nemen zij dus genoegen met een gelijke lagere pay off. Verder blijkt uit het percentage van 70,8% dat het hier dus ook om een grote groep respondenten gaat van eveneens 46 personen, die niet egoïstisch handelt, maar kiest voor een gelijke pay off. Deze respondenten vinden dat een kans van 20% op een gelijke pay off te verwaarlozen is. Tabel 2. Beschrijving verhouding keuzegedrag bij hoog geldbedrag Enquête Factor Aantal Keuzegedrag Keuzegedrag vraag kans ondervraagden gelijke pay off ongelijke pay off 1 Geen 65 (100%) 39 (60%) 26 (40%) 5 80% kans op risico 65 (100%) 42 (64,6%) 23 (35,4%) 14

15 3.2. Hoge geldbedragen In de enquête staan ook twee vragen waarin er hoge geldbedragen op het spel staan. In de eerste van deze twee vragen, die tevens de eerste enquêtevraag is, komt geen kansfactor voor. Bij deze vraag hebben 39 respondenten (60%) gekozen voor een gelijke pay off van 1200 euro. De 26 andere respondenten hebben gekozen voor de situatie waarin hij of zij 2000 euro krijgt en de ander slechts 115 euro. Als we dit vergelijken met het keuzegedrag bij enquêtevraag twee (geen kansfactor en lage geldbedragen) zien we een daling van 10,8% van de respondenten die kiezen voor een gelijke lagere pay off. Er zijn negen respondenten die bij hoge bedragen kiezen voor een ongelijke pay off en bij lage geldbedragen kiezen voor een gelijke pay off. Twee personen begaan de omgekeerde weg in hun keuzegedrag. Aan de hand van deze resultaten kunnen we dus zien dat er een aantal personen is die bij hogere geldbedragen zich meer egoïstisch opstelt dan wanneer het om kleine bedragen gaat. Tot slot is het interessant om te constateren of dit fenomeen ook bij de laatste enquêtevraag met hogere geldbedragen en een grote kansfactor aan de orde is. Daar zien we dat 42 personen (64,6%) kiezen voor de gelijke pay off van 1200 euro. Dit kan vergeleken worden met enquêtevraag 4, waarin gebruik is gemaakt van lagere geldbedragen maar wel dezelfde kansfactor. Als antwoord op deze vraag hebben 46 respondenten (70,8%) gekozen voor een gelijke pay off. Bij het nader bestuderen van hun keuzegedrag is gebleken dat zes van deze respondenten die bij lage geldbedragen kozen voor een lage pay off nu het om hogere geldbedragen gaat niet meer kiezen voor een gelijke pay off. Bijzonder om te constateren is ook dat twee personen bij hogere geldbedragen juist minder egoïstisch worden. Deze twee groepen samen verklaren het verschil van vier respondenten tussen de vierde en de vijfde vraag Beantwoording hypothesen Nu de resultaten van de enquête geanalyseerd en besproken zijn, kan er gekeken worden in hoeverre deze resultaten de hypothesen ondersteunen. Hiervoor zijn de hypothesen in Excel getoetst met de Chi kwadraat (χ2) toets. Er is voor deze toetsingsmethode gekozen omdat er in de data sprake is van een categoriale verdeling die dichotoom is. De χ2 toets is daarom in deze situatie een goede methode. Er is bij deze toets sprake van 1 vrijheidsgraad 2 en er wordt een betrouwbaarheid van 5% gehanteerd. Als de probability (p waarde) van de toets lager is dan 0,05 2 Aantal vrijheidsgraden = (k 1)*(r 1) = (2 1)*(2 1) = 1 15

