Versus Tijdschrift voor Fysiotherapie, 18e jrg 2000, no. 3 (pp )

Transcriptie

1 Auteur(s): B. Gerritsen Titel: Modellen: men late zich geen knol voor een citroen verkopen. Jaargang: 18 Nummer: 3 Oorspronkelijke paginanummers: Deze online uitgave mag, onder duidelijke bronvermelding, vrij gebruikt worden voor (para-) medische, informatieve en educatieve doeleinden en ander niet-commercieel gebruik. Zonder kosten te downloaden van: HTUwww.versus.nlUTH

2 MODELLEN Amen late zich geen knol voor een citroen verkopen (Gerrit Achterberg). Bernard Gerritsen B. Gerritsen, anatoom, vakgroep Anatomie, Opleiding Bewegingstechnologie, Haagse Hogeschool Inleiding "Jij bent soms niet zo enthousiast over modellen, zou jij voor Versus niet een stukje tegen modellen willen schrijven?" Aldus ongeveer een redacteur van dit onvolprezen blad bij de voorbereiding van het honderdste nummer. Het is een vraag als: Jij bent soms niet zo enthousiast over het weer, zou jij niet een stukje tegen het weer willen schrijven? Tegen het weer schrijven? Ik zou niet kúnnen zonder het weer. Nee, tegen modellen schrijven, zo gek krijgen ze me niet. Iets óver modellen dan. Ook niet, daar heb ik te weinig verstand van. Of het moet over anatomische modellen gaan, in vitro of in vivo, dat maakt niet uit, althans wat mijn verstand betreft. Ik vrees echter dat de redactie voor beide mogelijkheden geen belangstelling heeft. Dat roept trouwens wel een interessante vraag op. Wat bedoelen we eigenlijk met modellen? Niemand kan het woord claimen voor maar één uitleg. Maar natuurlijk ook niet voor een verkeerde uitleg of voor verkeerd gebruik. Ik heb eens iemand horen verklaren dat de m.deltoideus bij een 90E zijwaarts geheven arm actief insufficiënt is. Dat bleek uit zijn mathematisch model. Wanneer een model echter andere uitkomsten geeft dan de werkelijkheid valt te overwegen om te kiezen voor de werkelijkheid. Enige keren ben ik in aanraking geweest met mechanische modellen waarbij elektromyografische data waren ingevoerd, terwijl ik ernstig twijfelde aan de juistheid van de elektrodenplaatsing. Wat moet je dan nog met de uitkomsten van zo=n model? Natuurlijk is het niet verwijtbaar dat een onderzoeker niet goed in staat is een bepaalde spier te lokaliseren. Dat hij dan gebruik maakt van boeken waarin door middel van afstanden op referentielijnen de plaats van de elektroden wordt vastgesteld, is begrijpelijk. Dat zal ook wel eens goed aflopen. Maar laat het de eerste honderd keer toch maar controleren door iemand die wel weet hoe je de spier in vivo kunt vinden. En doe dan actief mee. Want het gaat om vaardigheden die iedereen kan leren. Als lezer kan je er echter niet zonder meer op vertrouwen dat de auteur die reeds bezit. Daarom stel ik het altijd op hoge prijs, en in feite als eis, dat de elektrodenplaatsing eenduidig wordt beschreven en met heldere foto=s geïllustreerd. Dat is tevens onmisbaar voor het kunnen reproduceren van het onderzoek. In het voorgaande heb ik, enigszins uit de losse pols, misschien toch duidelijk gemaakt hoe de redacteur tot zijn verzoek kan zijn gekomen. Door op het verzoek in te gaan, kan ik het echter niet bij die losse pols laten. Wat is de definitie van model? Het woord is zo weinig specifiek dat niemand het recht heeft er een algemeen geldige definitie van te geven. Wie het woord een zeer bepaalde betekenis wil toekennen, is verplicht zelf de van toepassing zijnde operationele definitie te geven. Een model is bijvoorbeeld niet vanzelfsprekend voorspellend (predictief) en toetsbaar. Maar het is heel goed mogelijk als auteur die eisen aan het eigen model te stellen, en dat dan ook te vermelden. Auteurs dienen in mijn ogen de met het model te beantwoorden vragen vooraf helder te formuleren en de veronderstellingen, vereenvoudigingen, beperkingen en geldigheid van hun model duidelijk aan te geven, dus nooit over te laten aan het inzicht van de lezer. Dit geldt des te sterker naarmate de lezer tot wie de auteur zich richt, verder van het onderwerp en onderzoek af staat. Omdat dit een artikel voor Versus is, en de redactie daarvan zeer geporteerd is voor het gebruik van modellen, leek het mij aardig om bij een artikel in Versus eens na te gaan of aan mijn wensen wordt voldaan. Het model volgens de auteurs Het meest recente artikel in Versus dat ook expliciet aandacht besteedt aan modelvorming, staat in het vijfde nummer van 1999, en handelt over het opstaan uit een stoel. De auteurs, Chris Riezebos en Aad Lagerberg, hebben daarvoor een mechanisch model ontwikkeld in Interactive Physics, een bestaand computerprogramma. Aan het slot van hun beschrijving en toetsing van het model zeggen zij, in kleine letters, (maar het zijn vaak de

