Je lichaam haalt energie uit vetten, koolhydraten en eiwitten voeding

Transcriptie

1 Samenvatting bilgie hfdstuk 5,6,9,10,11 en 12 Samenvatting bilgie hfdstuk 5 veding en energie 5.1 diëten Energierijke Je lichaam haalt energie uit vetten, klhydraten en eiwitten veding Dit zijn rganische stffen In je lichaam kmt de energie vrij bij de dissimilatie Dit is de stapsgewijze afbraak van de vetten, klhydraten en eiwitten De meeste energie kmt vrij wanneer er in de cel geneg zuurstf beschikbaar is en de mitchndriën een rl kunnen spelen bij de dissimilatie Een deel van de energie kmt vrij als warmte, de rest slaan de cellen p in mleculen ATP Die geven de energie af waar het ndig is Opslag van Eiwitten zrgen vr zwaardere en sterkere spieren maar zijn in de energie eerste plaats buwstffen Pas wanneer je lange tijd niets eet, ga je ze als brandstf gebruiken Deze brandstf zit in je spier- en levercellen in de vrm van het klhydraat glycgeen Je cellen maken het dr glucsemleculen aan elkaar te kppelen Vrdeel van glycgeen is, dat het een snel te verwerken brandstf is De glycgeenvrraad is niet z grt: vldende vr één nacht slapen f z n 20 minuten sprten Een andere reservestf is vet, wat vral nder de huid, in het merg van de hlle beenderen en rnd de rganen zit Je vetreserves leveren zwel in rust als tijdens inspanning een bijdrage aan je energiebehefte Bij het rusten tijdens het sprten gebruikt je lichaam k brandstf: dit is vr je ruststfwisseling Die levert energie vr prcessen als ademhaling, hartslag en vertering van vedsel Afvallen Een diëtiste let er p dat je minder klhydraten en vetten eet, maar tch geneg van alle ndzakelijke vedingsstffen binnenkrijgt Vetten zijn ndig m membranen in en m cellen te maken en als grndstf vr smmige hrmnen Eiwitten zijn vral belangrijk als buwstf vr (spier)cellen Mineralen en vitamines spelen een rl bij allerlei stfwisselingsprcessen in je lichaam Kalk is ndig vr je btpbuw, ijzer vr de aanmaak van rde bledcellen, fsfr vr je ATP en jdium vr het schildklierhrmn Vitamine A is grndstf vr het lichtgevelige pigment in je netvlies Vitamine B is grndstf vr je zenuwcellen, dissimilatieprcessen en celdelingen Vitamine C hudt je bindweefsels geznd Vitamine D speelt een rl bij de afzetting van kalk in je btten Als je te weinig vitamines f mineralen binnen krijgt, krijg je gebreksziekten

2 5.2 plantaardig en dierlijk vedsel Vitaminen en vezels Daarm is vr alle vitamines en mineralen uitgezcht heveel je per dag ndig hebt (ADH-waardes) Water, mineralen en vitamine C kun je in je dunne darm z pnemen in je bled Grte mleculen met je eerst verteren en smmige mleculen zijn niet te verteren Bacteriën in je dikke darm kunnen dat wel Zij gebruiken de glucsemleculen die bij de afbraak van cellulsemleculen ntstaan Cellulse en plantaardige mleculen hren tt de grep van de vedingsvezels Cellulse is de buwstf van de celwand van plantencellen Planten Vaatbundels bevatten hutvaten en bastvaten waar planten hun stffen dr ververen Via de hutvaten gaat water met mineralen van de wrtels naar bven Water met suikers strmt via bastvaten van de bladeren naar de rest van de plant Plantaardig vedsel levert je water, eiwitten, vetten, klhydraten, vezels en verschillende vitamines en mineralen Cellulse-, lignine- en pectinemleculen zijn vedingsvezels Knllen en zaden zijn energierijke vedingsmiddelen dr reservestffen als zetmeel en liën Eiwitten Het pbuwen van grte cmplexe mleculen (aminzuren) is een assimilatieprces De kwaliteit van eiwitten hangt af van de aminzuren waar ze van gemaakt zijn Vr het pbuwen van eigen lichaamseiwitten is van alle aminzuren het juiste aantal ndig Is er van een bepaald aminzuur te weinig, dan kunnen cellen de keten niet (af) maken De lever springt dan bij De lever kan 12 niet-essentiële aminzuren maken De acht andere aminzuren meten d.m.v. vedsel binnenkmen (de essentiële aminzuren) Meestal zijn dierlijke eiwitten van een betere kwaliteit dan die van plantaardig vedsel Vetten Een dieet helemaal znder vetten is ngeznd De buwstenen van vedingsvetten zijn glycerl en vetzuren Vetten met veel nverzadigde vetzuren zijn beter vr hart en bledvaten, ze gaan aderverkalking tegen Bij verhitting ntstaan uit nverzadigde vetzuren echter zgenaamde transvetten Deze hebben een ngunstig effect p chlesterlgehalte Vis f margarine De lever kan niet alle verschillende vetzuren zelf maken De essentiële vetzuren met je met je vedsel binnen krijgen Omega-3 en mega-6 zijn de grepen essentiële vetzuren Deze vetzuren kun je binnenkrijgen met het eten van vis, visliecapsules f margarine

3 5.3 energie vr je spieren AlTijdPwer De brn van je energie vr je spiervezels is: ATP (AdensineTriPhsphate) ATP ntstaat dr aan ADP, een mlecuul met twee fsfaatgrepen, een derde fsfaatgrep vast te maken Daarmee krijgt het ATP-mlecuul heel veel energie De energie m de derde fsfaatgrep vast te maken, haalt de cel uit de verbranding van bijvrbeeld glucse ATP geeft zijn energie weer af wanneer de derde fsfaatgrep afsplitst Iedere spiervezel heeft maar een beperkte vrraad ATP, slechts geneg m vr een krte inspanning Het is dus zaak m ADP snel weer p te laden tt ATP CP (creatinefsfaat) is een ndaccu in het grndplasma in de vrm van de mleculen vr het ATP De ATP-vrraad en CP draagt zijn energierijke fsfaatgrep ver aan ADP Znder zuurstf Werken spieren langer dan 10 secnden p vl vermgen, dan is hun verzuur je fsfaataccu leeg en stppen alle activiteiten Zver laten de spieren het niet kmen: de vrraad brandstf (glucse) met bij een inspanning meteen nieuwe energie leveren Helaas zijn hartslag en ademhaling bij het begin van de inspanning ng niet p temp Er is nvldende zuurstfaanver vr een gede verbranding en dus breken enzymen in het grndplasma van de spiercellen de glucse znder zuurstf af: anaerbe dissimilatie Aerbe dissimilatie Anaerbe dissimilatie C6H12O6 + 6O2 6 CO2 + 6 H2O + 38 ATP C6H12O6 + 2 melkzuur + 2 ATP C6H12O6 + 2 alchl + 2 CO2 + 2 ATP Ademls Na een anaerbe inspanning met je enrm nahijgen De extra zuurstf wrdt gebruikt m alsng aerb te dessimileren Samenwerkende Niet alleen glucse is brandstf: cellen kunnen k afbraakprducten rganen van glycerl, vetzuren en aminzuren aerb dissimileren De afbraak van vertllige aminzuren vindt plaats in de lever Dit levert ureum, dat via bled en de nieren afgeverd wrdt Superbrandstf De vrraad glucse in spiervezels is klein, maar spiervezels beschikken ver een vrraad van een ander klhydraat: glycgeen Spiercellen kunnen hun glucsemleculen afsplitsen uit de glycgeenvrraad, maar krijgen k via het bled glucse aangeverd Die glucse kmt uit de vrraad in de lever f rechtstreeks uit vedsel in de darmen Duursprters vergrten vr een wedstrijd hun glycgeenvrraden en eten minder zdat ze tijdens de wedstrijd meer energie hebben 5.4 planten leggen energie vast Planten en De grene kleur van een plant is van belang m znlicht p te vangen glucse