16 dient de nulhypothese verworpen en de opgestelde alternatieve hypothese te worden aangenomen. P waarden die hoger dan 0,05 zijn, geven aan dat er een (waarschijnlijke) correlatie bestaat tussen de antwoorden die gegeven zijn op de vergeleken vragen zijn. Dit betekent dat de gegeven antwoorden dusdanig correleren, dat het verschil tussen beide vragen onvoldoende zorgt voor een verandering in keuzegedrag. Als er sprake is van een p waarde die lager is dan 0,05 kan worden gesteld dat het keuzegedrag in beide vragen voldoende verschilt en het onderscheid tussen beide vragen dus zorgt voor een verandering in het keuzegedrag. Tabel 3. Beschrijving Chi kwadraat toets Toetsen Enquête p Aantal Onbetrouw Toetsing hypothesen vragen waarde 3 vrijheidsgraden baarheid 5% hypothesen 1 1 en 5 0, ,05 H0 niet verwerpen 1 2 en 3 0, ,05 H0 verwerpen 1 2 en 4 1, ,05 H0 niet verwerpen 2 1 en 2 0, ,05 H0 niet verwerpen 2 4 en 5 0, ,05 H0 niet verwerpen 3 3 en 4 0, ,05 H0 verwerpen In de eerste hypothese is gesteld dat meer mensen kiezen voor een gelijke pay off, indien er geen kansfactor aanwezig is. Deze hypothese is getoetst door middel van drie χ 2 toetsen. Allereerst is er een toets uitgevoerd met de vragen 1 en 5. Dit zijn de vragen met de hoge geldbedragen waarbij vraag 1 geen kansfactor gevat en vraag 5 wel. Omdat de p waarde (0,5872) van deze toets groter is dan is dan 0,05, mag op basis van deze twee vragen de gestelde alternatieve hypothese niet worden aangenomen. Het blijkt echter dat aan de hand van de toetsing van vraag 1 en 5 geen conclusie kan worden getrokken. Door een fout in de enquête is namelijk bij de eerste enquêtevraag 2000 euro gebruikt in plaats van het bedoelde bedrag van 1800 euro, waardoor het bedrag van situatie 1 minder dan 2/3 is van situatie 2. In de vijfde enquêtevraag is wel het bedrag van 1800 euro gebruikt waardoor er teveel elementen anders zijn bij het vergelijken van vraag 1 en 5, zodat niet vast te stellen is waaraan eventuele verschillen zijn toe te schrijven. 3 Zie bijlage III voor de berekening van de p waarde 16

17 Deze hypothese blijkt echter ook toetsbaar te zijn aan de hand van de vragen 2 en 4. In deze vragen worden lage geldbedragen gehanteerd, waarbij vraag 2 geen onzekerheid en vraag 4 grote onzekerheid bevat. De p waarde is 1 en dus veel groter dan 0,05. Op basis van deze χ 2 toets kan worden geconcludeerd dat de verschillen in vraagstelling geen enkele invloed uitoefenen op het keuzegedrag van de respondenten en mag de nulhypothese dus niet worden verworpen. Tot slot is deze hypothese ook getoetst aan de hand van de vragen 2 en 3. Beide vragen bestaan uit lage geldbedragen, waarbij vraag 2 geen onzekerheid en vraag 3 een kleine onzekerheid bevat. De p waarde (0,0122) van deze χ 2 toets is kleiner dan 0,05, waardoor op basis van deze vragen de nulhypothese verworpen moet worden en de gestelde alternatieve hypothese aangenomen moet worden. Aan de hand van de twee geldige χ 2 toetsen bij deze hypothese kunnen we stellen dat het afhankelijk is van de mate van onzekerheid of deze invloed uitoefent op het keuzegedrag. Als er sprake is van een kleine onzekerheid oefent deze invloed uit op het keuzegedrag, maar als er sprake is van grote onzekerheid blijkt dat er geen invloed op het keuzegedrag is. Op basis van deze toetsen dient hypothese 1 verworpen te worden aangezien hierin geen rekening is gehouden met de mate van onzekerheid. In de tweede hypothese is gesteld dat als de geldbedragen hoger zijn, meer mensen kiezen voor een ongelijke pay off. Bij de toetsing van deze hypothese is allereerst de χ2 toets uitgevoerd met enquêtevragen 1 en 2 (allebei geen kansfactor). In vraag 1 zijn hoge geldbedragen gebruikt en in vraag 2 zijn lage geldbedragen gebruikt. De p waarde (0,1969) van deze χ2 toets is groter dan 0,05 en daarom moet op basis van deze twee vragen de gestelde alternatieve hypothese verworpen worden. Daarnaast is hypothese 2 getoetst aan de hand van de enquêtevragen 4 en 5 (allebei een 80% kansfactor). In enquêtevraag 4 is gebruik gemaakt van lage geldbedragen en in enquêtevraag 5 is er gebruikt gemaakt van hoge geldbedragen. De p waarde (0,4531) van deze χ2 toets is eveneens groter dan 0,05. Daarom moet op basis van deze twee vragen de gestelde alternatieve hypothese, dat als de geldbedragen hoger zijn, meer mensen kiezen voor een ongelijke pay off verworpen worden. Tot slot is er de derde hypothese waarin is gesteld dat hoe groter de mate van onzekerheid voor de andere persoon is, hoe meer men kiest voor de gelijke pay off. Om dit te kunnen toetsen kunnen alleen de vragen met lage geldbedragen met elkaar worden vergeleken, aangezien alleen daarvan twee vragen met een verschillende kansfactor zijn gesteld. Dit zijn de enquêtevragen 3 (kleine onzekerheid) en 4 (grote onzekerheid). De p waarde (0,0122) van deze χ2 toets is kleiner dan 0,05 en daarom moet nulhypothese 3 verworpen worden. Dit betekent dat de alternatieve hypothese, waarin gesteld is dat hoe groter de mate van onzekerheid is hoe meer men kiest voor een 17

