Het HADS-project. Patrick Wils. Animatie: R.J. Buchler. 28 april 2012 Veranderlijke Sterrendag - Sterrenwacht Halley
|
|
- Hilde Baert
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Het HADS-project Animatie: R.J. Buchler Patrick Wils 1
2 Het HADS-project Vanaf 2005 Waarnemingen van HADS door een klein aantal waarnemers (België, Spanje, Griekenland, USA) «Officieel» gestart in 2008 Nieuwe CCD-waarnemers in werkgroep: ervaring opdoen Na enkele uren waarnemen is er al een resultaat (ideaal voor plaatsen met dikwijls slecht weer, en korte heldere periodes) Geen voorspellingen nodig Doel: periodeveranderingen 2
3 Dwerg-Cepheïden / RRs Delta Scuti sterren Op of nabij hoofdreeks Pre- (T Tau) + post-ms Cepheid instability strip Spectraaltype A-F Multiperiodiek: periode 1-5 uur Algemeen: kleine amplitude < 0.1 mag Niet-radiale pulsaties High Amplitude DS Amplitude > mag Radiale pulsaties Kleinere rotatiesnelheid SX Phe-sterren Populatie II (Halo) Oude sterren Weinig metalen Kleinere massa 28 april 2012 Veranderlijke Sterrendag - Sterrenwacht Halley 3
4 HADS lichtcurven Asymmetrisch Snelle verheldering trage verzwakking Scherp maximum breed minimum 4
5 Hoe waarnemen? Eens per maand Eén (bijna) volledige cyclus (één nacht ) per ster Online spreadsheet 20 à 30 punten per cyclus Nauwkeurige bepaling tijdstip maximum Visueel, fotografisch: niet nauwkeurig genoeg Juiste tijd is belangrijk Meer dan 1 minuut afwijking is zichtbaar (en niet te corrigeren) Verschil UT/LT (meestal te corrigeren) 5
6 Verwerken waarnemingen: bepalen tijdstip Modelcurve (Fourier-reeks) Gebaseerd op meerdere cycli Afhankelijk van filter Fitten van waarnemingen met modelcurve Maximum moet in het waarnemingsinterval liggen Minstens een halve cyclus waargenomen (liefst volledig) 6
7 Bepalen tijdstip met modelcurve Voordeel: consistente bepaling tijdstip maximum Schatting onzekerheid gemiddeld (RMS) tijdsverschil waarnemingen-modelcurve Vergelijkbaar met spreiding op tijdstippen Realistische schatting 7
8 Afwijkingen modelcurve Vergelijken van waarneming met modelcurve (afwijkingen -> mogelijk andere frequenties) 8
9 Verwerken waarnemingen: O-C Vergelijken van O-C-waarde met vorige waarnemingen Afwijkingen -> fouten/periodeveranderingen Niet te lang wachten met insturen waarnemingen Correctie nog mogelijk 9
10 Meerdere filters Tijdstip maximum afhankelijk van filter Merkbaar bij langere pulsatieperiodes GW UMa: B 3.9±0.2 min. vroeger dan V 10
11 Oorzaken periodeveranderingen: 1. Evolutie Pulsatieconstante Q = P Fusie H -> He Ster zet uit Dichtheid daalt Periode stijgt Langzaam < d/jaar of: 1 ms/eeuw O-C ~ ½ min/10 jaar Periode meestal toenemend, behalve korte tijd na hoofdreeks Parabool in O-C-diagram M. Templeton, 2005, JAAVSO 11
12 Waargenomen periodeveranderingen Meeste HADS: constante periode Nauwkeurigheid tijdstip ~ 10 sec of meer Maar: meestal slechts 10 jaar of minder waargenomen! 12
13 DY Peg Evolutie? Net zo veel periode-afnames als -toenames Veel ( x) groter dan voorspeld Zeker geen constante toename Eerder abrupte veranderingen? 13
14 Oorzaken periodeveranderingen: 2. Dubbelster SZ Lyn: dubbelsysteem (lichttijd-effect, cfr. Doppler) Bevestigd door radiële snelheidsmetingen Omloopperiode: 1190d, amplitude O-C ~ 20 minuten Pulsatieperiode neemt ook langzaam toe 14
15 AD CMi: Het zijn niet allemaal dubbelsterren! Waarnemingen vanaf : toenemende periode 2x10-8 d/jaar ~ 2 ms/jaar 1996: periode 30 jaar + toenemende periode 2007: periode 43 jaar + toenemende periode Te vaak wil men cyclische periodeveranderingen (dubbelster, exoplaneten,...) zien die er gewoon niet zijn 15
16 DW Psc: Ook een dubbelster? Periode ~3 jaar Voorspelling gemaakt eind 2008 Eind 2010 klopt de voorspelling nog 16
17 DW Psc: Geen dubbelster! Waarnemingen in 2011 Er zijn periodeveranderingen, maar geen cyclische 17
18 GSC Cam: dubbelster! Periode: 167 dagen Halve amplitude: 68 seconden Als HADS = 1 M en i = 90 : begeleider = 0.27 M 18
19 Oorzaken periodeveranderingen: 3.? Abrupt Interne veranderingen Convectie? Geen theoretische basis CY Aqr Sinds periodeveranderingen 19
20 Abrupte periodeveranderingen V1162 Ori Grote periodeveranderingen ~1 seconde Frequent Ook amplitudeveranderingen Niet-radiale pulsaties? < 0.01 mag 20
21 GSC Dra Periodeverandering? Lange pulsatieperiode 0.19d 21
22 Multiperiodiciteit: 2 radiale frequenties Animatie: T. Bedding 22
23 Multiperiodiciteit: niet-radiale frequenties Soms kleine effecten Slechts waarneembaar na meerdere cycli Animatie: T. Bedding 28 april Veranderlijke Sterrendag - Sterrenwacht Halley
24 Multiperiodiciteit Tijdstip maximum (sterk) afhankelijk van extra pulsaties Veel meer waarnemingen noodzakelijk O-C methode vrijwel nutteloos 24
25 Besluit Constante periode voor de meeste HADS Niet allemaal! Blijven waarnemen! Eén nieuwe HADS waarschijnlijk in dubbelster 1 op 5 HADS is multiperiodiek 2de amplitude > 0.01 mag Heel wat ervaring opgedaan Waarnemers uit AR, B, E, GR, NL, UK, USA 25