4 Bladeren als energiecentrales Planten en lichtenergie Vedingsgewassen Prductie en verbruik van energie Het licht levert energie, ndig m uit de anrganische stffen klstfdixide en water de energierijke rganische stf glucse te buwen Dit prces heet ftsynthese Ftsynthese vind plaats in chlrplasten (bladgrenkrrels) Planten gebruiken glucse als grndstf vr pbuw van andere rganische stffen Dat is vrtgezette assimilatie Al die assimilatieprcessen maken dat een plant greit Glucse dient als buwstf en als brandstf Net als bij dierlijke cellen kmen daar mitchndriën aan te pas Glucse dissimileert aerb en de energie uit de dissimilatie legt de plant vast in ATP Met licht maakt de plant glucse en met glucse ATP Een blad is aan twee kanten ingepakt in een vettig laagje, de cuticula Dat vrkmt een te grte verdamping van water en het binnendringen van schimmels Binnen de cuticula zit de cellaag van de pperhuid, met aan de nderzijde van het blad de huidmndjes Via de huidmndjes vindt het grtste deel van verdamping van water (uit de wrtels) plaats en de pname van O 2 en CO 2 Het palissade- en spnsparenchym, de weefsellagen in het midden van het blad, zijn gren dr de grte aantallen chlrplasten in de cellen Chlrplasten zijn de energiecentrales waar ftsynthese plaatsvindt Een deel van de zuurstf dat tijdens ftsynthese ntstaat, gebruiken de cellen van de plant vr de dissimilatie van glucse in de mitchndriën, de rest gaat via de huidmndjes het blad uit Chlrplasten bevatten nder andere grene kleurstffen zals chlrfyl (bladgren) De nett reactievergelijking vr ftsynthese is: Klstfdixide + water + lichtenergie glucse + zuurstf Maar k de temperatuur, grndstffen in de bdem vr het maken van bladgren en de beschikbare heveelheid CO 2 en H 2O spelen een rl Vr het ftsyntheseprces is vral de heveelheid licht een belangrijke factr, maar veel ftsynthese is ng geen garantie vr een hge pbrengst De ttale heveelheid glucse die een plant bij de ftsynthese maakt, heet de brutprductie Een deel van de gevrmde glucse gebruiken planten m te dissimileren en ATP te maken Het verschil tussen de ttale heveelheid glucse die een plant maakt (brutprductie) en de heveelheid glucse die de plant verbruikt (dissimilatie), is de nettprductie Dissimilatie en ftsynthese zijn twee prcessen die precies tegenvergesteld werken Dissimilatie gebruikt glucse en O 2 en ftsynthese prduceert het

5 Bij een bepaalde lichtsterkte nemen de cellen helemaal geen O 2 meer p De (brut)prductie dr de ftsynthese is dan precies gelijk aan het O 2 verbruik dr dissimilatie (cmpensatiepunt) Drge stf Van vedingsmiddelen die water bevatten, bepaal je het drggewicht dr ze te drgen De drge stf bestaat uit rganische stffen en mineralen 5.5 vedsel vr bacteriën en schimmels Melkzuur Bacteriën hebben energierijke stffen ndig en eiwitten vr de pbuw van hun eigen grndplasma In melk vermeerderen zich snel salmnellabacteriën als je het ngekeld bewaard In yghurt zitten vral melkzuurbacteriën die de lactse (melksuiker) gebruiken als energierijke stf Dr melkzuur krijgen mensen een lagere ph en dat is ged Ok hebben bacteriën vedsel ndig en kunnen ze daarm vedsel laten bederven Melkzuurbacteriën maken vedsel langer hudbaar dr melkzuurgisting Wijn en bier Verschillende srten bacteriën en schimmels vinden suikers een feestmaal In dit geval gebruiken mensen een gewenste schimmelsrt (gist) m te vrkmen dat ziekmakende bacteriën en schimmels een kans krijgen Het gebruikmaken van bacteriën en schimmels vr het hudbaar maken van vedsel heet klassieke bitechnlgie Gisten zijn eencellige schimmelsrten die veral vrkmen C 6H 12O 6 2 C 2H 6O + 2 CO ATP Net als bij melkzuurvergisting verlpt dit prces anaerb en levert het twee mleculen ATP p per mlecuul glucse Bierbruwers gebruiken speciaal geselecteerde gisten m bier te bruwen en het zijn merkeigen smaak te geven In de meeste bier en wijn is de CO 2 verdwenen vrdat hij in de fles gaat, met uitzndering van champagne en andere musserende wijnen Brd Bakkers gebruiken bakkersgist m brddeeg te laten rijzen Klstfdixide die de gistcellen prduceren, vrmt belletjes die pstijgen en het deeg mee mhg nemen: de deeg rijst Samenvatting bilgie hfdstuk 6 veding en vertering 6.1 meer dan vedsel Medermelk De samenstelling van medermelk varieert: - De allereerste medermelk bevat veel eiwitten (gelig van kleur) Eiwitten zijn buwstffen die een baby ged kan gebruiken m nieuwe cellen te maken - Later neemt het eiwitgehalte af en de heveelheid vet en lactse neemt te (verandert de kleur) Deze gebruikt de baby als brandstf Bescherming Medermelk bevat naast eiwitten, klhydraten en vetten k beschermende stffen (mineralen antistffen en vitamines)

6 Bacteriën in de darm De samenstelling van de darmflra (darmbacteriën) varieert per persn De eerste (nuttige) bacteriën krijgt een baby binnen tijdens zijn gebrte Het zijn bacteriesrten uit het gebrtekanaal en dus afkmstig van de meder Klhydraten uit de medermelk bevrderen de verdere grei van de bacteriën In de lp van het (baby)leven kmen steeds andere bacteriesrten in de darm waardr een unieke darmflra ntstaat Brstveding Eiwitten in de veding maken een snelle grei mgelijk In de maanden dat de meder brstveding geeft, maken melkkliertjes in haar brsten vrtdurend medermelk Het blijkt dat kinderen die de brst krijgen in hun grei achterblijven bij kinderen die met de fles grt wrden Als een baby langer brstveding krijgt heeft het minder last van allergieën Meder-kind In de tepelhl (bledvaatjes rnd de tepel) bevinden zich talgklieren, die de tepel vettig huden De zweetklieren scheiden geurstffen af waaraan de baby de meder direct herkent Evenwichtige veding Geznde veding wil zeggen dat het vedsel precies in de behefte van het lichaam vrziet Welvaartziekten, zals vetzucht en hart- en vaatziekten zijn het gevlg van weinig bewegen en een verscht aan vet die zij gebruiken Sms is er k een tekrt aan een bepaalde vedingsstf Het bled transprteert dan minder zuurstf en je velt je vrtdurend me (bledarmede) 6.2 verteringsstelsel Tanden Het melkgebit zijn de tanden en kiezen van een kind die plaats maken vr een vlwassen gebit (de tanden en kiezen van een vlwassen mens) Ok smmige dieren wisselen van tanden Verteren Smmige vedingsstffen kunnen je darmcellen z uit de darminhud halen (vitamines, glucse zuten etc.) Op vetten en disachariden na zijn alle vedingsstffen macrmleculen In het verteringskanaal breken verteringsenzymen de macrmleculen en vetten af Verteringskanaal Vertering gaat in stappen: - Je mnd heeft zes grte speekselklieren, twee bij de ren, twee nder je tng en twee in je nderkaak Zij maken verschillende typen speeksel - Je maagsapklieren maken een enzym dat eiwitten verteert. Dit enzym werkt het best in een zure mgeving - Vetten, DNA, bepaalde klhydraten en eiwitten kmen (pnieuw) aan de beurt in de dunne darm Daar zrgen enzymen, gemaakt dr cellen van alvleesklier en dunne darm, vr

