Het herleven van de waarden en schoonheidsidealen van de oudheid kreeg de naam renaissance(wedergeboorte) Dit

Transcriptie

1 Samenvatting door R woorden 12 februari ,7 19 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats 5.1 de renaissance Een nieuwe godsdienst In Italiaanse steden zoals: Venetië Milaan Rome (vooral in) Florence Ontstond in de late middeleeuwen een machtige bovenlaag van handelaren en bankiers. Ze hadden geprofiteerd van de handel van het midden- oosten en met de rijke steden in Vlaanderen. Om hun rijkdom te tonen bouwden ze riante huizen, en lieten ze de beste kunstenaars voor zich werken. In die omgeving ontstonden: Een nieuw mensbeeld Een nieuw wereldbeeld Een nieuw levensgevoel Ze hadden meer oog voor de plezierige kanten van het leven, ze hielden zich nl niet meer zo strak bezig met god en leven na de dood. Hun levensmotto veranderde van memento mori( gedenk te sterven) naar carpediem (pluk de dag) Ze kregen belangstelling voor het klassieke erfgoed.( in de manier van de klassieke schrijvers herkenden ze zichzelf, en de Griekse en Romeinse beelden en gebouwen bewonderden ze om hun schoonheid. De middeleeuwen werd gezien als een donkere periode, die hun eigen tijd scheidde van een glorieuze oudheid. Het herleven van de waarden en schoonheidsidealen van de oudheid kreeg de naam renaissance(wedergeboorte) Dit begon in de 15 e eeuw in Italië en verbreidde zich vanaf 1500 over de rest van Europa. Daarmee begon de vroegmoderne tijd. Het humanisme Pagina 1 van 7

2 Dit speelde een belangrijke rol bij de herontdekking van de klassieke oudheid. Humanistische geleerden lazen en vertaalden klassieke teksten. In de middeleeuwen hadden monniken die gekopieerd, maar ze hadden de ideeën vaak zo aangepast dat ze klopten met de christelijke leer. De humanisten wilden de teksten begrijpen zoals ze waren geweest los van het christendom. Ze gingen de gekopieerde teksten kritisch bekijken en ontdekten veel fouten. Ze probeerden de teksten in originele staat te hertellen en voorzagen ze van uitleg. De Turkse verovering van Constantinopel in 1453 gaf het humanisme een extra impuls. Geleerden uit Constantinopel vluchtten naar Italië en namen veel oorspronkelijke Griekse manuscripten en kennis van de Griekse oudheid mee. Aanvankelijk was het humanisme vooral een beweging van geleerden. Maar op den duur ging het lezen van klassieke teksten bij de opleiding van de hogere burgerij horen. De ideale mens was een uomouniversalis, dat was iemand die zich op verschillende terreinen had ontwikkeld. Verspreiding over Europa Een belangrijke Humanist buiten Italië was Erasmus van Rotterdam. Erasmus propageerde een christelijk humanisme. Volgens Erasmus moest de studie van oude teksten ertoe leiden dat het christendom werd verdiept en gezuiverd. De leergierigheid en kritische instelling in deze tijd van ontdekkers en hervormers stimuleerden ook het wetenschappelijk denken. Een van de belangrijkste natuurwetenschappers in de 16 e eeuw was Copernicus. Hij ontwierp een wiskundig model van het zonnestelsel waarin niet de aarde, maar de zon het stilstaand middelpunt was. Het was een aanloop naar de wetenschappelijke revolutie van de 17 e eeuw, die het wereldbeeld verder zou veranderen. Klassieke kunst als voorbeeld Ook architecten en kunstenaars bestudeerden het werk van de Grieken en Romeinen. De zuilen keerden weer terug. Beeldende kunstenaars wilden de werkelijkheid zo echt mogelijk weergeven. Ze onderzochten de natuur en de menselijke anatomie om personages levensecht te kunnen schilderen en beeldhouwen. Met lijnen, kleuren en schaduwen brachten ze diepte aan hun schilderijen. Ze onderwerpskeuze was veel breder, het waren nu niet alleen maar Bijbelse voorstellingen, maar ook portretten, landschappen en mythologische figuren. De kerk bleef wel een rijke belangrijke opdrachtgever en de Bijbel bleef een grote inspiratiebron. Maar de positie van de kunstenaar veranderde. De anonieme middeleeuwse meesterschilder maakte plaats voor de zelfbewuste kunstenaar die zijn kunstwerk signeerde. 5.2 de Europese expansie Pagina 2 van 7