18 gelijke pay off, aangenomen dient te worden aan de hand van de vragen 3 en 4 bij een onbetrouwbaarheid van 5%. 4. Aanbevelingen Aan het einde van dit onderzoek zijn er een aantal verbeterpunten die van belang zijn voor mogelijke vervolgonderzoeken. Allereerst is het een mogelijkheid om te kijken naar een specifieke doelgroep. Solnick en Schweitzer (1999) concluderen namelijk in hun onderzoek dat het nemen van risico s mede afhangt van geslacht. Dus er kan bijvoorbeeld een soortgelijk onderzoek worden gehouden, maar dan alleen bij mannen. Of er kan gekozen worden voor een speciaal beroep of een bedrijf in een speciale sector. Het gedrag van een bedrijf is immers gebaseerd op de handelswijze van de daarin actieve personen. Zo laten García Marco en Robles Fernández (2008) zien dat in de bankenwereld de commerciële banken meer geneigd zijn risico s te nemen dan spaarbanken. Ze laten ook zien dat de grootte van het bedrijf van belang is bij het nemen van risico s, kleine instellingen lijken minder risico te nemen dan grote bedrijven. Als het gedrag van individuen beter is bestudeerd, is het interessant om te kijken hoe dit doorwerkt in de handelswijze van bedrijven. Verder is er in dit onderzoek gekozen voor weinig (10%) kans op nul euro en veel (80%) kans op nul euro. Deze twee percentages liggen erg ver uit elkaar en zouden daarom in een vervolgonderzoek aangevuld kunnen worden met vragen waarin een tussenliggend kanspercentage van toepassing is. Een percentage van 50% kans zou immers aanvullende informatie kunnen geven over de invloed van kansen in het keuzegedrag. Tot slot is het belangrijk om in een vervolgonderzoek de geldbedragen te veranderen. Er is in dit onderzoek gekozen voor bedragen die behoorlijk ver uit elkaar liggen, namelijk 10 euro en 1200 euro. Deze bedragen liggen voldoende ver uit elkaar om duidelijk te maken of de hoogte van de geldbedragen van invloed zijn op de keuze voor het type pay off. Maar het is eveneens interessant om te kijken wat de invloed van de geldbedragen is als deze een stuk dichter bij elkaar liggen. 18