7 Transprt Cellen uit de wand van de dunne darm nemen de (verteerde) vedingsstffen p Via de prtader kmen ze in de lever die de vedingsstffen tijdelijk pslaat en ze bewerkt Daarna gaan ze met het bled mee naar de haarvaten in de diverse weefsels Dr de bleddruk verlaat een deel van het bledplasma met de vedingsstffen de haarvaten Het vcht dat z ntstaat, heet weefselvcht Je lichaamscellen nemen de vedingsstffen die ze ndig hebben uit het weefselvcht p Additieven Snep bevat veel klhydraten, die kinderen niet direct gebruiken Hun lever maakt er vetten van die als reservestffen in het nderhuids vetweefsel terecht kmen Kleur- en smaakstffen kmen in het bled en bij smmige kinderen verandert hierdr het gedrag Kleurstffen zijn net als geur- en smaakstffen zgenaamde additieven, stffen die de fabrikant aan het prduct tevegt Van een aantal additieven is de ADI-waarde vastgesteld, de heveelheid die mensen dagelijks veilig kunnen eten znder risic p gezndheidsklachten 6.3 enzymen Slpen Verteringsenzymen breken de macrmleculen af waaruit kleinere pneembare mleculen ntstaan

8 Leven binnen grenzen Pizza verteren: klhydraten Pizza verteren: eiwitten Pizza verteren: vetten 6.4 pname Beweging van de darmwand Vr de vertering van de verschillende klhydraat-, vet- en eiwitmleculen zijn evenveel verschillende enzymmleculen ndig Elk enzymmlecuul past bij één bepaalde vedingsstfmlecuul Het enzym werkt specifiek De stf waar het verteringsenzym p inwerkt nem je substraat Het substraatmlecuul past in een hlte van het enzymmlecuul en er treedt een reactie p waarna een verbinding in het substraatmlecuul lsgaat De lichaamstemperatuur beïnvledt de werking van al nze enzymen Je nderscheidt een minimum-, een maximum- en een ptimumtemperatuur Bij de ptimumtemperatuur vinden de meeste mzettingen per secnde plaats De vrm/structuur van een enzymmlecuul verandert niet alleen dr een temperatuursverandering Dit gebeurt k bij een verandering in de zuurgraad (ph) van de mgeving De zuurgraad beïnvled dus k de enzymactiviteit: er is een ptimum-ph Dr te kauwen vermeng je de hap met speeksel Z breng je het speekselenzym amylase in cntact met het zetmeel Dit enzym splitst het substraat zetmeel in kleinere klhydraten, de verteringsprducten glucse en maltse De lage ph remt de werking van het speekselenzym Kaas p de pizza is een pri vr het peptase uit de maag Dit enzym werkt bij een lage ph van 2 het best Het maagzuur heeft dus een psitieve invled p de eiwitvertering en k dd het maagzuur veel bacteriën De enzymen in de twaalfvingerige darm en de dunne darm werken echter het best in een minder zure mgeving Vr verdere vertering van de eiwitten zijn in de dunne darm verschillende enzymen actief Het resultaat is een grte heveelheid lsse aminzuren In de twaalfvingerige darm mnden de afverbuizen van alvleesklier en galgblaas uit Mengen van vet en water wrdt emulgeren genemd Het emulgeren zrgt vr ppervlaktevergrting Het speekselenzym amylase kan dan direct de grte klhydraten afbreken tt kleine, pneembare suikers Na te zijn drgeslikt, kmt het vedsel in de slkdarm De wand van de slkdarm rekt uit Direct vr de vedselbrn trekken lengtespieren samen waardr er ruimte in de darm ntstaat Vervlgens trekken de kringspieren achter de vedselbrk samen en duwen het vedsel richting maag Daarna ntspannen de kringspieren en trekken de lengtespieren weer samen

9 De knijpende darmbeweging heet darmperistaltiek De peristaltiek gaat dr tt aan de endeldarm Drdat er steeds meer verteringssappen bij het vedsel kmen, verandert het geheel in een waterig papje waar de darmspieren meer kracht p zetten Vedingsvezels lssen dit prbleem p Maag Bij aankmst van het vedsel in de maag ntspant de sluitspier De kringspier sluit de tegang af en verhindert dat de zure maaginhud naar bven kmt Tussen de plien van de maagwand mnden afverbuizen van de maagsapklieren uit Van deze klieren maken smmige cellen maagzuur, dat bacteriën in je vedsel nschadelijk maakt en waardr de ph in de maag daalt Andere klieren maken het nwerkzame enzym pepsingeen wat melkzuur in peptase (een enzym dat eiwitten) verteert maakt De cellen van de maag bestaan echter k vr een belangrijk deel uit eiwitten Peptase is dus gevaarlijk vr de maagcellen Om te vrkmen dat de maag zichzelf verteert, beschermt een slijmlaag de maagwand tegen zijn eigen verteringssappen Het eind van de maag is afgeslten dr een stevige kringspier, het maagprtier die vrkmt dat het zure vedsel in de maag meteen de darm ingaat Na de maag Aan de andere kant van het maagprtier zit de twaalfvingerige darm Dit beginstuk van de dunne darm heeft geen zure inhud Het verteringssap dat uit de alvleesklier kmt, heeft een hge ph Dat neutraliseert het maagzuur dat de darm in kmt Daardr kunnen de enzymen uit het alvleessap hun werk ged den Het gedeeltelijk verteerde vedsel schuift de dunne darm in De binnenbekleding van je dunne darm, een slijmvlies bestaat uit kliercellen en dekweefselcellen In het slijm dat de kliercellen maken, zitten enzymen die de vertering vltien Opname Dr een grt aantal plien met veel uitstulpingen, darmvlkken, is het ppervlak van de dunne darm vergrt Daardr kan de darm veel stffen vanuit de darm tegelijk pnemen De pname vindt plaats dr de dekweefselcellen van de dunne darm Via de mirvilli (uitstulpsels p de celmembranen van de dekweefselcellen) nemen ze de vedingsstffen p uit de darminhud De vedingsstffen blijven niet in de dekweefselcellen Deze celen geven ze weer af aan de mringende weefselvleistf De pname van vedingsstffen uit de darm heet resrptie Transprt De darmslagader vertakt in steeds kleinere slagadertjes en uiteindelijk in de haarvaten van darmvlkken In water plsbare vedingsstffen kmen in de darmvlkken in het bled waarbij het gaat m mnsachariden, zuten, vitamines, aminzuren en de verteringsprducten van DNA: de nucletiden