3 Verre werelddelen In de 15 e eeuw was het grootste deel van de aarde onbekend gebied voor de Europeanen. De Europeanen wisten in die tijd nog niet van het bestaan van Australië en Amerika. Ze kenden wel delen van het midden- oosten en van de noordkust van Afrika. Van de rest van de Azië en Afrika hadden ze slechts flauwe voorstellingen. Europeanen wilden graag naar China en Indië. Oosterse producten zoals zijde en specerijen waren bekend en zeer gewild. Door de vele tussenhandelaren was oosterse koopwaar peperduur. Tot 1453 kwam vee oosterse koopwaar Europa binnen via Constantinopel, maar nadat deze stad was ingenomen door de Turken droogde de handel op. Omdat er veel geld mee te verdienen was, wilden de Europese handelaren de specerijen zelf in Indië halen. Maar Arabieren en Turken stonden hen niet toe over land naar het Verre Oosten te reizen. Voor Europeanen zat er niets anders op dan zelf een route over zee te vinden. Portugezen naar Azië De Portugezen waren de eersten die ver buiten Europa voeren. Hendrik de Zeevaarder, zoon van de Portugese koning, financierde in de 15 e eeuw zeereizen langs de Afrikaanse westkust. Hij stichtte een school voor zeevaarders, waar les werd gegeven in navigatie, astronomie een kaartlezen. Met behulp van gegevens die zeelieden mee brachten van expedities maakten de Portugezen nieuwe kaarten die ze goed geheim hielden. De Portugezen kwamen steeds zuidelijker. Aan de westkust van Afrika stichtten ze handelsposten waar ze textiel en ijzerwaren ruilden tegen slaven en goud. Bartholomeo Diaz voer in 1488 rond de Kaap de Goede Hoop, de zuidpunt van Afrika, waar de Atlantische Oceaan over gaat in de Indische Oceaan. 10 jaar later stak Vasco de Gama met 4 schepen de Indische Oceaan over naar India. Vanuit India drongen de Portugezen in 1510 door de Indonesische archipel. Helemaal in het oosten ontdekten ze de Molukken. Daar groeide de zeer gewilde specerijen kruidnagel, nootmuskaat en foelie. De Portugezen stichtten versterkte handelsposten aan de Aziatische kusten en dreven er handel met Chinezen, Japanners en andere Aziatische volkeren. Spanjaarden naar Amerika Even had het erop geleken dan de Spanjaarden als 1 e de weg naar Indië ontdekten. In 1492 dacht Columbus dat hij een westelijke route naar Indië had gevonden. Dat hij een nieuw continent had ontdekt, werd duidelijk toen een Italiaanse ontdekkingsreiziger, AmerigoVespucci jaren later de zuid- Amerikaanse oostkust uitgebreid verkende. Hij noemde het continent Mundus Norvus( nieuwe wereld)om Vespucci te eren gaf een kaartmaker het continent echter de naam Amerika. Het was toen 1507, een jaar na Columbus dood. In midden- Amerika volgden in het voetspoor van de ontdekkers de Spaanse conquistadores(veroveraars) HernandoCortés veroverde in 1519 met een handjevol krijgslieden het rijk van de Azteken in Mexico. Francisco Pizarro nam in 1530 het Incarijk in Peru in bezit. De Spanjaarden begonnen onmiddellijk met het winnen van de rijke goud- en zilvervoorraden. Bevangen door goudkoorts en overtuigd dat God hun optreden tegen de heidenen steunde, traden ze wreed op. Ze vernietigden de indiaanse samenlevingen en dwongen de bevolking voor zich te werken. Doordat de indianen geen weerstand hadden tegen uit Europa meegebrachte ziektes als pokken en azelen, stierven ze binnen een eeuw grotendeels uit. Harde cijfers bestaan er niet. Maar vermoedelijk telden het Aztekenrijk en Incarijk in Pagina 3 van 7