3 kleine letters die het hem doen): AWellicht ten overvloede wijzen wij er op dat de toetsing aan de proefpersoon heeft plaatsgevonden nadat het model was ontwikkeld. Het model is dus geen nabootsing van de werkelijkheid, doch was er het eerst. En zo hoort het Hieruit mag worden opgemaakt dat de auteurs over het model en de toetsing daarvan redelijk tevreden zijn en er zelfs een normerende betekenis aan lijken toe te kennen. Is dat terecht? Snel of normaal? Het model is volgens de schrijvers vervaardigd Aom inzicht te krijgen in de vraag hoe het snel opstaan uit een stoel in zijn werk Bij mij kwam toen direct de vraag op: waarom snel, waarom niet gewoon? Het antwoord lijkt te vinden in een voorafgaande beschouwing, die is geïllustreerd met een segmentenmodel en enige afbeeldingen uit een videofilm. Hierin worden langzaam en snel opstaan tegenover elkaar geplaatst. Over het langzame van het langzaam opstaan dringt zich geen twijfel op, maar dat is anders bij het snelle van het snel opstaan. Gaat het daarbij alleen om de tegenstelling met langzaam of gaat het om zo snel mogelijk? Muggenziften? Misschien niet helemaal. Uit de armhoudingen in de afbeeldingen 1d en 1f (in het oorspronkelijke artikel figuur 3,(red.)). ontstaat de indruk dat het wel degelijk om zo snel mogelijk gaat. Figuur 1. a, c en e: langzaam opstaan b, d en f: snel opstaan Het verschil in romppositie is dui- delijk zichtbaar.

4 En wanneer de auteurs dan bij het model herhalen dat inzicht in snel opstaan het doel is, lijkt er geen plaats meer voor twijfel. En toch had ik het gevoel dat in feite het normale opstaan werd bedoeld. Dat bleek later inderdaad het geval te zijn. Bij de bespreking van de gevoeligheid voor de timing van de spieractivatie wordt namelijk gesproken over een opstabeweging. Ik ben als lezer dus enige tijd in verwarring geweest over de beweging waarop het ontworpen model betrekking had. Dat was een belemmering voor het meedenken. Invoer, voorspelling en toetsing Ook wanneer er bij het model van meet af aan was gesproken over opstaan, zouden mijn problemen niet voorbij zijn geweest. Want wat is nu precies Ainzicht krijgen in de vraag hoe het normaal opstaan uit een stoel in zijn werk Wat de auteurs daarmee bedoelen wordt impliciet wel enigszins duidelijk bij de beschrijving van de vervaardiging van het model (waarvoor het kopje overigens enige pagina=s te laat komt), maar explicitering in de vorm van een eenduidige lijst met invoergegevens en te voorspellen kenmerken zou niet hebben misstaan. Daaruit zou dan ook duidelijk zijn geworden op welke voorspellingen en op welke nauwkeurigheid het model zou worden getoetst. Nu staat pas later in het artikel dat de toetsing op maar één punt betrekking heeft, namelijk de timing van de activatie van de m. gluteus maximus. Het model is dus eigenlijk vervaardigd om inzicht te krijgen in de timing van de m. gluteus maximus bij het normale opstaan, maar zonder dat van tevoren iets is gezegd over de te verwachten of beoogde nauwkeurigheid van de voorspelling. Dat gebeurt ook later niet. Weliswaar leidt de toetsing tot een Atreffende in Avrijwel identieke maar deze kwalificaties zijn voor mij niet bevredigend, ondanks hun verbale kracht. Niets voor niets Indien de lezer wél onder de indruk is geraakt van de treffende overeenkomst, komt hij dan niet in grote problemen, mocht hij de overtuiging hebben dat de natuur niets voor niets doet? De ischiocrurale spieren zijn niet in het model opgenomen. Bij het opstaan is deze spiergroep duidelijk actief. Om dat vast te stellen zijn inspectie en palpatie al toereikend. Maar zou de activiteit van deze spieren geen invloed hebben op de timing van de m. gluteus maximus? Een ander probleem ontstaat in mijn ogen door de twee fasen die de auteurs onderscheiden bij het vooroverbuigen van de romp. Zij gaan in het model uit van aanspanning van de m. iliacus, waardoor het bekken voorover kantelt terwijl de romp (eerst) blijft staan. Ligt het niet meer voor de hand dat, tijdens aanspanning van (o.a.) de m. iliopsoas, bekken en romp gezamenlijk vooroverbuigen? Behalve om redenen van eenvoud is dit een aantrekkelijke veronderstelling op basis van inspectie. En als er in werkelijkheid geen twee fasen zijn te onderscheiden in het vooroverbuigen/-kantelen, zou dit dan voor de timing van de m. gluteus maximus niets uitmaken? Vorm van het model De vorige twee opmerkingen hebben niet alleen betrekking op de uitkomst van het model, maar ook, en misschien wel in de eerste plaats, op de vorm daarvan. Natuurlijk is een model een reductie van de werkelijkheid tot (veronderstelde) essentiële kenmerken. Delen van die werkelijkheid ontbreken dus per definitie. Maar essentiële delen behoren in het model te zijn opgenomen (en fouten uiteraard te ontbreken). De uitleg van de gemaakte keuzes is aan de modelmaker, niet aan de lezers! Zelfs wanneer de hiervoor genoemde waarnemingen over de ischiocrurale spieren en het vooroverbuigen geheel onjuist zijn, dienen de auteurs er mijns inziens nog op te anticiperen, omdat ze geen onzin zijn. (Zo=n uitspraak zou heel goed kunnen leiden tot discussie in een volgend nummer.) Toen ik nog iets nauwlettender naar het afgebeelde model van fig. 2 ((in het oorspronkelijke artikel figuur 5,(red.)) en de bijbehorende tekst keek, zou ik graag antwoord hebben gekregen op de volgende vragen: - waarom zijn de armen opgenomen in de romp? - waarom zijn B en R trekkoorden en geen actuatoren? - wat is het gedrag van de trekkoorden? absoluut stijf of (net) niet? - representeren de actuatoren meer spieren dan waarnaar zij zijn genoemd? - op welke kracht zijn de actuatoren ingesteld? - hoe verhoudt de ingestelde kracht van de actuatoren zich tot de>werkelijkheid=? - waarom snijdt I in de afgebeelde positie de heupas? Het is bij deze vragen niet van belang of de lezer in staat is ze beredeneerd of speculatief te beantwoorden. In mijn opvatting horen de antwoorden in het artikel thuis. Dat geldt ook voor vragen die opkomen bij de