10 De haarvaten verenigen zich tt kleine aders en uiteindelijk tt een grt verzamelvat, de prtader, die naar de lever gaat De lever slaat een gedeelte van de vedingsstffen tijdelijk p Daar vandaan gaan de vedingsstffen naar de lichaamscellen Tussen de haarvaten in de darmvlkken liggen lymfevaten De dekweefselcellen van de darm verpakken de eindprducten van de vetvertering in kleine blletjes die met de lymfe mee strmen Darmbacteriën In je darmkanaal leven bacteriën die samen het darmflra vrmen Vral in de dikke darm leven veel bacteriën Smmige bacteriën zijn nuttig en breken resten vedsel efficiënt af in vr ns pneembare stffen Bepaalde bacteriën maken stffen zals vitamine K Andere bacteriën zijn schadelijk en kunnen ziektes verrzaken Gelukkig herstelt de darmflra zich na een infectie meestal weer Dit prces kun je versnellen dr stffen te eten die de grei van nuttige bacteriën stimuleren: prebitica Water Een van de taken van de dikke darm is de resrptie van water Dekweefselcellen nemen het water uit de vedselbrij p en geven het af aan het bled He verder in de dikke darm, des te vaster de brij die de endeldarm bereikt In de ntlasting zit ng veel water en verder bacteriën, afgestrven darmcellen, zuten en nverteerd vedsel 6.5 pslag en afbraak Gal Je milt en lever breken ude rde bledcellen af De ijzerinen slaat de lever tijdelijk p Je lichaam gebruikt ze m pnieuw hemglbine te maken Van de rest van het hemglbine maken je milt- en levercellen bilirubine, een gele kleurstf Via de lever strm de bilirubine, samen met andere afbraakprducten uit de lever, als gal naar de twaalfvingerige darm Een deel kmt in de galblaas Kmt er vet vedsel in de darm, dan trekt de galblaas samen en strmt extra gal naar de twaalfvingerige darm In de darm zetten bacteriën bilirubine m in een bruine stf die de kleur geeft aan ntlasting Naast bilirubine bevat gal galzure zuten die vetten emulgeren De lever maakt de galzure zuten uit chlesterl, dat je lever zelf prduceert f pneemt uit het vedsel Lever Allerlei bledvaten veren stffen af en aan Via de leverslagader kmt zuurstfrijk bled binnen Het tweede bledvat dat bled aanvert, is de prtader Afkmstig uit het verteringskanaal ververt het pgelste stffen naar de lever De leverslagader en de prtader vertakken zich tt een netwerk van haarvaten rnd de levercellen Die cellen nemen de aangeverde stffen p en geven hun prducten af aan het bled Via de leverader verlaat het bled vervlgens de lever weer

11 Verwerken van vedingsstffen Verwerken van gifstffen Tussen de levercellen lpen kleine buisjes die de gal uit de cellen pvangen Een afverbuis, de galgang, gaat naar de twaalfvingerige darm Een aftakking leidt naar de galblaas, de pslagplaats vr gal Is de gal te dik, dan kunnen klnteringen ntstaan (galstenen) Als er te veel glucse tegelijk bij je cellen kmt, dan raken die erg ntregeld Levercellen gaan grte schmmelingen in de glucsecncentratie van het bled tegen Na het verteren van je eten nemen je levercellen glucsemleculen uit het bled p en slaan ze tijdelijk p in de vrm van glycgeen, een plysacharide van glucse Zakt de glucsecncentratie van het bled nder een bepaalde waarde, dan geeft de lever weer glucse af Ok aminzuren bereiken via de prtader de levercellen De cellen buwen daar allerlei bledeiwitten van, die een functie hebben in het bled zelf Levercellen kunnen aminzuren k mbuwen tt andere aminzuren Is er een verscht aan aminzuren, dan breken levercellen ze af Een van de prducten van deze afbraak, ureum, kmt via bled en nieren in de urine terecht Uit de rest haalt je lichaam energie dr dissimilatie Het transprt van vetachtige chlesterl in het waterige bled gaat met behulp van bledeiwitten Vanuit het darmkanaal kmen medicijnen via de prtader in de lever Vr het lichaam zijn medicijnen gifstffen mdat zij het nrmaal functineren van de cellen verstren De lever maakt ze dan k nschadelijk Gelukkig gebeurt dit niet in één keer: een deel van de medicijnen blijft in het bled en kmt daardr aan p plekken waar het wel gewenst is Samenvatting bilgie hfdstuk 9 erfelijkheid 9.1 familietrekjes Chrmsmenkaart Ieder mens heeft 46 chrmsmen waarvan 23 van de vader kmen en 23 van de meder De twee chrmsmen die samen een paar vrmen zijn hmlge chrmsmen (22 paar) Een verzichtelijke rangschikking van chrmsmen vrmt een chrmsmenkaart ftewel een karygram De vrm en de grtte zijn twee aan twee gelijk Deze chrmsmen heten autsmen (gewne chrmsmen) Het laatste chrmsmenpaar bepaalt het geslacht Geslachtschrmsmen zijn gelijk van vrm bij meisjes Het karytype van een meisje is 46, XX en van een jngen 46, XY Je kunt niet zien welke eigenschappen p een chrmsm liggen Een gen is een eigenschap die ligt p het chrmsm Een allel is de invulling van een eigenschap Heterzygt is 2 verschillende allelen, hmzygt is 2 dezelfde allelen

12 Een chrmsm te veel f te weinig Mnhybride is erfelijkheid met 1 gen, dihybride is erfelijkheid met 2 genen X-chrmsmaal is erfelijkheid p het x-chrmsm Als iemand p een van de plekken 3 chrmsmen heeft in plaats van 2, dan heeft die persn een trismie Deze persn heeft dan het syndrm van dwn Als dit bijvrbeeld p het 21 e chrmsm ligt, dan schrijf je dit als (trismie-21) Een trismie ntstaat dr een verstring tijdens de meise Lichaampje van bar is een gespiraliseerde x-chrmsm in de kern Eigenschappen Chrmsmen bestaan uit DNA en steuneiwitten Vr elke eigenschap heb je dubbele infrmatie vr een eigenschap Dergelijke infrmatie vr een bepaald eigenschap heet een gen Alle genen samen vrmen je genm Aangebren f erfelijk Genen versus milieu Smmige eigenschappen ntstaan dr invleden in de baarmeder Niet alle eigenschappen die aangebren zijn wrden dus bepaald dr het DNA Twee dezelfde genen nemt men een allel Het fentype ntstaat dr een samenspel van allelen en milieu Een emergente eigenschap is een eigenschap die iets nieuws is, iets extra s heeft, dat je niet verwacht als je alle betrkken factren apart bekijkt Je allelen vr bepaalde eigenschappen vrmen je gentype Wat er nder invled van het milieu van terechtkmt, is je fentype Tweelingen Kinderen van alchlverslaafde uders raken vaker aan de drank dan andere kinderen Onderzekers den nderzek naar dit srt nderwerpen d.m.v. tweelingnderzek mdat eeneiige tweelingen exact hetzelfde erfelijke eigenschappen hebben Uit tweelingnderzek blijkt dat de bijdrage van het gentype aan een eigenschap niet bij elke eigenschap even grt is Z spelen de invleden van het milieu p smmige eigenschappen zals IQ een grt nderdeel 9.2 familiestambm Stambmen Een stambm geeft een ged verzicht van de vererving van een bepaalde eigenschap in de familie In een stambm geef je een vruw aan met een rndje en een man met een vierkantje Heeft iemand een bepaald fentype, dan kleur je het vakje in Een dminant allel schrijf je als een hfdletter en een recessief allel met een schrijfletter Individuen met het gentype HH nem je hmzygt, zij hebben twee gelijke allelen en individuen met het gentype Hh zijn heterzygt, zij hebben dus twee verschillende allelen X-chrmsmaal Vruwen hebben 2 X-chrmsmen dus de kans dat als zij een aandening hebben p het X-chrmsm is de kans veel kleiner Vruwen zijn beter af dat deze k echt dminant is dan bij mannen Allelen p het X-chrmsm hebben een eigen schrijfwijze die aangeeft dat het een X-chrmsm betreft