19 5. Conclusie Het onderzoek is gedaan om antwoord te kunnen geven op de onderzoeksvraag die aan het begin van dit paper is gesteld, namelijk: Wat is de invloed van een bepaalde kans op het gedrag van mensen in een beslissingssituatie? De beantwoording van deze vraag is geformuleerd aan de hand van een literatuurstudie en een eigen onderzoek. In de literatuurstudie zijn allereerst de klassieke nutstheorie en prospect theorie uitgewerkt en met elkaar vergeleken. Verder is er gekeken naar het keuzegedrag van mensen in een beslissingssituatie waarin de kansfactor nog geen rol speelt aan de hand van onderzoeken van o.a. Charness en Rabin (2002) en Loewenstein e.a. (1989). Aan de hand van de enquêteresultaten zijn de drie hypothesen in dit paper getoetst met een aantal χ 2 toetsen. Allereerst is hypothese 1 waarin gesteld wordt dat meer mensen kiezen voor een gelijke pay off, indien er geen kansfactor aanwezig is, getoetst. Aan de hand van twee geldige χ 2 toetsen is gebleken dat een kleine onzekerheid wel van invloed is op het keuzegedrag, maar een grote onzekerheid heeft geen invloed. Op basis hiervan is hypothese 1 verworpen. Daarna is hypothese 2 getoetst waarin gesteld is dat als de geldbedragen hoger zijn, meer mensen kiezen voor een ongelijke pay off. Ook deze hypothese is op basis van twee uitgevoerde χ 2 toetsen verworpen. Tot slot is hypothese 3 getoetst. Deze hypothese stelt dat hoe groter de mate van onzekerheid voor de andere persoon is, hoe meer men kiest voor de gelijke pay off. Op basis van de uitgevoerde χ 2 toets dient deze hypothese aangenomen te worden. Bovenstaande hypothesen zijn van belang voor de beantwoording van de hoofdvraag van dit onderzoek, namelijk wat is de invloed van een bepaalde kans op het gedrag van mensen in een beslissingssituatie? De toetsing van de hypothesen heeft laten zien dat niet meer mensen gaan kiezen voor een gelijke pay off als de kansfactor ontbreekt, maar dat het verschil tussen een kleine en grote kansfactor wel van invloed is op het keuzegedrag van mensen. We kunnen stellen dat dit een nuttig onderzoek is, ondanks dat de enquête die in dit onderzoek is uitgevoerd niet volledig genoeg was. Bij het analyseren en vergelijken van de resultaten is gebleken dat één vraag ontbrak, namelijk die waarin het gaat om hoge geldbedragen en een kleine kansfactor. Daardoor waren bepaalde vergelijkingen alleen mogelijk met de vragen waarin lage geldbedragen zijn gebruikt. Daarnaast is tijdens de analyse van de resultaten gebleken dat de er in enquêtevraag 1 het bedrag van 2000 euro is gebruikt, in plaats van de bedoelde 1800 euro. Dit zorgt ervoor dat er geen conclusie mag worden getrokken aan de hand van de toetsing van vraag 1 en 5. 19

20 De verschillende resultaten van de χ 2 toetsen tonen aan dat de kansfactor wel een bepaalde invloed heeft op het keuzegedrag van mensen in beslissingssituaties, maar dat dit in vervolgonderzoeken verder uitgewerkt dient te worden. Hierbij kan gedacht worden aan een uitbreiding van het bestaande onderzoek door middel van andere kansfactoren en bedragen. Verder is het interessant om een dergelijk onderzoek te doen onder een specifieke doelgroep, zoals bijvoorbeeld CEO s in de bancaire wereld of hypotheekadviseurs. 20