26 Bonus Nieuwe veranderlijken in het veld En? 26
27 Waarnemers Anthony Ayiomamitis Antoine Baillien Ezequiel Bellocchio Sjoerd Dufoer Enrique García-Melendo Josep M. Gómez-Forrellad Roger Groenendaels Josch Hambsch Hubert Hautecler Serge Hoste Stelios Kleidis Patricia Lampens Frans Nieuwenhout Sebastián A. Otero Kostas Panagiotopoulos Roger D. Pickard C.W. Robertson Ioannis Rozakis Bart Staels Anton Strigachev Emmanuel Thienpont Paul Van Cauteren Maarten Vanleenhove Jeroen Van Wassenhove Joaquin Vidal-Sáinz 27
Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Spiraalstelsels Het heelal wordt bevolkt door sterrenstelsels die elk uit miljarden sterren bestaan. Er zijn verschillende soorten sterrenstelsels. In het huidige heelal zien we
Nadere informatieHC-7i Exo-planeten. Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr.
HC-7i Exo-planeten Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr. Huygens, 1698 CE 1 NU EEN MAKKIE, MAAR OOIT BIJZONDER LASTIG Realiseer je wat je waarneemtechnisch
Nadere informatiePLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG. Opgaven
VOLKSSTERRENWACHT BEISBROEK VZW Zeeweg 96, 8200 Brugge - Tel. 050 39 05 66 www.beisbroek.be - E-mail: info@beisbroek.be PLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG Opgaven Frank Tamsin en Jelle Dhaene De ster HR
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een
Nadere informatie100 miljard sterrenstelsels... ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren. In een spiraal-arm van de Melkweg. De zon is maar een gewone ster...
ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren Binnenplaneten: relatief klein, rotsachtig hoge dichtheid (Mercurius, Venus, Aarde, Mars) Buitenplaneten: gasreuzen - lage dichtheid (Jupiter, Saturnus, Uranus,
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20669 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Nefs, Bas Title: The hunt for red dwarf binaries and hot planets in the WFCAM
Nadere informatienaarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere afmeting of grotere helderheid nodig als standard rod of standard candle
Melkwegstelsels Ruimtelijke verdeling en afstandsbepaling Afstands-ladder: verschillende technieken nodig voor verschillend afstandsbereik naarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere
Nadere informatieInleiding Astrofysica college 6
Inleiding Astrofysica college 6 Onze zon en de sterren De opbouw van de zon Binnen in de ster: opaciteit - Hoe lichtdoorlatend is het gas? Veel tegenwerking zorgt voor een heter gas. In de zon botst een
Nadere informatieTENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER,
TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE IN DETAIL: DIT TENTAMEN OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5 PUNTEN OPGAVE 3: 2.5 PUNTEN OPGAVE 4: 2.5
Nadere informatieOmdat dubbele en meervoudige sterren belangrijk zijn (van wijde, onverstoorde systemen tot nauwe, interagerende dubbelsterren)
Omdat dubbele en meervoudige sterren belangrijk zijn (van wijde, onverstoorde systemen tot nauwe, interagerende dubbelsterren) Patricia Lampens Koninklijke Sterrenwacht van België 16-11-11 Studenten Fysica
Nadere informatie11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg
Inleiding Astrofysica College 8 14 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen De melkweg 1 De melkweg Anaxagoras (384-322 BC) en Democritus (500-428 BC): Melkweg bestaat uit verwegstaande sterren Galilei
Nadere informatie13 Zonnestelsel en heelal
13 Zonnestelsel en heelal Astrofysica vwo Werkblad 52 STRAAL EN MASSA VAN STERREN In deze opdracht ga je na hoe je de lijnen van gelijke straal en van gelijke massa in het HRD kunt plaatsen. Straal van
Nadere informatieStereigenschappen uit waarnemingen van eclipsveranderlijken. Hendrik Vandenbruaene Volkssterrenwacht Beisbroek Feb 2011
Stereigenschappen uit waarnemingen van eclipsveranderlijken Hendrik Vandenbruaene Volkssterrenwacht Beisbroek Feb 2011 Situering bedekkingsveranderlijken Bedekkingsveranderlijken principe Dubbelstersystemen
Nadere informatieDe hobby van Guus Gilein: het visueel waarnemen van veranderlijke sterren en andere deep sky objecten Door Guus Gilein, november 2006
De hobby van Guus Gilein: het visueel waarnemen van veranderlijke sterren en andere deep sky objecten Door Guus Gilein, november 2006 Laat ik mij eerst maar eens voorstellen: ik ben 47 jaar oud, hoofd
Nadere informatieInleveren opdrachten en eisen verslag
PLANETENSTELSELS - COMPUTERPRACTICUM 3 Inleveren opdrachten en eisen verslag Integraal onderdeel van het college Planetenstelsels zijn de computer practica en werkcolleges. In deze korte handleiding hebben
Nadere informatieHC-7i&ii Exo-planeten. Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr.