13 Het dminante allel A nteer je als X a Het gentype van een rd-gren kleurenblinde man nteer je als X a Y Bij een X-chrmsmaal gen geldt het vlgende: - Een meder die hmzygt recessief is vr de allelen, krijgt alleen znen met een recessief allel - De dchters van een vader met een dminant allel, hebben altijd minstens één dminant allel 9.3 vererving in de familie Mendel kruisingsschema handen vuwen Kruisingsschema Een cmbinatietabel maakt deel uit van een kruisingsschema handen vuwen Hierbij zet je alle gegevens van een kruising vlgens een vast schema bij elkaar Een mnhybride kruising betreft één erfelijke eigenschap Bij een kruising tussen twee individuen die heterzygt zijn vr een allelenpaar ntstaan nakmelingen met fentypen in verhuding 3 : 1 Een kruisingsschema begint met het invullen van het fentype van de uders Tussen dminant Lsse rlellen = L L, vaste rlellen = L V (hmzygt) en recessief Half vastzittende rlellen = L L L V (heterzygt) (nvlledige dminantie) (intermediair) Beide dminant Wanneer van een gen meer dan twee allelen bestaan, is er sprake van multipele allelen Wanneer men bledgrep I A I B hebt is er sprake van een cdminant 9.4 eigenschappen gemixt Gekppelde Twee allelen die p hetzelfde chrmsm liggen, erven gekppeld vererving ver Tijdens een meise gaan beide allelen gekppeld p het chrmsm naar dezelfde kant van de cel en kmen in dezelfde geslachtscel terecht Bij gekppelde vererving liggen de allelen vr twee Onafhankelijk verervende allelen Kansen berekenen bij dihybride kruisingen eigenschappen p één chrmsm en erven samen ver Een kruising waarbij je let p twee eigenschappen, heet een dihybride kruising (bijvrbeeld rd haar en bledgrep) Bij een dihybride kruising heven de genen niet per se gekppeld te liggen maar het kan k p verschillende chrmsmen Dit is nafhankelijke vererving Bij de meise gaan de allelen nafhankelijk van elkaar een kant p wat meer mgelijkheden geeft dan bij gekppelde allelen D.m.v. de afleidingsmethde kun je een dihybride kruising uitwerken als het m nafhankelijk verervende allelen gaat Deze methde is vral geschikt als je de kans wilt berekenen p één bepaald gentype

14 Neem eerst de 2 gentypen van de uders (P) stel dit is Aa en BB en je wilt AaBB krijgen dan reken je uit dat het 50% kans is dat je Aa krijgt bij de nakmelingen en dat het 25% is dat je BB krijgt: ¼ ½= 1 8 Huidskleur Bij de eigenschap huidskleur gaat het m meerdere genen die samen de huidskleur bepalen Hierbij is sprake van plygene vererving: vererving waarbij veel genen samen één eigenschap bepalen 9.5 Erfelijke aandening in de familie Taaislijmziekte Letale allelen zijn allelen die er de rzaak van zijn dat een embry niet levensvatbaar is en dus vregtijdig de dd verrzaken Deze kunnen zwel dminant als recessief zijn Gentherapie Het del van gentherapie is het inbrengen van een ged werkend allel in bepaalde cellen Artsen hpen hiermee bepaalde ziekten te genezen Kind geselecteerd Dr embryselectie is het mgelijk m na IVF alleen geznde embry s in de baarmeder te plaatsen Samenvatting bilgie hfdstuk 10 evlutie 10.1 fssielen Ontstaan van Een rganisme in een drge mgeving kan ged gecnserveerd blijven fssielen Resten en spren van dde rganismen uit het verleden heten fssielen De vrming van fssielen (fssilisatie) begint vaak met een aardverschuiving, waarbij een bdemlaag het dde rganisme afdekt Fssielen die miljenen jaren geleden gestrven zijn, zijn meestal Relatieve uderdmsbepaling Abslute uderdmsbepaling versteende fssielen Met gidsfssielen de uderdm van een aardlaag bepalen, is een manier van relatieve uderdmsbepaling De echte uderdm van fssielen f bdemlagen stellen nderzekers vast met behulp van radiactieve stffen Van veel atmsrten zijn meerdere istpen bekend Elk rganisme krijgt met zijn veding cnstant zeer kleine heveelheden radiactieve klstfistpen binnen Blijft een rganisme na zijn dd als fssiel bewaard, dan neemt het aantal radiactieve deeltjes in het fssiel met de tijd steeds verder af Dr van een fssiel de heveelheid radiactieve klstfistpen te meten, kun je met behulp van de halveringstijd uitrekenen he lang geleden het rganisme gestrven is

15 10.2 het veranderen van srten Nieuwe Allelfrequenties binnen ppulaties veranderen srten Langdurige veranderingen in allelfrequenties en mutaties in het DNA leiden tt nieuwe cmbinaties van allelen Dit kan leiden tt het ntstaan van nieuwe srten: evlutie Mutaties Mutagene straling en mutagene stffen zijn rzaken van veranderingen in het DNA Een puntmutatie kan leiden tt een nieuw allel, dat een eiwit levert met een andere buw Bij chrmsmmutaties verandert een grter stuk DNA, vaak met meerdere genen (hele stukken DNA kunnen verdubbelen, verdwijnen f mkeren) Een trismie f een mnsmie van chrmsm 21 is een vrbeeld van een genmmutatie Recmbinatie Recmbinatie is het afstaan van de helft van de chrmsmen aan de nakmelingen Dr mutatie en recmbinatie ntstaat binnen een srt veel variatie in het genm: genetische variatie Natuurlijke selectie Een allel vr een eigenschap waardr je een grter vrtplantingssucces hebt, kmt in de vlgende generatie meer vr De mgeving bepaalt welke individuen het langste leven en dus de meeste nakmelingen kunnen krijgen: natuurlijke selectie Omgeving Men spreekt van een adapatie als een ppulatie steeds beter pgewassen is tegen selectiedruk De snelheid waarmee adaptatie ptreedt, hangt af van de sterkte van de selectiedruk: he grter de selectiedruk, he sneller dit gaat Gunstige eigenschappen De fitness geeft aan heveel een eigenschap bijdraagt aan vrtplantingssucces Bij genetic drift verandert de samenstelling van de genenpl dr teval Seksuele selectie leidt tt een grtere vrtplantingskans Seksuele selectie 10.3 srtvrming Srten Organismen hren tt dezelfde srt als ze met elkaar kunnen vrtplanten en vruchtbare nakmelingen krijgen Islatie Reprductieve islatie is als twee grepen niet meer vrtplanten Dr reprductieve islatie kunnen meerdere srten uit één srt ntstaan Reprductieve islatie kan p de vlgende manieren vrkmen: - Islatie in ruimte - Islatie in tijd - Islatie in gedrag - Islatie in uiterlijk Bidiversiteit De genetische variatie binnen een ppulatie nem je k wel de genenpl Veel variatie, veel bidiversiteit, maakt dat de natuur ngunstige invleden kan verleven Eilandtherie Vlgens de eilandtherie is de bidiversiteit kleiner in kleine afgelegen gebieden