21 Bibliografie Anderson, R.C. en Fraser, D.R. (2000). Corporate control, bank risk taking, and the health of the banking industry. Journal of Banking and Finance, 24, pp Assem, M.J. van den, Baltussen, G. en Post, Th. (2007). De ene euro is de andere niet. Economische Statische Berichten, Assem, M.J. van den en Post, G.T. (2005). Miljoenenjacht: voer voor economen. Economische Statistische Berichten, Bewley, T.F. (2002). Knightian decision theory. Part I. Decisions in Economics and Finance, 25, pp Bolton, G. en Ockenfels, A. (2000). A Theory of Equity, Reciprocity, and Competition. American Economics Review, XC, pp CashAcrey, J., McCumbner, W.R. en Nguyen, T. (2010). CEO incentives and bank risk. Journal of Economics and Business, doi: /j.jeconbus Cettolin, E. en Riedl, A. (2010). Delegation in decision making under uncertainty. Are preferences incomplete? Maastricht University working paper. Charness, G. en Rabin, M. (2002). Understanding social preferences with simple tests. The Quarterly Journal of Economics, 117 (3), pp Chen, C.R., Steiner, T.L. en Whyte, A.M. (1998). Risk taking behavior and management ownership in depository institutions. Journal of Financial Research, 21, pp Chen, C.R., Steiner, T.L. en Whyte A.M. (2006). Does stock option based executive compensation induce risk taking? An analysis of the banking industry. Journal of Banking and Finance, 30, Demsetz, R.S. en Strahan, P.E. (1997). Diversification, size, and risk at bank holding companies. Journal of Money, Credit, and Banking, 29, pp Elchardus, M. (2007). Sociologie, een inleiding. Amsterdam: Pearsen Education Benelux bv 21

22 Erkens, D., Hung, M. en Matos, P. (2009). Corporate Governance in the Recent Financial Crisis: Evidence from Financial Institutions Worldwide. SSRN Paper Esty, B.C. (1998). The impact of contingent liability on commercial bank risk taking. Journal of Financial Economics, 47, pp Fehr, E. en Schmidt, K. (1999). A Theory of Fairness, Competition and Cooperation. Quarterly Journal of Economics, CXIV, pp García Marco, T. en Robles Fernández, M.D. (2008). Risk taking behavior and ownership in the banking industry: The Spanish evidence. Journal of Economics and Business, 60, pp Herrnstein, R.J. (1990). Rational Choice Theory, Necessary but Not Sufficient. American Psychologist, 45 (3), pp Houston, J.F. en James, C. (1995). CEO compensation and bank risk: Is compensation in banking structured to promote risk taking. Journal of Monetary Economics, 36, pp Ju, N., Leland, H. en Senbet, L. (2002). Options, option repricing and severance packages in managerial compensation: their effects on corporate risk. Working paper, University of Maryland. Laeven, L., en Levine, R. (2008). Corporate Governance, Regulation, and Bank Risk Taking. Journal of Financial Economics, forthcoming. Laeven, L. en Levine, R. (2009). Bank governance, regulation and risk taking. Journal of Financial Economics, 93, pp Lewellen, K. (2006). Financing decisions when managers are risk averse. Journal of Financial Economics, 82, pp Loewenstein, G., Bazerman, M. en Thompson, L. (1989). Social Utility and Decision Making in Interpersonal Contexts. Journal of Personality and Social Psychology, LVII, pp Mehran, H. en Rosenberg, J. (2008).The effects of employee stock options on bank investment choice, borrowing, and capital. Federal Reserve Bank of New York Staff Reports, 305. Neumann, J. von en Morgenstern, O. (1944). Theory of Games and Economic Behavior. Princeton University Press. 22

23 Pathan, S. (2009). Strong boards, CEO power and bank risk taking. Journal of Banking and Finance, 33, pp Saunders, A., Strock, E. en Travlos, N.G. (1990). Ownership structure, deregulation, and bank risk taking. Journal of Finance, 45, pp Solnick, S.J. en Schweitzer, M.E. (1999). The Influence of Physical Attractiveness and Gender on Ultimatum Game Decisions. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 79 (3), pp Tversky, A. en Kahneman, D. (1979). Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk. Econometrica, 47(2), pp Tversky, A en Kahneman, D. (1986). Rational Choice and the Framing of Decisions. Journal of Business, 59 (4), pt

24 Bijlage I: Enquête Introductie Stel u hebt een maandelijks inkomen dat ruim boven het modale inkomen is en u mag een keuze maken uit twee situaties. Welke optie kiest u dan in onderstaande situaties? Er zijn geen correcte antwoorden en de enquête is volledig anoniem. Vraag 1 U bent persoon A en mag een keuze maken uit situatie 1 en 2. Kiest u voor situatie 1, dan krijgt u 1200 euro en een willekeurig persoon B ook 1200 euro, maar kiest u voor situatie 2, dan krijgt u 2000 euro en persoon B 115 euro. persoon A persoon B Situatie 1 : 1200 euro 1200 euro Situatie 2 : 2000 euro 115 euro Welke situatie kiest u? Situatie 1, beide 1200 euro Situatie 2, ik 2000 euro en de ander 115 euro 24