HC-7i&ii Exo-planeten Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr. Huygens, 1698 CE 1 DE EERSTE DETECTIES Zoektocht naar exo-planeten heeft meerdere
Nadere informatieTentamen Inleiding Meten Vakcode 8E020 22 april 2009, 9.00-12.00 uur
Tentamen Inleiding Meten Vakcode 8E april 9, 9. -. uur Dit tentamen bestaat uit opgaven. Indien u een opgave niet kunt maken, geeft u dan aan hoe u de opgave zou maken. Dat kan een deel van de punten opleveren.
Nadere informatieHC-7i Exo-planeten. Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr.
HC-7i Exo-planeten Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr. Huygens, 1698 CE 1 DE EERSTE DETECTIES Zoektocht naar exo-planeten heeft meerdere keren
Nadere informatieEindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur
Eindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur Inleiding Dit is een korte inleiding. Als je meer wilt
Nadere informatieVariabele Sterren. Instability strip: Cepheiden RR Lyrae W Virginis sterren. Rode reuzen op de z.g. instability strip in het HR diagram
Variabele Sterren Cepheiden Lyrae W Virginis sterren ode reuzen op de z.g. instability strip in het H diagram De pulsatie en variabiliteit onstaan doordat in de buitenlagen van zulke sterren de He + nogmaals
Nadere informatieOnze Zon is een doodgewone gele ster. Inleiding sterren. Energiebron: hydrostatisch evenwicht. De atmosfeer van de Zon
De Zon Inleiding sterr Onze Zon is e doodgewone gele ster. 109 x diameter aarde (maanbaan past erin!) 333.000 x zwaarder dan aarde dichtheid 1.4 gr/cm 3 (vergelijkbaar met Jupiter) rotatieperiode 25(+)
Nadere informatieAntwoordenboekje. Willem van Ravenstein
Antwoordenboekje Willem van Ravenstein 2006-2007 versie 2 herzien in 2010 1 Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 2 Vermenigvuldigen, delen, optellen en aftrekken... 3 Breuken en haakjes... 4 Machten en wortels...
Nadere informatieEindexamen natuurkunde pilot havo 2010 - I
Eindexamen natuurkunde pilot havo 00 - I Beoordelingsmodel Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag worden twee punten toegekend. Opgave Eliica maximumscore uitkomst: De actieradius is 3, 0 km. de
Nadere informatieStapsport.com. sportdiëtist
Stapsport.com Anja Frank 26-11-2012 Senders van Geel e Anja e 26-11-2012 van Geel Joop Zoetemelk 1979 De Tour de France wordt gewonnen in bed e Anja e 26-11-2012 van Geel e Anja e 26-11-2012 van Geel 31
Nadere informatieChecklist roosterkenmerken
Checklist roosterkenmerken Het werken in ploegendienst is niet zonder risico. Meest bepalend voor de bezwaarlijke gevolgen van ploegendienst zijn de roosterkenmerken. Door bij het ontwikkelen van een rooster
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatie12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal
Inleiding Astrofysica College 10 28 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Kosmologie Studie van de globale structuur van het heelal 1 12/2/16 Afstanden tot sterrenstelsels Sommige sterren kunnen als
Nadere informatie= cos245 en y P = sin245.
