Perspectief voor vastgoed

Transcriptie

1 Perspectief voor vastgoed Van visie naar mogelijkheden Presentatie voor leden van Vastgoed Belang afdeling Zuid Geert Dirkse Rabo Real Estate Finance

2 Rabobank Vastgoed kernsector in Bankieren voor Nederland Financieringsoplossingen voor toekomstbestendig vastgoed Banking for food Bankieren voor Nederland

3 Vastgoedwereld van morgen Driving forces Slim Duurzaam Internet of Things Blockchain API Klimaatverandering Energie transitie Robotica 3D-productie Virtual Reality Artificial Intelligence Hergebruik materialen Leegstand oplossen

4 Technologieën Hoe nieuwe technologie ingezet kan worden voor een laagdrempelige toepassing bij de woonconsument Marjet Rutten: Bouwen en wonen in

5 Rabo Real Estate Finance Focus op innoveren en verduurzamen Financieringsoplossingen voor toekomstbestendig vastgoed Innoveren Slim stimuleren Leefomgeving Duurzaam versterken

6 Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed is een breed begrip Zuinige gebouwen Gezonde locaties Maatschappelijke impact Duurzame ondernemers

7 Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: meer dan energielabels Zuinige gebouwen, duurzame energie Acceptatie Pricing Financieren

8 Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: gezonde locaties Gezonde locaties, levensvatbare markten In 6 jaar tijd heeft de Rabobank Dat is vergelijkbaar met Kantoren werden het meest getransformeerd Door transformatie ontstonden al 1,5 miljoen m 2 transformatie gefinancierd 300 voetbalvelden m 2 kantoor nieuwe woningen

9 Maatschappelijke impact: Carbon-6 9

10 Maatschappelijke impact : C-mill 10

11 Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: maatschappelijke impact Stimuleren kansrijke (her)ontwikkelingen, van klein tot groot Iconen Locaties Volumes Lokaal A dam Toren Amsterdam Hyde Park Hoofddorp SoZaWe Den Haag Koningsoord Berkel -Enschot

12 Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: businessmodel klanten Duurzaam ondernemen en samenwerking stimuleren

13 Perspectief op regionaal niveau 13

14 Vastgoedmarkt van vandaag Veel signalen op groen Vraag/opname Aanbod/leegstand Innoveren stimuleren Kantoren Stijgend Dalend Winkels Stijgend Hoog, dalend Bedrijfsruimte Leefomgeving Sterk stijgend versterken Woningen Sterk stijgend Hoog, dalend Dalend Nieuwbouw Laag, stabiel Laag, stabiel Stijgend Stijgend Huurprijs Stabiel Dalend Licht stijgend Stijgend Beleggingsinvesteringen Hoog, licht stijgend Stijgend Stijgend Stijgend Rendement huurinkomsten Stabiel, positief Stabiel, positief Stabiel, positief Stabiel, positief Waardeontwikkeling Negatief, stijgend Negatief, stijgend Positief, stijgend Positief, stijgend

15 Landelijke kantorenmarkt De kantorenleegstand is het laatste jaar gedaald van 17,3% naar 15,9% (bron: R.L. Bak). Door transformaties neemt het aanbod af, maar de verhouding tussen vraag en aanbod is in veel gebieden uit balans. Goed bereikbare centrale locaties in steden zijn in trek. Vraag verlegt zich naar flexibelere contractvormen (o.a. flexkantoren). Veel beleggingsactiviteit in de Randstad van grote (internationale) beleggers in moderne kantoren. Regionaal zijn vooral lokale beleggers actief, die met gefundeerde lokale kennis en een sterk netwerk goede rendementen behalen. Op langere termijn concentreert kantoorwerkgelegenheid zich in grotere kantoorsteden.