16 Behud van diversiteit 10.4 stambm van het leven Ontstaan van het leven De ntwikkeling van het leven Stambmen maken Organisaties als de Wereldzaadbank beschermen met behulp van genenbanken de bidiversiteit Wetenschappers vermeden dat de aarde z n 4,6 miljard jaar ud is en het leven p de aarde 3,5 miljard De pvatting dat een bvennatuurlijke schepper verantwrdelijk is vr al het leven, heet creatinisme De eerste rganismen waren prkaryten die licht gebruiken vr ftsynthese Binas 94C Organen met een vergelijkbare buw, hmlge rganen, wijzen p een nauwe verwantschap Analge rganen zijn rganen met dezelfde functie maar in buw duidelijk verschillend

17 Hfdstuk 11 gezndheid 11.1 gezndheidsprblemen vrkómen Je huid als schild Drdat er minder bled dr je bledvaten strmt en mdat je een vetlaag hebt, heb je minder snel een grte afkeling Bij inspanning strmt het bled in je lichaam juist sneller en daardr krijg je een frisse rde kleur Zweet helpt je huid afkelen Pigmentvrmende cellen in de kiemlaag gaan meer pigment vrmen Bruine kleur, pigment is een uv-filter Een infectie (besmetting) is wanneer een ziekteverwekker je lichaam is binnengedrngen Leefstijl De kans p een lang en geznd leven vergrt je met een geznde leefstijl Andere factren Ok erfelijke factren (je genen) hebben invled p je gezndheid Ok mgevingsfactren spelen een rl vr je gezndheid (griep) Wie is geznd? Je bent geznd als je je zwel lichamelijk als geestelijk als maatschappelijk ged velt 11.2 barrières en antistffen Tetanus Tetanusbacteriën, fwel Clstridium tetani, gedijen erg ged in de anaerbe mgeving van een kleine diepe wnd Een huisarts kan je antistffen injecteren en een antibitica vrschrijven m het gif van de tetanusbacterie tegen te gaan De huid vrbij Als er bacteriën dr de bescherming van je lichaam heendringen, dan kmen de witte bledcellen in actie Deze witte bledcellen, vral macrfagen, kunnen van vrm veranderen, uit een haarvat kruipen en binnen gedrngen bacteriën, virussen en schimmels in zich pnemen dr fagcytse Daarna breken ze deze af met enzymen Deze macrfagen maken geen nderscheid tussen verschillende typen bacteriën (niet-specifiek) Bij niet-specifieke afweer vrkómen huid, traanvcht, slijmvliezen en maagsap het binnendringen van ziekteverwekkers. Macrfagen vernietigen ziekteverwekkers die tch binnenkmen Antistffen Na een inenting f besmetting met een ziekteverwekker vrmen witte bledcellen antistffen Dr bij dieren bledplasma met antistffen af te nemen, krijg je antiserum

18 Artsen gebruiken antisera wanneer patiënten een verzwakt afweersysteem hebben f bij tijdnd Mnklnale antistffen zijn afkmstig van één kln van snel delende muizencellen 11.3 inenten: ja f nee? Inentingen Vaccineren is een manier m ernstige ziektes nder der bevlking te vrkmen Bij elk vaccinatieprgramma is er de afweging tussen het risic p verlijden aan de ziekte en de kans p bijwerkingen van de vaccinatie Te veel Als je ziek bent hebben je barrières nvldende gewerkt en zijn je ziekteverwekkers macrfagen strijdend ten nder gegaan (te veel ziekteverwekkers) Je lichaam schakelt ver p een ander afweersysteem dat bestaat uit speciale witte bledcellen, lymfcyten, die ziekteverwekkers kunnen herkennen Lymfcyten herkennen indringers aan herkenningseiwitten die antigenen genemd wrden Lymfcyten reageren p lichaamsvreemde antigenen zals bacteriën en virussen Als reactie p antigenen maken speciale witte bledcellen van het afweersysteem antistffen Lymfcyten Lymfcyten ntstaan in het rde beenmerg dat in de platte beenderen als ribben, brstbeen en bekken zit Er zijn twee hfdtypen lymfcyten: - B-lymfcyten (B-cellen) (rijpen in het beenmerg en maken antistffen) - T-lymfcyten (T-cellen) (rijpen in de thymus en stimuleren de deling van andere T- en B-cellen) Smmige T-cellen kunnen de eigen lichaamscellen die zijn geïnfecteerd dr een ziekteverwekker pspren Specifieke afweer Elke B- en T-cel reageert maar p één bepaald type antigeen Je lichaam heeft die lymfcyten speciaal daarvr geselecteerd Daarm heet deze vrm van afweer specifiek In principe activeert je lichaam tegen elk lichaamsvreemd antigeen specifieke B- en T-lymfcyten De activering van B- en T-lymfcyten meestal plaats in de milt en in verzamelplaatsen van witte bledcellen, de lymfeknpen De antigenen kppelen aan een lymfcyt die een passende receptr vr de antigenen heeft Macrfagen brengen, nadat ze een ziekteverwekker hebben verteerd, antigenen naar de lymfeknpen waarna de specifieke afweer gestart kan wrden Hierdr kan de specifieke afweer sneller pstarten Na het activeren delen B- en T-cellen en vrmen ze elk een grt aantal identieke B- en T-cellen: een kln T-helpercellen stimuleren de B-cellen m veel antistffen te maken tegen hun specifieke antigeen De antistffen gaan dr het bledplasma, weefselvcht en lymfe en hechten zich vervlgens aan de antigenen van de ziekteverwekkers Antibitica Het kan dagen duren vrdat er vldende antistffen zijn gevrmd Bij ernstige infecties met bacteriën kunnen artsen antibitica geven Antibitica maken deling en grei van bacteriën nmgelijk