G&R havo B deel C. von Schwartzenberg / a b overstaande rechthoekszijde PQ PQ sinα = (in figuur 8.) sin = = PQ = sin 0, 9. schuine zijde OP aanliggende rechthoekszijde OQ OQ cosα = (in figuur 8.) cos =
Nadere informatieDe Pluraliteit der Werelden. Ons en andere planetenstelsels. Leuven,, 20 november 2006. Instituut voor Sterrenkunde
1 De Pluraliteit der Werelden Ons en andere planetenstelsels Lessen voor de 21ste Eeuw Leuven,, 20 november 2006 2 Overzicht Het heelal in een notedop De universaliteit van de natuurwetten De verkenning
Nadere informatieNauwkeurigheid over het totale meetbereik door systeemkalibratie. Systeemnauwkeurigheid tot 0,05 C. Akoestisch alarm (instelbare grenswaarden) minuut
Thermometer 3-kanaals testo 735 Hoge nauwkeurigheid door systeemkalibratie over het totale meetbereik door systeemkalibratie C Systeemnauwkeurigheid tot 0,05 C. Weergave, opslag en expressie van Delta
Nadere informatiewiskunde A pilot vwo 2016-II
SMOG-index maximumscore 3 De tekst bestaat uit 3 zinnen, dus Z = 3 S =, 04 4 + 3,9 3 Het antwoord: 5 maximumscore 4 Er moet gelden: 0,85M M Z az a = =,76 0,85 Het antwoord: 8(%) ( nauwkeuriger) Een aanpak,
Nadere informatieVeranderingen Antwoorden
Veranderingen Antwoorden Paragraaf 1 1a Waarschijnlijk hoeveel procent je energie is van je maximale hoeveelheid 1b Het gemiddelde ligt veel hoger, Bekijk de oppervlakte tussen de grafiek en de stippellijn.
Nadere informatieV339 DEL: Waarnemingen van een nova vanuit de lage landen
V339 DEL: Waarnemingen van een nova vanuit de lage landen André van der Hoeven, Martijn Dekker, Hubert Hautecler en Paul Gerlach Figuur 1: Artist impression door Paul Gerlach van een dubbelsterpaar waaruit
Nadere informatie(g 0 en n een heel getal) Voor het rekenen met machten geldt ook - (p q) a = p a q a
Samenvatting wiskunde h4 hoofdstuk 3 en 6, h5 hoofdstuk 4 en 6 Hoofdstuk 3 Voorkennis Bij het rekenen met machten gelden de volgende rekenregels: - Bij een vermenigvuldiging van twee machten met hetzelfde
Nadere informatieAantal fietsen 10 20 30 40 50 60 70 80 Kosten ( ) 2500 4500 6000 7000 7500 8700 10500 12800 Verandering kosten ( ) 2000 1500 1000 500 1200 1800 2300
Hoofdstuk 3, Veranderingen 1 Hoofdstuk 3 Veranderingen Kern 1 Stijgen en dalen 1 a In 2000. Begin 1993 was de stand 130, de top is 700. In totaal is er dus een toename van 570 punten. Die toename vond
Nadere informatieAfstanden in de astrofysica
Afstanden in de astrofysica Booggraden, boogminuten en boogseconden Een booggraad of kortweg graad is een veel gebruikte eenheid voor een hoek. Een booggraad is per definitie het 1/360-ste deel van een
Nadere informatieWaar is al dat lithium naartoe? Claude Doom
Waar is al dat lithium naartoe? Claude Doom 2 Lithium Johan August Arfvedson ontdekte lithium in 87 Lithium in de tabel van Mendeljev 3 3 protonen 3 elektronen 4 neutronen Lithium 4 Zilverwit alkalimetaal
Nadere informatieOerknal kosmologie 1
Inleiding Astrofysica Paul van der Werf Sterrewacht Leiden Evolutie van massa dichtheid vroeger M ρ λ = = = = + M ρ λ ( 1 z) Evolutie van fotonen dichtheid E hν = = 1+ z E hν E c 2 ρ = = + ρ E c 2 4 (
Nadere informatieEinstein (2) op aardoppervlak. versnelling van 10m/s 2. waar het foton zich bevindt a) t = 0 b) t = 1 s c) t = 2 s op t=0,t=1s en t=2s A B C A B
Einstein (2) In het vorig artikeltje zijn helaas de tekeningen, behorende bij bijlage 4,"weggevallen".Omdat het de illustratie betrof van de "eenvoudige" bewijsvoering van de kromming der lichtstralen
Nadere informatie1. Overzicht Hemelmechanica 2. Elektromagnetische straling 3. Zonnestelsel(s) 4. Sterren: fysische eigenschappen 5. Sterren: struktuur + evolutie 6.