16 Regionale kantorenmarkt Kerkrade Heerlen Sittard-Geleen Maastricht Voorraad Aanbod Opname gem Opname Leegstand 23,6% 12,8% 9,8% 12,8% Huurprijzen Bron: R.L. Bak, Calcasa, Vtis, Kantorenmonitor Limburg 2016

17 Transformatie biedt kansen Bij langdurige leegstand helpt investeren of renoveren niet altijd In 2015 zorgden transformaties voor 10% van de totale groei van de woningvoorraad (CBS) Wetgeving energielabels versneld transformatie Speelt in op woningtekort (focus binnenstedelijk bouwen ipv buitenstedelijk) Wat is van belang: Locatie Indeling kantoorpand Kosten renovatie vs transformatie

18 Landelijke bedrijfsruimtemarkt Stijging van de ruimtevraag, vooral naar logistiek vastgoed en moderne objecten. Huurprijzen stijgen hierdoor. Door e-commerce meer vraag naar objecten vlakbij afzetgebieden. Gebruik van bedrijfsruimte wordt flexibeler, de gemiddelde levensduur daalt en de terugverdientijd wordt daardoor een kritische factor. Veel vraag richt zich op nieuwbouw, terwijl verhuurperspectief van minder courant bestaand vastgoed verslechtert. Beleggingsvraag richt zich op economische kernzones. Door lage rente meer vraag van particulieren voor aankoop eigen bedrijfsgebouw.

19 Regionale bedrijfsruimtemarkt Kerkrade Heerlen Maastricht Sittard-Geleen Voorraad Aanbod Opname gem Opname Huurprijzen Bronnen: Calcasa

20 Landelijke winkelmarkt Het draagvlak voor winkelvoorzieningen verschuift door online winkelen, vergrijzing en verstedelijking. Hierdoor polarisatie tussen winkelsteden- en gebieden. Wederverhuurbaarheid niet overal gelijk. Minder traditionele detailhandel in objecten, meer alternatieve functies zoals diensten en horeca, maar ook wonen. De landelijke winkelleegstand bedraagt 9,6%, maar grote verschillen tussen typen winkelgebieden en regio s. Beleggingen gericht op sterke steden en toplocaties binnen winkelgebieden.

21 Regionale winkelmarkt Kerkrade Sittard-Geleen Maastricht Heerlen Voorraad Opname gem Opname Leegstand (landelijk 9,6%) 19,5% 15,5% 9,6% 18,8% Huurprijzen* Bronnen: Locatus, Calcasa, Vtis * Huurprijs heeft betrekking op courante winkelunits in centraal winkelgebied ( m 2 ).

22 Minder meters voor aantrekkelijker centrum Compacter winkelcentrum in Emmen als antwoord op leegstand Meer koffietentjes en lunchrooms, minder winkels in de stad Winkels maken plaats voor horeca in grote Friese plaatsen

23 Winkelmarkt: leegstand Kerkrade Heerlen Maastricht Aanvang / frictie Langdurig Structureel Bron: Locatus

24 Winkelmarkt: RRI-klasse Kerkrade Heerlen Maastricht 050 < RRI-index <= < RRI-index <= < RRI-index <= < RRI-index <= < RRI-index <= 150 Bron: Locatus

25 Rabobank Real Estate Finance Ons vastgoedfinancieringsbeleid 1. Faciliteren financieringsbehoefte ondernemers 2. Klantcontact via lokale bank of wholesale Utrecht 3. Focus op Nederland, geen buitenlands vastgoed 4. Wij sluiten geen regio s op voorhand uit 5. Voorwaarden: combinatie ondernemer - vastgoed 6. Duurzaamheid integraal onderdeel beleid

26 Rabobank Real Estate Finance Hulpmiddel voor verduurzaming 1. Web applicatie 2. Beschikbaar vanaf , gefaseerd in te voeren 3. Vastgoedportefeuille wordt ingelezen 4. U krijgt toegang tot website en maatregelen 5. Investering, besparing, nieuw energielabel 6. Uw relatiemanager geeft u bericht

27 27

28 28

29 29

30 Key take aways Tot slot 1. Vastgoedmarkt trekt fors aan 2. Regionale verschillen zijn groot. 3.. lokale kennis kan meer dan ooit het verschil maken 4. Duurzaam vastgoed wordt de scheidslijn 5. Lange termijn zekerheden maken plaats voor meer exploitatie gedreven oplossingen

31 Meer weten? Volg onze updates VastgoedUpdate 3 e kwartaal 2017 BouwUpdate 3 e kwartaal