19 Multiresistente bacteriën zijn ngevelig vr meerdere typen antibitica Immuun Als je weer beter bent stppen de lymfcyten met het maken van antistffen en de gevrmde B- en T-cellen gaan te grnde p een aantal geheugencellen na Geheugencellen starten bij een tweede infectie meteen de specifieke afweerreactie: je bent immuun vr de ziekteverwekker Drdat je hierbij zelf de antistffen hebt gemaakt wrdt deze vrm van immuniteit actieve immuniteit genemd Drdat de immuniteit het gevlg is van een natuurlijk rzaak, een ziekte, is dit een vrm van natuurlijke actieve immuniteit D.m.v. vaccinaties krijg je kunstmatige immuniteit Bij passieve immuniteit krijg je antistffen Aut-immuun Bij aut-immuunziektes vernietigen lymfcyten eigen lichaamscellen Bij rgaantransplantaties met er een sterke vereenkmst zijn tussen de HLA-antigenen van dnr en ntvanger Reacties bij mens en plant Risic s Je eigen leeftijd beïnvled de kans p gezndheidsklachten dr blessures f allergieën Allergie Bij een allergie is er sprake van een afwijkende en heftige reactie van het afweersysteem p allergenen Hierbij spelen de antistffen die B-cellen maken een belangrijke rl (specifiek) Heftige reacties De antistffen die ntstaan, hechten zich aan mestcellen waaruit histamine vrijkmt bij een nieuw cntact met het allergeen Planten en stekels Planten en afweerstffen Stekels en drnen zijn de mechanische afweer van planten Niet alle afweerstffen zijn giftig Smmige planten beschermen zich met vies smakende, bittere stffen wat hen naantrekkelijk maakt vr planteneters Afweer dr middel van giftige en vies smakende stffen is de chemische afweer van een plant Celwand De celwand beschermt de plant tegen micr-rganismen Pectine (klhydraat) plakt alles stevig aan elkaar en het geheel vrmt een sepele, stevige beschermingslaag tegen micr-rganismen Alle stffen rnd de cellen heet de tussencelstf (cellulse, pectine en eiwitmleculen)

20 11.5 leven znder kanker Kanker Kanker kan p verschillende manieren ntstaan: dr straling, chemicaliën, virussen en spntaan dr futjes in het verdubbelen van het DNA als vrbereiding p de celdeling Verstrde celcyclus Buw en vermeerdering virus Gentherapie tegen hersentumr Als cellen de G -fase verslaan en z ngeremd delen ntstaat een tumr Zdra een tumr een lymfevat f bledvat binnendringt, is er sprake van uitzaaiing: je spreekt dan ver een kwaadaardige tumr: kanker De genen die de celcyclus afremmen, heten tumrsuppressrgenen De activiteit van deze genen vrkómt in een nrmale situatie dat cellen maar dr blijven delen Mutaties in de regelgenen kunnen leiden tt het ntstaan van een tumr: een prt-ncgen verandert in ncgen f een tumrsuppressrgen werkt niet meer Dr activiteit van ncegnen en het uitschakelen van de tumrsuppressrgenen blijven de cellen ngeremd delen De epigenetica nderzekt de invled van stffen die aan het DNA gebnden wrden Virussen bestaan uit een eiwitmantel met daarbinnen een heveelheid erfelijk materiaal Virussen hebben levende cellen ndig vr hun vermeerdering en vertnen een vrkeur vr een bepaald type cel: de gastheercel Een virus gebruikt de gastheercel m nieuw virus-dna f virus-rna en nieuwe viruseiwitten te laten maken Gentherapie bij tumren berust p het tevegen van extra allelen aan kankercellen. De werking van deze allelen verrzaakt de dd van alle kankercellen Hfdstuk 12 transprt 12.1 Hart Pmp Het hart is een hlle spier met een linker- en een rechterhelft die vlledig van elkaar gescheiden zijn De heveelheid bled die per hartslag een harthelft verlaat heet het slagvlume De linkerharthelft pmpt zuurstfrijk bled naar de weefsel en rganen, de rechterharthelft pmpt zuurfarm bled naar de lngen Na elke samentrekking ntspant de hartspier en vult het hart zich pnieuw met bled m vervlgens weer samen te trekken en een nieuwe heveelheid bled rnd te pmpen Inspanning Het aantal hartslagen per minuut wrdt de hartfrequentie genemd Het hartminuutvlume bepaalt heveel bled er rndgaat en dus heveel zuurstf er naar de spieren gaat AED De AED registreert de nregelmatige samentrekkingen van het hart en geeft een elektrische schk af, waardr het hart heel krt helemaal stpt met pmpen Het hart krijgt hierdr de kans de cntrle ver het hartritme te herstellen Dr een vernauwing in een kransslagader die de hartspier van bled vrziet, krijgt een deel van de hartspier nvldende zuurstf Dit wrdt een hartinfarct genemd

21 Ecg Een hartslag begint bij de bezems die bled vanuit de grte aders pvangen Een grep speciale spiercellen geeft een elektrische strm af aan de spiervezels van de rechterbezem Deze grep cellen, de sinusknp, is nderdeel van het prikkelgeleidingssysteem van het hart Dr de elektrische strm trekken de spiervezels van de bezems samen Het prikkelgeleidingssysteem leidt de strm verder via een tweede grep speciale cellen, de AV-knp, naar de nderkant van de kamers De kamers trekken vanaf de hartpunt naar bven te samen en pmpen het bled de slagaders in Het samentrekken van de bezems levert de P-tp van het ecg Het krachtig samentrekken van de kamervanden levert het grte QRScmplex De T-tp ntstaat dr het ntspannen van beide kamers Hartperatie De kransslagaders zijn de eerste zijtakken van de arta Het zuurstfrijke bled dat zij ververen is van het hart zelf Bledstrm dr het hart Kransslagaders veren het zuurstfarme bled weer af naar de rechter bezem, waar het vlak bven de hartkleppen binnenkmt Raakt een kransslagader verstpt, dan kan een dtterbehandeling f een bypassperatie het transprt weer herstellen Openen en sluiten van kleppen Tijdens de verschillende fasen van één hartslag gaan de hartkleppen en slagaderkleppen beurtelings pen en dicht dr een verschil in bleddruk Hge bleddruk vóór de kleppen = kleppen pen hge bleddruk achter de kleppen = sluiten kleppen In de vulfase staan de hartkleppen pen en de slagaderkleppen zijn dicht De druk in de kamers is laag en het bled strmt vanuit de aders via de bezems de kamers in Bij het samentrekken van de bezems is de druk in de kamers laag Bij het samentrekken van de kamers neemt de druk in de kamers te Bij het ntspannen van de kamers neemt de druk af