Inleiding Astrofysica 1. Overzicht Hemelmechanica 2. Elektromagnetische straling 3. Zonnestelsel(s) 4. Sterren: fysische eigenschappen 5. Sterren: struktuur + evolutie 6. Sterren: stervorming, sterdood
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting D IT proefschrift gaat over de kinematica van de galactische bulge, ofwel over de bewegingen van de sterren in het centrum van onze Melkweg. Het centrum van de Melkweg is een actief
Nadere informatiewiskunde B havo 2018-I
Macht van 2 De functie f is gegeven door 0,3x 2 f( x) 4 2. Op de grafiek van f ligt een punt R. De y-coördinaat van R is 2. 3p 1 Bereken exact de x-coördinaat van R. De grafiek van f snijdt de x-as in
Nadere informatieSTERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 3. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Hydrostatisch evenwicht Stralingstransport Toestandsvergelijking Stroomparallax
Nadere informatieSpectroscopie. ... de kunst van het lichtlezen... Karolien Lefever. u gebracht door. Instituut voor Sterrenkunde, K.U. Leuven
Spectroscopie... de kunst van het lichtlezen... u gebracht door Instituut voor Sterrenkunde, K.U. Leuven Spectroscopie en kunst... Het kleurenpalet van het elektromagnetisch spectrum... Het fingerspitzengefühl
Nadere informatieUitdijing van het heelal
Uitdijing van het heelal Zijn we centrum van de expansie? Nee Alles beweegt weg van al de rest: Alle afstanden worden groter met zelfde factor a(t) a 4 2 4a 2a H Uitdijing van het heelal (da/dt) 2 0 a(t)
Nadere informatie13.1 De tweede afgeleide [1]
13.1 De tweede afgeleide [1] De functie is afnemend dalend tot het lokale minimum; Vanaf het lokale minimum tot punt A is de functie toenemend stijgend; Vanaf punt A tot het lokale maimum is de functie
Nadere informatieUitwerking Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 1. 1 Het Zonnestelsel en de Zon. 1.1 Het Barycentrum van het Zonnestelsel
Uitwerking Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 1 1 Het Zonnestelsel en de Zon 1.1 Het Barycentrum van het Zonnestelsel Door haar grote massa domineert de Zon het Zonnestelsel. Echter, de planeten hebben een
Nadere informatieSamenvatting. Sterrenstelsels
Samenvatting Sterrenstelsels De Melkweg, waarin de Zon één van de circa 100 miljard sterren is, is slechts één van de vele sterrenstelsels in het Heelal. Sterrenstelsels, ook wel de bouwstenen van het
Nadere informatieConnecting the Coherent and Stochastic X-ray Variability of Accreting Millisecond Pulsars P.M. Bult
Connecting the Coherent and Stochastic X-ray Variability of Accreting Millisecond Pulsars P.M. Bult Samenvatting De koppeling tussen de coherente en stochastische röntgenvariabiliteit van accreterende
Nadere informatieDaglengte. hoek (graden): 0 30 60 90 sinus: 0. 3 1 sinus afgerond: 0 0.50 0.87 1. 3 4 = 12 ± 3, 46 en 12 ± 4. Dat levert de volgende tabel.
Daglengte 22 december, de kortste dag, nog geen 8 uur. Maar van nu af gaan de dagen lengen; eerst heel langzaam, maar allengs sneller. En rond 21 maart is elke dag welhaast mekrbaar langer dan de vorige.
Nadere informatieNoordhoff Uitgevers bv
Hoofdstuk - Periodieke functies Voorkennis: Sinusfuncties ladzijde V-a De omtrek van de eenheidscirkel is π = π. Hierij hoort een hoek van zowel π radialen als 0. Dus 80 komt overeen met π radialen. V-a
Nadere informatieHOOFDSTUK VII REGRESSIE ANALYSE
HOOFDSTUK VII REGRESSIE ANALYSE 1 DOEL VAN REGRESSIE ANALYSE De relatie te bestuderen tussen een response variabele en een verzameling verklarende variabelen 1. LINEAIRE REGRESSIE Veronderstel dat gegevens
Nadere informatieSTERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 7. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Kosmologisch principe Newtonse Olbers Paradox Oplossingen van
Nadere informatieInleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 8 9 november 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen De chemische verrijking van het heelal o In het begin bestaat het heelal alleen uit waterstof, helium, en een beetje lithium o
Nadere informatieAstrofysica. Ontstaan En Levensloop Van Sterren
Astrofysica Ontstaan En Levensloop Van Sterren 1 Astrofysica 9 avonden Deeltjestheorie als rode draad Energie van sterren Helderheden Straling en spectrografie HR diagram Diameters en massa 2 Astrofysica
Nadere informatieHendrik Vandenbruaene Volkssterrenwacht Beisbroek 16 dec 2009
Hendrik Vandenbruaene Volkssterrenwacht Beisbroek 16 dec 2009 Overzicht Inleiding Klassen variabelen Pulserende Cataclysmische Bedekkingsveranderlijken Waarnemen Visueel CCD Organisaties Inleiding Variabele
Nadere informatieTENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 15 DECEMBER,