25 Vraag 2 U bent persoon A en mag een keuze maken uit situatie 1 en 2. Kiest u voor situatie 1, dan krijgt u 10 euro en een willekeurig persoon B ook 10 euro, maar kiest u voor situatie 2, dan krijgt u 15 euro en persoon B 3 euro. persoon A persoon B Situatie 1 : 10 euro 10 euro Situatie 2 : 15 euro 3 euro Welke situatie kiest u? Situatie 1, beide 10 euro Situatie 2, ik 10 euro en de ander 3 euro Vraag 3 U bent persoon A en mag een keuze maken uit situatie 1 en 2. Kiest u voor situatie 1, dan krijgt u 10 euro en een willekeurig persoon B ook 10 euro, maar kiest u voor situatie 2, dan krijgt u 15 euro en persoon B heeft 10% kans op 0 euro en 90% kans op 15 euro. persoon A persoon B Situatie 1 : 10 euro 10 euro Situatie 2 : 15 euro kans van 10% > 0 euro kans van 90% > 15 euro Welke situatie kiest u? Situatie 1, beide 10 euro Situatie 2, ik 15 euro en de ander heeft 90% kans op 15 euro en 10% kans op 0 euro 25

26 Vraag 4 U bent persoon A en mag een keuze maken uit situatie 1 en 2. Kiest u voor situatie 1, dan krijgt u 10 euro en een willekeurig persoon B ook 10 euro, maar kiest u voor situatie 2, dan krijgt u 15 euro en persoon B heeft 20% kans op 15 euro en 80% kans op 0 euro. persoon A persoon B Situatie 1 : 10 euro 10 euro Situatie 2 : 15 euro kans van 80% > 0 euro kans van 20% > 15 euro Welke situatie kiest u? Situatie 1, beide 10 euro Situatie 2, ik 15 euro en de ander heeft 20% kans op 15 euro en 80% kans op 0 euro Vraag 5 U bent persoon A en mag een keuze maken uit situatie 1 en 2. Kiest u voor situatie 1, dan krijgt u 1200 euro en een willekeurig persoon B ook 1200 euro, maar kiest u voor situatie 2, dan krijgt u 1800 euro en persoon B heeft 20% kans op 1800 euro en 80% kans op 0 euro. persoon A persoon B Situatie 1 : 1200 euro 1200 euro Situatie 2 : 1800 euro kans van 80% > 0 euro kans van 20% > 1800 euro Welke situatie kiest u? Situatie 1, beide 1200 euro Situatie 2, ik 1800 euro en de ander heeft 20% kans op 1800 euro en 80% kans op 0 euro 26

27 Bijlage II: Resultaten enquête Legenda 1: Situatie 1, gelijke pay off 2: Situatie 2, ongelijke pay off vraag 1 vraag 2 vraag 3 vraag 4 vraag 5 vraag 1 vraag 2 vraag 3 vraag 4 vraag 5 Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent Respondent

28 Bijlage III: Uitwerkingen χ 2 toetsen Vraag 1 en 5 Situatie 1 Situatie 2 Column totals Vraag expected 40,50 24,50 65,00 Vraag expected 40,50 24,50 65,00 Column Totals χ² toets = Σ (observed - expected)² / expected = 0, p-waarde = 0, Vraag 2 en 3 Situatie 1 Situatie 2 Column totals Vraag expected 39,00 26,00 65,00 Vraag expected 39,00 26,00 65,00 Column Totals χ² toets = Σ (observed - expected)² / expected = 6, p-waarde = 0, Vraag 2 en 4 Situatie 1 Situatie 2 Column totals Vraag expected 46,00 19,00 65,00 Vraag expected 46,00 19,00 65,00 Column Totals χ² toets = Σ (observed - expected)² / expected = 0 p-waarde = 1 28