4 enkele 10tallen miljoenen mensen. Daarvan was volgens de meeste schattingen aan het eind van de eeuw nog maar zo n 5 a 20% over. Andere Europeanen op weg De Portugezen en Spanjaarden probeerden concurrenten van hun zeeroutes te weren en schuwden daarbij geweld niet. Engelsen, Fransen en Nederlanders, die mee wilden doen aan de Europese expansie, gingen op zoek naar alternatieve zeeroutes. Het leidde eind 16 e eeuw tot nieuwe ontdekkingsreizen. Nederlandse en Engelse pogingen om via het noorden naar Azië te varen, strandden. In de winter van 1596/1597 overwinterde Willem Barentsz met zijn bemanning op Nova Zembla nadat ze waren vastgelopen in het ijs. Vrijwel tegelijkertijd bereikte Cornelis de Houtman Azië wel via het zuiden. Van de vorst van Bantam op Java kreeg hij toestemming om er peper te kopen. Het ware geloof Als humanist bestudeerde Erasmus de originele Griekse teksten van het Nieuwe testament, het deel van de Bijbel dat gaat over Jezus en zijn volgelingen. Hij vergeleek die met de Latijnse Vulgaat( al 1000 jaar meest gebruikte versie van de bijbel) en ontdekte dat die vol zat met fouten. Daarom maakte hij in 1516 een nieuwe vertaling. Zijn Bijbelonderzoek versterkte zijn kritiek op de kerk. Hij dreef de spot met bisschoppen, kardinalen en pausen, waarbij het alleen om geld ging. Hij wilde terugkeer naar het zuivere geloof. Hierdoor werd Erasmus een wegbreider van de reformatie of hervorming. Zelf brak hij niet met de kerk van Rome. Hij vond kerkhervormers als Luther te intolerant en fanatiek. Luthe Al in de middeleeuwen ergerden velen zich aan misstanden in de kerk. Hoge kerkelijke ambten werden verkocht aan de hoogste bieder of vergeven aan adellijke zonen die er niet voor opgeleid waren. Priesters en andere geestelijken hadden vrouwen en lapten zo het celibaat(het verplicht ongetrouwd blijven van katholieke geestelijken) aan hun laars. De kerk kon de kritiek onderdrukken, maar niet meer toen de hervormingsbeweging optrad van monnik Maarten Luther. Deze reformatie scheurde het Christendom in West- Europa uiteen in 2 vijandige kampen: De protestanten, die met de kerk van Rome braken De rooms- katholieken, die trouw bleven aan de paus. Het verhaal: Luther stuurde in 1517 een brief aan een bisschop. In 95 stellingen had hij onder meer de handel in aflaten. Volgens de kerk ging een mens naar zijn dood eerst naar het vagevuur, dit stond niet in de Bijbel. Bij het vagevuur moest men boete doen voor zijn zonden, om nog naar de hemel te kunnen. Als je bepaalde gebeden opzei of een pelgrimstocht maakte, werd je geheel of gedeeltelijk kwijtgescholden. Op en duur begon de kerk deze aflaatbrieven ook gewoon tegen geld te verkopen. Luthers strijd Luther wilde een hervorming binnen de kerk op gang brengen, maar de paus beschuldigde hem van ketterij. Dat spoorde Luther aan zijn ideeën verder uit te werken. Dankzij de uitvinding van de boekdrukkunst verbreidden de ideeën zich snel. De kern van zijn leer was dat de zondige mens de genade van God niet kon verdienen met aflaten Pagina 4 van 7

5 met goede werken of andere handelingen. Alleen het geloof en oprecht berouw over zijn zonden konden hem redden. Het geloof moest gebaseerd zijn op de Bijbel.Er waren geen geestelijken nodig. In 1521 werd hij uit de kerk gezet. In Leuven werden zijn boeken verbrand, maar in het Duitse rijk had hij veel aanhangers en machtige beschermheren. In het kerk en het rijk dreigde een scheiding tussen voor en tegenstanders van Luther. Om dit te voorkomen nodigde keizer Karel V Luther uit voor en vergadering met belangrijke Duitse vorsten. Daar kreeg hij nog een kans om zijn woorden te herroepen. Toen hij opnieuw weigerde, werd hij vogelvrij verklaard: hij verloor al zijn rechten. Wie hem doodde werd niet gestraft, ook werd besloten dat Luther gestraft moest worden als een ketter. Hij werd echter gered door de vorst van Saksen, die hem liet ontvoeren. Daar vertaalde Luther de Bijbel in het Duits zodat iedere gelovige hem kon lezen. Calvijn Na Luther kwamen er nog meer hervormers. De belangrijkste was Johannes Calvijn. Hij kon de Bijbel lezen in het Hebreeuws en in het Grieks. Voor Calvijn was de Bijbel de enige bron van geloof. Nog nadrukkelijker stelde Calvijn dat de mens zondig en slecht is. Calvijn dacht dat er vanaf het begin der tijden vaststond wie er naar de hel ging en wie naar de hemel. Calvijn