Tentamen Inleiding Astrofysica Pagina 1 uit 8 TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 15 DECEMBER, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE INFORMATIE GOED DOOR: DIT TENTAMEN OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.0 PUNTEN
Nadere informatieOptie-Grieken 21 juni 2013. Vragen? Mail naar
Optie-Grieken 21 juni 2013 Vragen? Mail naar training@cashflowopties.com Optie-Grieken Waarom zijn de grieken belangrijk? Mijn allereerste doel is steeds kapitaalbehoud. Het is even belangrijk om afscheid
Nadere informatieAfstanden in de sterrenkunde
Afstanden in de sterrenkunde Inleiding. In de sterrenkunde bestaat een fundamenteel probleem; we kunnen misschien wel heel precies waarnemen waar een object aan de hemel staat, maar hoe kunnen we achterhalen
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Op een heldere avond kunnen we aan de hemel een witte, op sommige plekken onderbroken band van licht tegenkomen. Wat we zien zijn miljoenen sterren die samen de schijf van ons eigen sterrenstelsel, de
Nadere informatieFormules en grafieken Hst. 15
Formules en grafieken Hst. 5. De totale kosten zijn dan : 0,5. 0000 = 0.000 dollar. Dan zijn de kosten per ton, dollar. De prijs is dan :,. 0.000 = 4.000 dollar. 0,50 dollar per ton en 4000 mijl. Aflezen
Nadere informatieWaarneming van de secundaire transit van WASP-103 b. 31 Maart Ewout Beukers, Frouke Kruijssen, Lennert Prins, Queeny van der Spek, Elger Vlieg
Waarneming van de secundaire transit van WASP-103 b 31 Maart 2014 Ewout Beukers, Frouke Kruijssen, Lennert Prins, Queeny van der Spek, Elger Vlieg Abstract Very Hot Jupiters spelen een belangrijke rol
Nadere informatieCyclisch rekenen. 1-jan 8-jan 15-jan 22-jan 29-jan. lichamelijk emotioneel intellectueel intuïtief
Cyclisch rekenen 100% 50% 0% 1-jan 8-jan 15-jan 22-jan 29-jan -50% -100% lichamelijk emotioneel intellectueel intuïtief Volgens sommige theorieën worden mensen niet alleen beïnvloed door ritmes van dag
Nadere informatie28 april : Veranderlijke Sterrendag in Heesch Variabilia 109:1
Uitgave van de Werkgroep Veranderlijke Sterren Nummer 109 Juli 2012 iddelbare scholieren onderzoeken veranderlijke sterren Exoplaneten Verslag Veranderlijke Sterrendag 28 april : Veranderlijke Sterrendag
Nadere informatieAchter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift opgenomen.
Examen HAV 2018 tijdvak 1 donderdag 24 mei 13.30-16.30 uur wiskunde B Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Achter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift opgenomen. Dit
Nadere informatieAfstandsbepaling van M3 met behulp van RR Lyrae
Sterrenkundig Practicum 2 9 juni 2006 afgedrukt Afstandsbepaling van M3 met behulp van RR Lyrae Saskia van den Broek 1, Jesse van de Sande 1 en Patric Stout 1 1 Sterrewacht Leiden, Postbus 9513, 2300 RA
Nadere informatieHoofdstuk 7: METING VAN DE FREQUENTIE- NAUWKEURIGHEID
Hoofdstuk 7: METING VAN DE FREQUENTIE- NAUWKEURIGHEID 7.1. Inleiding In dit hoofdstuk zullen we enkele methoden bespreken voor het bepalen van de nauwkeurigheid van de door ons te distribueren frequentiestandaard.
Nadere informatieAkkers zorgen voor leven
A D-? I Z V O ( ), ( ) O T G R H V H y, M, E y K K E F V V P G Dë Wy R J S W I Z D - D è è! S S V G G() I L D D E I, D A,! Z N, O, D A, L Z D : O! K N! M E () I A,, I I éé H I I G S I I I é H,! G V H I,
Nadere informatieHoofdstuk 1: Formules en grafieken. 1.1 Lineaire verbanden
Hoofdstuk : Formules en grafieken.. Lineaire verbanden Opgave : in 0 minuten daalt het water 40 cm, dus 4 cm per minuut dus na minuut geldt: h 40 4 6 cm en na minuten geldt: h 40 4 cm b. formule II Opgave
Nadere informatieDe kosmische afstandsladder
De kosmische afstandsladder De kosmische afstandsladder Oorsprong Sterrenkunde Maan B Zon A Aarde C Aristarchos: Bij halve maan is de hoek zon-maanaarde, B, 90 graden. Als exact op hetzelfde moment de
Nadere informatieLeren beheersen van je slaapprobleem. Bart De Saeger" 19/03/2012
Leren beheersen van je slaapprobleem Bart De Saeger" 19/03/2012 Bart De Saeger" Klinisch psycholoog - Gedragstherapeut Theorie + Technieken Inzicht krijgen" Leren hoe je het probleem stap voor stap kan
Nadere informatieTentamen Inleiding Astrofysica 16 December 2015,
Tentamen Inleiding Astrofysica 16 December 2015, 14.00-17.00 Let op lees onderstaande goed door! *) Dit tentamen omat 4 opdrachten. De eerste opdracht bestaat uit tien indiiduele kennisragen. Deze ragen
Nadere informatieEXAMEN VOORBEREIDEND WETENSCHAPPELUK ONDERWIJS IN 1979 , I. Dit examen bestaat uit 4 opgaven. " '"of) r.. I r. ',' t, J I i I.
