5,5. Samenvatting door Anouk 2669 woorden 5 april keer beoordeeld. Geschiedenis. H.5 de tijd van ontdekkers en hervormers.

Transcriptie

1 Samenvatting door Anouk 2669 woorden 5 april ,5 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats H.5 de tijd van ontdekkers en hervormers 1 de renaissance In de 15 e eeuw was Venetië de rijkste stad uit Europa. Ook Milaan, Rome en Florence waren erg rijk. Dit kwam vooral door handelaren en bankiers. Ze hadden erg geprofiteerd van handel met het Midden-Oosten en Vlaanderen. In die omgeving (in Italië) ontstond een nieuw mensbeeld, een nieuw wereldbeeld en een nieuw levensgevoel met meer oog voor de plezierige kanten van het leven. Hierdoor waren ze minder gefocust op God en het leven na de dood (memento mori carpe diem). Ook kregen ze belangstelling voor het klassieke erfgoed, want ze herkenden hun eigen levenshouding hierin. Dit kreeg de naam renaissance, wedergeboorte in het Frans. Tijdens deze herontdekking speelde het humanisme een belangrijke rol. Humanistische geleerden bestudeerden en vertaalden klassieke taal- en letterkunde jen de klassieke filosofie. Ze wilden de denkwereld van de auteurs begrijpen en bekritiseren. Ook probeerden ze de teksten in originele staat te brengen, want in de middeleeuwen waren ze vaak aangepast door monniken. Het lezen van klassieke teksten ging op gegeven moment bij de gegoede burgerij horen. Verstandigheid en een mondig individu zijn was een nieuw opvoedingsideaal. De leergierigheid en kritische instelling uit deze tijd stimuleerde ook het natuur- en wetenschappelijk denken (bijv. Copernicus). Beeldhouwers, architecten en beeldende kunstenaar bestudeerden ook de klassieke oudheid. Ze streefden naar evenwicht en harmonie. Ook moest de werkelijkheid zo realistisch mogelijk. 2 de Europese expansie Paus Alexander VI verdeelde in 1494 de wereld in 2 delen. Door de Atlantische oceaan was een lijn, het westen was van Spanje en het oosten was van Portugal. Maar een groot deel van de wereld was nog onbekend en er waren veel verhalen over Afrika en Azië. Veel Europeanen wilden spullen uit China en Indië (zijde en specerijen), maar door tussenhandelaren was alles peperduur geworden. Ze zouden dus veel geld verdienen als ze de producten zelf zouden halen. Portugal was de 1 e. Hendrik de Zeevaarder financierde de zeereizen. Ook stichtte hij scholen voor zeevaarders. Met hulp van zeelieden maakten ze kaarten (in het geheim). In Afrika stichtten ze Kaap de Geode Hoop waar ze goederen ruilden. 10 jaar later waren ze de 1 e in Indië en vanuit daar drongen ze nog verder door en veroverden ze de Molukken. Het leek erop dat Spanje als eerste Indië had gevonden, maar Columbus vond een heel nieuw continent (kwam Vespucci later achter). Hierna gingen conquistadores delen veroveren. Ze vonden veel goud en zilver en ze vernietigden indiaanse stammen en dwongen ze om te werken. Omdat de indianen geen weerstand hadden tegen Europese ziektes, stierven ze in 1 eeuw grotendeels uit. Pagina 1 van 5

2 Engeland, Frankrijk en Nederland zochten ook naar nieuwe routes. In de winter van overwinterde Willem Barentsz met zijn bemanning op Nova Zembla, maar tegelijkertijd lukte het Cornelis de Houtman om wel naar Azië te komen. 3 de reformatie In 1516 maakte Erasmus een nieuwe vertaling van de bijbel, omdat hij ontdekte dat hij vol met fouten zat. Door dat onderzoek versterkte zijn kritiek op de kerk. In zijn boeken bespotte hij bisschoppen, kardinalen en pausen die alleen maar aan geld en macht dachten. Erasmus pleitte voor een zuiver geloof en al het uiterlijk vertoon had daar niks mee te maken. Door zijn kritiek op de kerk werd hij de wegbreider van de reformatie/hervorming, ook al brak hij niet met de Roomse kerk. Veel middeleeuwse mensen ergerden zich aan de kerk, hoge kerkelijke ambten werden verkocht aan de hoogste bieder en ze hielden zich niet aan het celibaat. Door Maarten Luther kon de kerk dit niet meer onderdrukken en de kerk splitste in 2 delen: de protestanten en de rooms-katholieke kerk. Dit begon toen Luther in 1517 de 95 stellingen naar een bisschop stuurde. De stellingen gingen over de handel in aflaten en over het vagevuur, dat de kerk had verzonnen. Luther