5 beschrijving van de werking van het model, zoals: - is de keuze van de actuatoren en hun werking gebaseerd op literatuurgegevens? - werkt de actuator G concentrisch en/of statisch? - is het moment van uitzetten van de m. gluteus maximus gerelateerd aan de ingestelde kracht? - is het wenselijk de activiteit van willekeurige spieren te toetsen bij een auteur? Figuur 2. a. Het gebruikte model, vervaar- digd in Interactive Physics. b. Detail van het model: K = knie- as, K1 = trekkoord dat de knie- strekking king begrenst, P=katrol voor de patellapees, Q = actuator, voorstellend de m. quadriceps femoris (mm. vasti), H = heup-as as,, K2 = trek- koord dat de heupflexie begrenst, I = actuator, voorstellend de m. iliopsoas (m.iliacus), G = actuator, voor- stellend de m. gluteus maximus, B = trekkoord dat de extensie van de romp begrenst, R = trekkoord dat de flexie van de romp begrenst. c. De actuator welke met een instelbare kracht op een instelbaar moment ment in elkaar schuift.

6 Conclusie Ik keer terug naar het citaat waarmee ik deze analyse van het artikel in Versus begon. Er is geen twijfel aan dat het onderzoek aan de proefpersoon heeft plaatsgevonden nadat het model was ontwikkeld. Maar dat onderzoek mag, zoals ik meen te hebben aangetoond, niet worden gezien als een toetsing van het model. Het was slechts gericht op één aspect van het model, bij één, aanvechtbaar gekozen, proefpersoon en kende geen toetsbare voorspelling. Was het model wel of geen nabootsing van de werkelijkheid? Ik zou zeggen, in vele opzichten wel. Een groot deel van het gewenste Ainzicht in het snel (of normaal) was immers al in het eerste deel van het artikel verkregen, c.q. weergegeven, en verwerkt in het model. Ik zou ook niet weten wat daartegen is. Maar toegegeven, wanneer het model alleen is vervaardigd om inzicht te krijgen in de timing van de m. gluteus maximus bij het opstaan, dan heeft er geen nabootsing van de werkelijkheid plaatsgevonden. Hebben de auteurs zelf geen relativeringen aangebracht in hun artikel? Wel degelijk, maar deze hebben betrekking op andere dan de door mij genoemde punten. Mijn conclusie is dat het gepresenteerde model geen voorspellend (predictief) model is, maar een uiterst illustratief didactisch model. Onder een didactisch model versta ik een beeld dat een opvatting verheldert. De juistheid van de opvatting is daarbij niet aan de orde. Het didactische model bewijst niets en weerlegt niets. Zijn verdienste zit in de kracht van het beeld ten opzichte van de zwakte van het woord. Het besproken model illustreert voortreffelijk de opvatting dat de timing van de m.gluteus maximus essentieel is bij het opstaan, maar zegt niets over de juistheid van die opvatting. Het model laat tevens zien (fig. 3) (in het oorspronkelijke artikel figuur 7,(red.)) dat het, onder de condities van het model, mogelijk is bij het opstaan van positie d in positie e te komen, zonder dat er tijdens die beweging sprake is van spieractiviteit (werkende actuatoren). Beide beelden zijn van grote waarde, omdat zij iets tonen waarvoor goede gronden bestaan. Hoe meer er van dergelijke modellen komen, hoe beter. En wanneer uit deze inspanningen ook werkelijk predictieve modellen voortkomen, is het helemaal prachtig. Figuur 3. Zes fasen van het opstaan.