22 Emergente eigenschappen 12.2 transprt in mens, dier en plant Kleine bledsmlp Grte bledsmlp Dubbele bledsmlp Nieuwe eigenschappen die je niet kunt zien dr alleen naar de nderdelen van een rganisme te kijken zijn emergente eigenschappen Hartkleppen en slagaderkleppen verhinderen terugstrmen van het bled waardr bled van de bezems via de kamers de slagaders in strmt a. Vulfase: hartkleppen zijn pen; slagaderkleppen zijn geslten b. Samentrekken bezems: hartkleppen zijn pen; slagaderkleppen dicht c. Begin samentrekken kamers: hartkleppen sluiten; slagaderkleppen gaan pen d. Samentrekken kamers: hartkleppen dicht: slagaderkleppen zijn pen e. Ontspannen kamers en bezems: alle kleppen zijn geslten Het bled neemt in de haarvaten van de lngen O 2 p en geeft CO 2 af De lngslagader vert zuurstfarm bled aan uit de rechterharthelft Na de gaswisseling van O 2 en CO 2 verenigen de haarvaten zich en vrmen ze de lngaders Via de lngaders bereikt het nu zuurstfrijke bled de linkerharthelft De linkerharthelft pmpt het zuurstfrijke bled de arta in en daarvanuit het drgaat naar de verige rganen Het bled geeft in de haarvaten O 2 af en neemt CO 2 Bled ververt naast O 2 en CO 2 k vedingsstffen en afvalstffen Het bled strmt altijd eerst dr het hart en de lngen vrdat het, via het hart naar andere rganen gaat (passeert 2x het hart) Buw bledvaten De bledvaten die bled van het hart afveren naar de rganen heten slagaders De wanden van slagaders bestaan uit drie lagen: een dunne binnenlaag van dekweefsel, een middenlaag van glad spierweefsel en een buitenlaag van bindweefsel Slagaders vertakken zich in steeds dunnere slagaders en uiteindelijk in haarvaten (de wand van een haarvat is 1 cellaag dik) Stffen kunnen gemakkelijk met het bledplasma meer naar de lichaamscellen f met weefselvleistffen naar het bled De bledvaten die bled terugveren naar het hart heten aders Bledsmlp vr de gebrte Bledsmlp na de gebrte Aders bestaan k uit drie lagen Drdat de lngen van een baby pas na de gebrte gaan werken verandert de bledsmlp Vr de gebrte kmen zuurstf en vedingsstffen via de placenta en de navelstrengader in de nderste hlle ader van het embry waar het zuurstfrijke bled mengt met het zuurstfarme bled Het gemengde bled strmt naar de rechterharthelft Een deel van het bled strmt via een pening in de wand tussen de rechter en linkerbezem (k wel het vale venster genemd) meteen dr naar de linkerharthelft Dr een klep kan het bled wel van de rechter naar de linkerbezem strmen maar niet mgekeerd Een ander deel van het bled gaat via een extra verbinding tussen lngslagader en arta, de ductus Btalli, rechtstreeks de arta in Dr het huilen van een baby na de gebrte verwijden de lngblaasjes wat ruimte geeft vr de haarvaten rnd de lngblaasjes

23 De kleine bledsmlp begint vlledig te werken: lngslagaders en lngaders krijgen een veel bled te verwerken als hlle aders en arta Dat kmt drdat: De grte heveelheid bled uit de lngaders de klep ver het vale venster drukt De verbinding tussen lngslagader en arta, de ductus Btalli, verdwijnt Transprt in Vr watertransprt uit de wrtels en suikertransprt vanuit de planten bladeren hebben planten hutvaten en bastvaten Hutvaten zijn hlle buisjes, gevrmd uit de resten van p elkaar gestapelde dde lege cellen, de celwanden Ze ververen water met mineralen van de wrtels naar de bladeren Bastvaten ververen suiker en andere rganische stffen van de bladeren naar andere delen van de plant Watertransprt Bladcellen verliezen water dr verdamping via hun huidmndjes Dr verdamping kmt een waterstrm (met daarin pgenmen mineralen) in de hutvaten p gang De wrtelharen nemen het water p uit de grnd Het meeste water in de wrtel gaat via de celwanden van de schrs en dr de cellen van de enddermis (scheidingslaag tussen de schrs en het centrale deel) naar de hutvaten in het centrale deel van de wrtel De enddermiscellen selecteren in hun membranen de mineralen die naar binnen mgen gaan (dit is dus een semipermeabel membraan) In de waterdichte laag cellen van de enddermis ntstaat een twee transprtkracht vr het ververen van water in de hutvaten: de wrteldruk Wrteldruk ntstaat drdat de enddermiscellen via actief transprt (tegen de cncentratie in) mineralen pnemen en afgeven aan de hutvaten Daardr stijgt in de hutvaten in het centrale deel de smtische waarde en vlgt water dr smse de Transprt van rganische stffen mineralen naar binnen te Plasmastrming in een bladcel brengt de suikers naar het celmembraan De druk in de bastvaten gaat p deze plek dus mhg De druk gaat mlaag p de plekken waar water vlgt dr smse Het drukverschil tussen begin en eind van de bastvaten hudt de suikerstrm p gang 12.3 bleddruk en strmsnelheid Bleddrukmeting De bvendruk is de druk tijdens het samentrekken van het hart De nderdruk is de druk tijdens de rustfase van het hart Variatie in De fficiële eenheid van bleddruk is pascal (Pa) bleddruk Een bvendruk van 16 kpa en een nderdruk van 10 kpa is ged Slagaders Dr de weerstand die het bled in de bledvaten ndervindt, neemt de druk af (he verder het bled is he lager de druk) In de lp van de jaren verliezen slagaders hun elasticiteit drdat zich vetachtige stffen vastzetten aan de binnenkant van de slagaders Dit is athersclerse

24 Aders D.m.v. beweging en de kleppen in de aders strmt het bled niet terug naar het hart Haarvaten In haarvaten strmt het bled langzaam dr de grte gezamenlijke diameter die veel grter is dan die van de aanverende slagader Dr die lage strmsnelheid is er geneg tijd m stffen uit te wisselen met de mgeving 12.4 bledplasma en bledcellen Samenstelling 60% bledplasma (water met pgelste stffen zals zuten erin) bled 40% verschillende typen bledcellen Witte bledcellen, rde bledcellen en bledplaatjes Rde bledcellen ververen O 2 en vr een deel CO 2 Het grndplasma van rde bledcellen bevat miljenen mleculen hemglbine (Hb) Hb bindt O 2 en bevat ijzer waardr bled rd is Witte bledcellen spelen een rl bij de afweer tegen ziekteverwekkers Bledplaatjes spelen een rl bij de bledstlling Verhgde prductie rde bledcellen Ep is een hrmn dat de nieren in kleine heveelheden maken m de aanmaak van rde bledcellen te stimuleren (in het beenmerg) Kunstmatig tedienen van deze stf geeft sprters extra rde bledcellen en maakt dus het ververen van extra zuurstf dr het bled mgelijk Een tekrt aan ep geeft bledarmede Zuurstftransprt Ingeademde lucht gaat via de luchtwegen naar de lngblaasjes en diffundeert daar de lnghaarvaten in In het bled bindt de O 2 zich aan Hb in de rde bledcellen Het hart pmpt het zuurstfrijke bled naar de spieren die de O 2 weer pnemen Transprt van klstfdixide Het verbranden van glucse levert veel CO 2 in de spiercellen die via de weefselvleistf buiten de cellen naar het bledplasma en de rde bledcelen wrdt gediffundeerd In de rde bledcellen laat een enzym de CO 2 snel reageren met H 2O Per mlecuul CO 2 ntstaan er een waterstfcarbnaatin (HCO 3- ) en een waterstfin (H + ) De Hb-mleculen binden de H + -inen wat vrkmt dat de ph in het bled te sterk gaat dalen, wat een ernstige verstring van allerlei lichaamsfuncties tt gevlg zu hebben De HCO 3- -inen verlaten vr een grt deel de rde bledcel en kmen in het bledplasma terecht Via de bledstrm bereiken deze inen samen met de rde bledcellen de lngen waar een mgekeerde reactie plaatsvindt Bledstlling Bledplaatjes hechten zich aan de beschadigde haarvaten en huidcellen Omdat de bledplaatjes alleen niet stevig geneg zijn, is er k het eiwit fibrine ndig m de wnd te helen Bij bledstlling zijn niet alleen stffen uit de haarvaten en de bledplaatjes betrkken, maar k een grt aantal stllingsfactren uit het bledplasma