was tegen de aflaten handel en wilde een hervorming beginnen, maar de paus begon een proces wegens ketterij tegen hem. Hierdoor ging Luther juist zijn ideeën verder uitwerken. Dankzij de boekdrukkunst verspreidde zijn ideeën snel. De kern was dat je je geloof kon vergroten met bijbelstudie en bidden (waardoor je in contact met God komt) en dat je met goede werken geen genade kon winnen. In 1521 werd hij de kerk uitgezet, maar in het Duitse rijk had hij machtige beschermheren, waardoor de kerk en het rijk in tweeën dreigden te scheuren. Karel V wilde dit niet en nodigde hem uit voor de rijksdag in Worms als laatste kan som zijn woorden terug te nemen. Dit weigerde hij en hij werd vogelvrij verklaard. Luther werd gered door de machtige vorst van Saksen en hij werd naar Wartburg gebracht, waar hij de bijbel in het Duits vertaalde. Na Luther kwam Calvijn. Hij was opgeleid tot humanistisch geleerde en voor hem was de bijbel het enige gezag. Hij was nog radicaler dan Luther. Calvijn stelde dat de mens zondig was en dat er vanaf het begin al bepaald was wie naar de hemels en wie naar de hel ging. Deze uitverkiezing was zichtbaar in een vroom leven voor gebed en het maakte dus wel uit hoe je je leven leeft. Nog een verschil tussen Luther en Calvijn was dat Luther vond dat vorsten het geloof voor hun onderdanen moesten bepalen en Calvijn vond dat de overheid in overeenstemming met de bijbel moest handelen, anders mag het volk in opstand komen. In 1536 kreeg Genève een calvinistisch stadsbestuur. Er kwamen strenge leefregels en er waren 4 kerkelijke ambten: predikanten (preken), ouderlingen (naleving regels), diakenen (armen- en ziekenzorg) en doctores (scholing predikanten). Vanuit hier verspreidde het calvinisme overal. Dit gebeurde geheim. De reformatie had grote gevolgen: het Duitse rijk werd verscheurd door godsdienstoorlogen, die waren ook in Frankrijk (katholieke en protestanten/hugenoten), in Engeland ontstond de Anglicaanse kerk en Spanje bleef katholiek. 4 de Nederlandse opstand Karel V nam in 1515 het Nederlandse bestuur over en de meeste gewesten vielen onder 1 landsheer, maar ze waren geen eenheid. Ze hadden eigen gewoontes en regels. De stadhouder benoemde in elk gewest een stadhouden, die overleg voerde met de Staten. In de loop der jaren versterkte Karel het centrale bestuur in Brussel met de Raad van Pagina 2 van 5

3 Staten. Hij benoemde juristen uit de burgerij zodat hi niet afhankelijk was van de edelen. Karel zag het ook als zijn plicht om het katholieke geloof te beschermen. In 1522 stelde hij de inquisitie in die protestanten op moest sporen. In 1559 vertrok Filips II naar Spanje om tot koning gekroond te worden en hij stelde Margaretha van Parma aan als landvoogdes. Het hoge adellijke verzet werd geleid door Willem van Oranje. Hij pleitte voor godsdienstvrijheid, Filips gaf juist bevel om hardere tegen het calvinisme te strijden. In 1566 gingen 400 lageren edelen naar Brussel en vroegen om matiging van geloofsvervolging aan de landvoogdes. Ze was zo geïntimideerd dat ze de kettervervolgingen tijdelijk stopte. Hierdoor hielden calvinisten bijeenkomsten in de openlucht (hagenpreken). Na 1 van deze preken trok een menigte naar een klooster en sloeg het interieur kort en klein. Hierdoor begon de beeldenstorm. Filips stuurde der hertog van Alva in 1567 om orde op zaken te stellen. Hij stelde een speciale rechtbank op, die 100 doodsvonnissen velde. Tienduizenden anderen vluchtten, waaronder Willem van Oranje, die in Duitsland een leger vormde waarmee hij in 1568 Nederland binnenviel en de Nederlandse Opstand begon. Hoewel 1 van zijn broers een veldslag won, mislukte zijn aanval en Alva was oppermachtig. Willem van Oranje werkte samen met de gevluchte mensen die op en vanaf het water verzetacties uitvoerden. Ze heetten de geuzen (gueux schooiers), ze gebruikten deze naam omdat Margaretha van Parma de lagere edelen zo had genoemd. Ze werden geleid door lagere edelen en Willem was hun leider. Ze namen op 1 april 1572 Den Briel in en sinds toen sloten meer steden zich bij hen aan. Tegelijk vielen Willem en zijn broer Lodewijk het land aan via 2 kanten. Het was de bedoeling dat de hugenoten kwamen helpen, maar