.o. EXAMEN VOORBEREDEND WETENSCHAPPELUK ONDERWJS N 1979 ' Vrijdag 8 juni, 9.00-12.00 uur NATUURKUNDE.,, Dit examen bestaat uit 4 opgaven ',", "t, ', ' " '"of) r.. r ',' t, J i.'" 'f 1 '.., o. 1 i Deze
Nadere informatieDe Hemel. N.G. Schultheiss
1 De Hemel N.G. Schultheiss 1 Inleiding Deze module is direct te volgen vanaf de derde klas. Deze module wordt vervolgd met de module Het heelal. Uiteindelijk kun je met de opgedane kennis een telescoop
Nadere informatieHoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen
Hoofdstuk 8 Samenvatting Een verlaten strand en een onbewolkte lucht, zoals op de voorkant van dit proefschrift, zijn ideaal om te genieten van de sterren: overdag van de Zon de dichtstbijzijnde ster en
Nadere informatieZwarte gaten: klein, middel(?) en groot. Peter Jonker SRON, Radboud Universiteit Nijmegen & Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics E PA E N T Y
I Zwarte gaten: klein, middel(?) en groot Peter Jonker SRON, Radboud Universiteit Nijmegen & Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics D RA M T R E PA DBO U D T E N UNI OF V E R AST I S RO T Y P NIJ
Nadere informatie12.0 Voorkennis. Voorbeeld 1: Los de vergelijking sin(a) = 0 op. We zoeken nu de punten op de eenheidscirkel met y-coördinaat 0.
12.0 Voorkennis Voorbeeld 1: Los de vergelijking sin(a) = 0 op. We zoeken nu de punten op de eenheidscirkel met y-coördinaat 0. Dit is in de punten (1,0) en (-1,0) (1,0) heeft draaiingshoek 0 (-1,0) heeft
Nadere informatieBegripsvragen: Elektromagnetische straling
Handboek natuurkundedidactiek Hoofdstuk 4: Leerstofdomeinen 4.2 Domeinspecifieke leerstofopbouw 4.2.8 Astrofysica Begripsvragen: Elektromagnetische straling 1 Meerkeuzevragen Stralingskromme 1 [H/V] Het
Nadere informatieDe Melkweg. Schijfvormig stelsel van sterren en gas. Wij zitten in die schijf en zien daardoor een band aan de hemel
De Melkweg Schijfvormig stelsel van sterren en gas Wij zitten in die schijf en zien daardoor een band aan de hemel De hemelbol geeft een 2-D beeld: hoe de 3-D structuur te bepalen? Nodig: (relatieve) AFSTANDEN!
Nadere informatieTE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013,
TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013, 14.00-17.00 LEES O DERSTAA DE GOED DOOR: DIT TE TAME OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PU TE OPGAVE 2: 2.5 PU TE OPGAVE 3: 2.5 PU TE OPGAVE 4: 2.5
Nadere informatieThe Deaths of Massive Stars in Binary Systems E. Zapartas
The Deaths of Massive Stars in Binary Systems E. Zapartas Sterren die meer dan ongeveer 8 maal de massa van de zon vergaren terwijl ze vormen volgen een andere levensloop dan sterren met een lagere massa
Nadere informatieDe Melkweg. - Sterverdeling - Structuur - Gas verdeling - Kinematica
De Melkweg - Sterverdeling - Structuur - Gas verdeling - Kinematica Groothoek opname van de zuidelijke hemel met daarin de Melkweg Omdat de melkweg een afgeplatte sterverdeling is waar we midden in zitten
Nadere informatieJe weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een
Inhoud Het heelal... 2 Sterren... 3 Herzsprung-Russel-diagram... 4 Het spectrum van sterren... 5 Opgave: Spectraallijnen van een ster... 5 Verschuiving van spectraallijnen... 6 Opgave: dopplerverschuiving...
Nadere informatieOp zoek naar de zwaarste ster II: Bovenaan in het HR-diagram
Op zoek naar de zwaarste ster II: Bovenaan in het HR-diagram Claude Doom MOETEN WE ONS ECHT BEPERKEN TOT dubbelsterren om de zwaarste ster te vinden (zie deel I: Sterren wegen, Heelal juli 2015, blz.216)?
Nadere informatieTentamen Wiskunde B. Het gebruik van een mobiele telefoon of andere telecommunicatieapparatuur tijdens het tentamen
CENTRALE COMMISSIE VOORTENTAMEN WISKUNDE Tentamen Wiskunde B Datum: 3 juni 4 Tijd: 4. - 7. uur Aantal opgaven: 5 Zet uw naam op alle in te leveren blaadjes. Laat bij elke opgave door middel van een redenering,
Nadere informatied. Met de dy/dx knop vind je dat op tijdstip t =2π 6,28 het water daalt met snelheid van 0,55 m/uur. Dat is hetzelfde als 0,917 cm per minuut.