vond dat de overheid moest worden gehoorzaamd, maar de overheid moest wel als dienaresse Gods in overeenstemming met de Bijbel handelen en de ware godsdienst bevorderen. Deed ze dat niet, dat mochten lagere bestuurderstegen de overheid in opstand komen. Genève als voorbeeld In Genève kwam in 1536 een calvinistisch stadsbestuur aan de macht. Het stadsbestuur organiseerde de kerk naar de ideeën van Calvijn. Er werden 4 kerkelijke ambten ingesteld. Er kwamen predikanten voor de preken. Ouderlingen gingen letten op het naleven van de regels. Diakenen namen de ziekenzorg op zich en Doctores zorgden voor de scholing van de predikanten. Het Calvinisme spreidde zich vanaf hier uit. Gevolgen van de Reformatie Ook in Duitsland, Frankrijk en Engeland had de Reformatie grote gevolgen. Het Duitse rijk raakte na 1520 verscheurd door de godsdienstoorlogen. Daaraan kwam pas in 1555 een einde met de Godsdienstvrede van Augsburg. Er werd afgesproken dat elke vorst mocht bepalen welke religie in zijn gebied was toegestaan. In Frankrijk woedden vanaf 1562 bloedige godsdienstoorlogen tussen katholieken en hugenoten(franse Calvinisten) Daaraan kwam in 1598 een einde met het Edict van Nantes, een wet waarin stond dat Frankrijk een katholiek land was, maar dat ook de hugenoten rechten hadden. In Engeland leidde de Reformatie in 1534 tot het ontstaan van de Anglicaanse kerk, een protestantse staatskerk met de koning aan het hoofd. 5.4 De Nederlandse Opstand Karel V nam in 1515 het bestuur over de Nederlanden op zich. Veel Nederlandse gewesten vielen sinds de 15 e eeuw onder één landsheer, maar ze vormden geen eenheid. Ze hadden eigen gewoontes en regels. De landsheer benoemde in veel gewesten een stadhouder, die namens hem onder meer overleg voerde met de Staten. Karel slaagde erin het centrale bestuur in Brussel te versterken. Hij stelde de Raad van State in. Karel maakte voor zijn centrale bestuur veel gebruik van juristen uit de burgerij, zodat hij niet afhankelijk was van de hoge adel. Ook Karels godsdienstpolitiek droeg bij aan de centralisatie. Karel zag het als zijn taak het katholieke geloof te beschermen. In 1522 stelde hij daarom een keizerlijke inquisitie in. Pagina 5 van 7

6 Toen Karels opvolger Filips II in 1559 naar Spanje vertrok, stelde hij zijn halfzus Margaretha van Parma aan als landvoogdes. Filips benoemde op de sleutelposities vertrouwelingen aan die slechts lagen bij de adel. Mede hierdoor voelden de edelen zich buitenspel gezet. Ook groeide bij edelen en burgers afkeer van zijn harde optreden tegen de protestanten. De belangrijkste hoge edelman in de Nederlanden was Willen van Oranje, stadhouder in Holland, Zeeland en Utrecht. Hij pleitte in 1564 voor godsdienstvrijheid, maar Filips ging juist nog harder optreden tegen het calvinisme. In 1566 trokken 400 lagere edelen naar het paleis van de landvoogdes in Brussel en vroegen haar om mindering van de geloofsvervolgingen. De landvoogdes was zo geïntimideerd door de edelen dat ze de kettervervolging stopzette. Daardoor durfden calvinisten in de zomer van 1566 in de openlucht bijeen te komen. Bij zo n hagenpreek in het Vlaamse Steenvoorde sloeg de vlam in de pan. Een menigte trok naar het plaatselijk klooster en sloeg het interieur kort en klein. In de weken daarna raasde de Beeldenstorm door Vlaanderen, Brabant en Holland. Filips stuurde de hertog van Alva om orde op zaken te stellen. In Augustus 1567 arriveerde de ijzeren hertog met een groot leger. Tienduizenden ontvluchtten de Nederlanden, onder wie Willem van Oranje. Hij vormde in Duitsland een leger waarmee hij in 1568 de Nederlanden binnenviel. Daarmee begon de Nederlandse Opstand. De aanval mislukte. Alva bleef oppermachtig, maar hij maakte zichzelf wel steeds meer gehaat. Om zijn leger te kunnen betalen, voerde Alva een nieuwe belasting in. Dit werd gezien als een ongehoorde schending van de privileges. Op 1 april 1572 namen de watergeuzen Den Briel in. Deze onverwachte actie gaf de Opstand