door de bloedbruiloft ging dit niet door. Alva en de geuzen begingen wreedheden, maar bij Alkmaar en Leiden werden de Spaanse troepen verdreven. Filips kwam in geldnood door alle oorlogen en in 1576 sloegen de Spaanse soldaten aan het muiten en trokken ze moorden door het zuiden. Door de Spaanse furie sloten zuidelijke gewesten vrede met Holland en Zeeland. Filips weigerde de soldaten terug te roepen de hertog van Parma werd landvoogd. Hij wist met zuidelijke gewesten een verbond te sluiten tegen de Opstand en de andere gewesten sloten met Willem van Oranje ook een verbond (Unie van Utrecht). Willem wilde in deze unie geloofsvrijheid, maar de rest was het er niet mee eens (calvinisten) en ze verboden het katholicisme waar het maar kon. In 1580 werd Willem vogelvrij verklaard, waarna de Unie Filips afzwoer als landsheer en hun Staten-Generaal tekende het Plakkaat van Verlatinghe, een onafhankelijkheidsverklaring. Vanaf 1581 veroverde Parma veel steden en Willem werd vermoord. Maar juist toen de Opstand verloren leek, moest Parma een invasie op Engeland voorbereiden. Spanje vormde een enorme vloot, de armada, maar die ging in 1588 onder. Dankzij dit was de Opstand voorlopig gered. In 1588 ontstond de Republiek. Zijn konden volhouden tegen Spanje, omdat Filips op meerdere fronten vocht. Het lukte ze ook met behulp van Maurits (Willems zoon)filips overleed in 1598 en in 1609 sloten ze het 12-jarig bestand. Na die 12 jaar vochten ze nog door tot 1648, maar toen sloten ze de Vrede van Munster en het was het einde van de 80-jarige oorlog. H.6 tijd van regenten en vorsten 1 een wereldeconomie Op 2 april 1595 vertrokken 3 schepen onder leiding va Cornelis de Houtman. Na 14 maanden bereikten ze Java en na 2.5 jaar waren ze terug. Van de 249 die meegingen, kwamen maar 89 terug en de peper bracht nauwelijks geld op, maar ze hadden een zeeweg naar Azië. Hierna kwamen steeds meer reizen naar Java en de Molukken en ze waren zeer winstgevend. Maar doordat er veel Pagina 3 van 5

4 concurrentie onderling was, richtte de Staten-Generaal in 1602 de VOC op. Die kreeg het handelsmonopolie voor heel Azië. Ook kreeg de compagnie bevoegdheden die alleen staten hadden. Het werd een multinational, die typerend was voor het handelskapitalisme. In dit systeem van kapitalisme gaven eigenaren niet altijd de leiding aan de onderneming. De VOC had aandeelhouders, om aan het beginnende geld te komen en het bedrijf werd geleid door de Heren Zeventien (17 bestuurders uit Holland en Zeeland). In Azië stelde ze een gouverneur-generaal aan als hoogste bestuurder. Jan Pieterszoon Coen kreeg in 1618 de opdracht om een hoofdkwartier in Zuid-Oost Azië te stichtten, maar toen de vorst van Jakarta hem probeerde te verjagen, sloeg hij hard terug. Hij liet Jakarta platbranden en bouwde Batavia. Ook in de Molukken schuwde hij niet van geweld. In 1621 voer hij met een klein leger er naar toe, om te laten zijn dat hij de baas was. Hij vermoorde van de bewoners. De VOC bouwde in Azië een uitgebreid handelsnetwerk op met factorijen. Vanuit hier deed ze mee aan de al langer bestaande handel in Azië. Het gevolg was dat de VOC op Java aanzienlijke gebieden onder haar bestuur bracht. In de 17 e eeuw was de VOC het grootste handelsbedrijf ter wereld, maar in de 18 e eeuw niet meer. In 1621 werd de WIC opgericht, voor handel met Afrika en Amerika. Zij hielden zich vooral bezig met kaapvaart. Ze waren minder winstgevend, doordat er meer concurrentie was. 2 de Gouden Eeuw van Nederland Door de opstand hadden de gewesten en steden hun eigen zelfstandigheid behouden. De Republiek had niet eens een centrale regering. Beslissingen werden vaak pas genomen na een lange tijd en na het sluiten van veel compromissen. De macht was in de handen van regenten. Dat waren 100 heren die alle belangrijke functies bekleedden. Ze benoemden elkaar, dus de functies bleven in 1 groep. De stadhouder had de hoogste functie in de gewesten. Tot 1581 waren ze vertegenwoordigers van de landsheer, daarna kwamen ze in dienst van de Staten. De stadhouder van Holland was de belangrijkste. Maar in de Republiek bleef voortdurend een tegenstelling tussen prinsgezinde regenten en staatsgezinde regenten. Het