Hoofdstuk A: Goniometrische functies. I-. a. De grafiek staat hiernaast. De periode is ongeveer,6 uur. b. De grafiek snijden met y = levert bijvoorbeeld x,00 en x,8. Het verschil is ongeveer,7 uur en dat
Nadere informatie3 Veranderende krachten
3 Veranderende krachten B Modelleren Een computermodel van bewegingen in SCYDynamics NLT-module Het lesmateriaal bij deze paragraaf vormt een onderdeel van de NLT-module Dynamische Modellen VWO. Wat gaan
Nadere informatieInleiding Astrofysica
Inleiding Astrofysica Hoorcollege VII 29 oktober 2018 Praktische zaken n Voorbereiding op het tentamen Vergeet je niet in te schrijven voor het tentamen. Het tentamen zal deels bestaan uit een aantal kennisvragen,
Nadere informatieSTERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 5. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Differentiële rotatie Massavedeling Ons Melkwegstelsel ontleent
Nadere informatieInfospot. De antidepressiva. April - Mei - Juni 2014
Infospot De antidepressiva April - Mei - Juni 2014 Infospot - De antidepressiva - April - Mei - Juni 1 Inhoud Inleiding 3 I. Gebruik van de antidepressiva 4 II. Resultaten Farmanet 4 1. Aantal patiënten
Nadere informatieTentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2016,
Tentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2016, 14.00-17.00 Let op lees onderstaande goed door! *) Dit tentamen omvat 4 opdrachten. De eerste opdracht bestaat uit tien individuele kennisvragen. Deze vragen
Nadere informatieStervorming. Scenario: Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Jeans massa. Voorbeelden:
Stervorming Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Voorbeelden: - de open sterrenhopen (herinner de Pleiaden) - OB associaties (groepen met veel sterren van spectraaltype
Nadere informatieTrendbarometer hotels 2012 Finaal rapport
Trendbarometer hotels 2012 Finaal rapport Trendbarometer hotels 2012 Inlichtingen Dagmar.Germonprez@toerismevlaanderen.be Tel +32 (0)2 504 25 15 Verantwoordelijke uitgever: Peter De Wilde - Toerisme Vlaanderen
Nadere informatieGOEDE EN BETAALBARE KINDEROPVANG VOOR IEDEREEN?
GENT 30 APRIL 2019 VVSG INSPIRATIEDAG KINDEROPVANG GOEDE EN BETAALBARE KINDEROPVANG VOOR IEDEREEN? Prof. Michel Vandenbroeck Vakgroep Sociaal Werk en Sociale Pedagogiek Michel.Vandenbroeck@UGent.be @MichelVdbroeck
Nadere informatieWORKSHOP 4 ROLSTOELDANS EN SACRALE DANS 1 GESCHIEDENIS:
WORKSHOP 4 ROLSTOELDANS EN SACRALE DANS 1 GESCHIEDENIS: St.-Oda doet reeds 30 jaar aan rolstoeldansen (RSD) Vroeger - Sporadisch, binnen leefgroep georganiseerd. - Werd gegeven door groepswerkers. Ongeveer
Nadere informatieOverzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014. uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond.
Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 Kosmologie Overzicht uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond Boek: n.v.t. Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het
Nadere informatieDe Messier Marathon 24/02/2012. VVS Scheldeland, 7 september
De Messier Marathon 2007 1 Charles Messier: een korte historiek... 26 juni 1730 (Lorraine)-12 april 1817 (Parijs) Enkele mijlpalen in zijn leven: 1744: Interesse in astronomie (Komeet 1744) 1751: Parijs,
Nadere informatiePraktische Sterrenkunde H o o r c o l l e g e A r t i s
Praktische Sterrenkunde H o o r c o l l e g e A r t i s Introductie Docent: Henk Hoekstra email: hoekstra@strw.leidenuniv.nl kamer 457 tel: 071-5275594 website: http://www.strw.leidenuniv.nl/~hoekstra/practicum
Nadere informatieBLIKSEM ONDER DE LOEP GENOMEN I. INLEIDING
BLIKSEM ONDER DE LOEP GENOMEN I. INLEIDING Sinds 1992 heeft het KMI een bliksemdetectiesysteem waarmee het de elektrische activiteit in donderwolken waarneemt. Naast het puur wetenschappelijke onderzoek
Nadere informatieEen pensioenhervorming in het teken van defined ambition? Frank Vandenbroucke Jaarevent Alumni & Friends, Actuariaat Leuven 28 september 2015
Een pensioenhervorming in het teken van defined ambition? Frank Vandenbroucke Jaarevent Alumni & Friends, Actuariaat Leuven 28 september 2015 Documentatie European Commission, The 2015 Ageing Report, European
Nadere informatie