een extra impuls. Alva herveroverde de steden in het zuiden en oosten, maar in Holland viel zijn opmars stil. Filips kwam intussen in geldnood. Hij zette niet alleen in de Nederlanden meer soldaten in waardoor in 1576 Spaanse soldaten, die al maanden geen soldij hadden gekregen, aan het muiten sloegen. Ze verlieten Holland en Zeeland en trokken moordend en plunderend door de zuidelijke gewesten. Als reactie op de Spaanse furie sloten de zuidelijke gewesten in Gent vrede met het opstandige Holland en Zeeland. Ze eisten het vertrek van de Spaanse troepen en beëindiging van de geloofsvervolgingen. Filips weigerde dat. Hij benoemde een nieuwe landvoogd, de hertog van Parma. Het lukte Parma de kortstondige eenheid van de gewesten te verbreken door in 1579 een militair verbond te sluiten met enkele zuidelijke gewesten. Holland en andere gewesten en steden sloten datzelfde jaar onder leiding van Willen van Oranje de Unie van Utrecht. Dit militaire bondgenootschap werd de kern van een nieuwe staat. Filips verklaarde Willem van Oranje in 1580 vogelvrij, waarna de gewesten van de Unie van Utrecht Filips afzwoeren als landsheer. De Opstand kwam in een diepe crisis toen een katholieke fanaticus in 1584 Willem van Oranje vermoorde en Parma in 1585 ook nog Antwerpen innam. Juist toen de Opstand verloren leek, kreeg Parma de opdracht een aanval voor te bereiden op Engeland. De Opstand was gered. De opstandige Nederlandse gewesten besloten verder te gaan zonder landsheer. Zo ontstond in 1588 de Republiek der Verenigde Nederlanden; de Republiek. Onder aanvoering van Willem van Oranjes zoon Maurits veroverde de Republiek na 1588 bijna het hele noorden. In 1609 sloten Spanje en de Republiek een bestand van 12 jaar. Vanaf 1621 werd de strijd vooral gevoerd in Brabant, totdat Spanje en de Republiek in 1648 de Vrede van Munster sloten. De in 1568 begonnen strijd met Spanje werd later de Tachtigjarige Oorlog genoemd. 5.1 Mensbeeld: het idee dat mensen hebben van de mens. Wereldbeeld: het idee dat mensen hebben van de mens en de wereld. Pagina 6 van 7

7 Erfgoed: wat is geërfd van eerdere generaties. Renaissance: vernieuwing van de Europese cultuur van de 15 e eeuw met een herboren belangstelling voor de Grieksromeinse cultuur (letterlijk: wedergeboorte). Vroegmoderne tijd: vierde historische periode ( ). Humanisme: 1). Stroming van geleerden omstreeks 1500 die de klassieke cultuur bestudeerden. 2). Levensbeschouwing die de nadruk legt op de menselijke waardigheid en vrijheid. 5.3 Hervorming: beweging in de 16 e eeuw die de Roomse kerk wilde veranderen waarbij een splitsing in de kerk ontstond (Reformatie). Reformatie: beweging in de 16 e eeuw die de Roomse kerk wilde veranderen waarbij een splitsing in de kerk ontstond (Hervorming). Celibaat: het verplicht ongetrouwd blijven van katholieke geestelijken. Protestantisme: geloofsleer van kerkgemeenschappen die zich los maakten van de kerk in de 16 e eeuw. Calvinisme: protestantse leer gebaseerd op de denkbeelden van Johannes Calvijn. Hugenoten: Franse calvinisten. 5.4 Landsheer: vorst met soevereiniteit over meerdere Nederlandse gewesten (Filips II). Stadhouder: plaatsvervanger van de landsheer in een gewest; in de Republiek de hoogste functionaris in dienst van de gewesten, onder meer als opperbevelhebber. Staten: gewestelijk bestuur dat bestond uit vertegenwoordigers van de standen (adel, geestelijkheid en burgerij). Landvoogd(es): bestuurder die namens een vorst regeert. Godsdienstvrijheid: het recht om een eigen godsdienst uit te oefenen. Nederlandse Opstand: opstand in de Nederlanden tegen Filips II die leidde tot de vestiging van een onafhankelijke Nederlandse staat. Unie van Utrecht: militair en politiek verband van de noordelijke gewesten (1579). De Republiek: afkorting van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Bestand: wapenstilstand; onderbreking van een oorlog. Tachtigjarige Oorlog: de Nederlandse Opstand tegen Spanje ( ). Pagina 7 van 7