verschilde welke er bovenaan stond. Er waren zelfs 2 stadhouderloze periodes. In 1672 eindigde zo n periode met 2 politieke moorden. De Republiek had 1 gezamenlijk overheidsorgaan: de Staten-Generaal. Daar zaten afgevaardigden van de 7 gewesten. Besluiten konden pas worden genomen als alle gewesten het ermee eens waren. Binnen de Staten- Generaal was de raadspensionaris de belangrijkste. De Republiek had haar welvaart van de handel. Amsterdam was de belangrijkste stapelmarkt van Europa. Na de val van Antwerpen in 1585 was Amsterdam de belangrijkste handelsstad. Rijke kooplieden vluchtten naar Amsterdam en namen alles mee en daar werd van geprofiteerd. Ook Leiden was in de 17 e eeuw de belangrijkste textielcentra van Europa. Hoewel er in de steden veel paupers waren had de Republiek de hoogste welvaart en er was veel werk. Regenten, kooplieden en hoge adel waren belangrijke klanten van Hollandse meesters (schilders enz.). Ook voor de wetenschap was het een goede tijd. Veel buitenlandse geleerden gingen naar Nederland, want ze hadden een grote geestelijke vrijheid. Er heerste over het algemeen tolerantie en er werd niemand vervolg om zijn geloof. Pagina 4 van 5

5 3 het absolutisme In de 17 e eeuw leidden godsdienstige tegenstellingen en verzet tegen centralisatiepolitiek tot opstanden en oorlogen. De Habsburgse keizer probeerde zijn macht te versterken maar dat leidde tot de 30-jarige oorlog ( ), Duitse vorsten en verschillende Europese landen vochten aan de protestante of katholieke kant. Grote delen van Duitsland werden verwoest en aan het eind bestond het uit 300 onafhankelijke staten. De keizer richtte zich nu vooral op Oostenrijk. IN 1648 ontstond in Frankrijk een burgeroorlog, doordat het parlement meer invloed wilde en ook het volk in opstaand kwam. Maar ze verloren, want in 1653 werden de laatste verzetshaarden opgeruimd. Dit maakte diepe indruk op jonge Lodewijk XIV. Hij ha dmoeten vluchten voor de Fronde en had er diep wantrouwen aan edelen aan over gehouden. Toen hij in 1661 ging regeren, probeerde hij hun macht te beperken, het absolutisme. Hij had intendanten in steden, die belasting inden, soldaten rekruteerden, zich bemoeiden met rechtspraak, landbouw enz. Zij moesten rechtstreeks verslag brengen aan Lodewijk. Ook bracht Lodewijk zelf het leger onder controle. In 1685 trok hij het edict van Nantes in, dan 87 jaar voor godsdienstvrijheid had gezorgd. Hij vervolgde de hugenoten, die vluchtten onder andere naar de Republiek. Om meer geld binnen te halen voerde zijn minister van financiën (Colbert) een politiek van mercantilisme in (staat versterkt eigen economie en beschermt het tegen concurrentie). Lodewijk vond dat hij de macht moest hebben en noemde zichzelf de zonnekoning, want alles draaide om hem. Het symbool hiervoor was zijn grote paleis in Versailles. Frankrijk werd dankzij hem de sterkste staat van Europa. Alleen Lodewijk had een passie voor oorlog en hij wilde over Europa heersen. Hij veroverde een paar delen ervan. Hij sprak in het geheim met Engeland en 2 Duitse staten af om de Republiek aan te vallen. In 1672 vielen ze aan. Michiel de Ruyter on de Engelsen op het water tegenhouden, maar de troepen op het land kwamen erdoor. Er ontstond paniek in Holland en die richtte tegen de staatsgezinde regenten (gebroeders de Witt). Doordat in Holland de polders onder water werden gezet, kon de Franse opmars n iet verder en Willem III wist ze te verdrijven. Ook in Engeland wilde de koning meer macht. In 1642 leidde de machtsstrijd tussen de koningen het parlement tot een burgeroorlog, die in 1649 eindigde met de onthoofding van koning Karel I. Hierna werd Engeland een republiek, maar in 1660 werd de monarchie hersteld en de spanning liep op. Karel II wilde absolute macht, maar hij had beperkingen van het parlement. Zijn opvolger, Jacobus II, was katholiek en de Republiek zag hem als groot gevaar. Willem III stuurde een vloot naar Engeland en veroverde Londen. Hij werd tot koning uitgeroepen en Engeland werd een constitutionele monarchie. Vanaf 1688 tot 1713 voerden ze oorlog tegen Lodewijk XIV, Dit kostte veel geld en in de 18 e eeuw liep de Republiek ver achter Engeland en Frankrijk. Pagina 5 van 5