1 Inleiding. 1 Algemeen

Transcriptie

1 1 Algemeen De rechtsfiguur zaaksvervanging komt in vele verschillende contexten in de wet voor en is door de wetgever niet systematisch doordacht. In de civielrechtelijke handboeken over het algemene goederenrecht wordt het onderwerp niet uitgebreid en in zijn algemeenheid en zeker niet volledig behandeld. Zie Asser/Bartels & Van Mierlo 3-IV 2013/75 waar het verschijnsel uitsluitend wordt behandeld in het kader van de algemeenheid van goederen die daar wordt opgevat als een afzonderlijk vermogen. Als voorbeeld van een algemeenheid van goederen noemt dit werk de nalatenschap; uit de context blijkt dat daaronder de nalatenschap met één erfgenaam wordt begrepen. Hierna zal blijken dat onder bepaalde omstandigheden de nalatenschap met één erfgenaam een afgescheiden vermogen vormt. Pitlo/Reehuis en Heisterkamp, Goederenrecht 2012 wijden geen algemene beschouwingen aan het onderwerp en behandelen de specifieke regelingen van zaaksvervanging bij, in het bijzonder, vruchtgebruik, pand en hypotheek. Snijders/Rank-Berenschot, Goederenrecht 2011, nr. 295, merken op dat de substitutie zich in dat boek niet leent voor een uitvoerige, generale bespreking. Volstaan wordt met de opsomming van een aantal gevallen. Uit deze opsomming, waarbij onder meer het door artikel 6:90 BW bestreken geval wordt genoemd, mag worden opgemaakt dat deze schrijvers een ruim begrip van het verschijnsel voorstaan. Men vatte de constatering dat de civielrechtelijke handboeken het verschijnsel niet in zijn algemeenheid behandelen niet als kritiek op; de lezer zal na lezing van deze monografie, verwacht ik, begrip kunnen opbrengen voor deze benadering. Zij onderstreept mijn belangrijkste conclusie die ook voor de praktijk van belang is, dat men bij de beantwoording van de vraag of er in een concreet geval van zaaksvervanging sprake is eerst te rade dient te gaan bij de specifieke wettelijke bepaling en het commentaar daarop of, indien zich mogelijkerwijs een geval van buitenwettelijke zaaksvervanging voordoet, bij de doctrine en de jurisprudentie. Ik kom voorts tot de slotsom dat het in een aantal gevallen nuttig is te onderzoeken of voor een bepaald type zaaksvervanging gemeenschappelijke regels gelden dan wel of de regels die voor een specifiek geval van zaaksvervanging gelden, naar analogie mogen worden toegepast op een ander geval van zaaksvervanging. 19

2 Zaaksvervanging Het gegeven dat de rechtsfiguur zaaksvervanging in vele verschillende contexten in de wet voorkomt en duidelijk niet systematisch is doordacht door de wetgever, gebiedt de doctrine voorzichtig te zijn met het formuleren van algemene, voor alle vormen van zaaksvervanging geldende regels. Volgt men de door mij aangeraden weg, dan blijkt dat de wetgever op het microniveau van de afzonderlijke gevallen weinig heeft gedaan aan interne rechtsvergelijking. Zie voor voorbeelden nr. 22 en 30. Sterker nog: de wetgever heeft onvoldoende aan interne rechtsvergelijking gedaan. De proefschriften van G.E. Langemeijer (Leiden 1927) en A. Hammerstein (Nijmegen 1977) over zaaksvervanging dateren van vóór de invoering van het NBW waarbij opmerking verdient dat Hammerstein wel kennis heeft kunnen nemen van het ontwerp NBW naar de stand van zaken van rond De meest recente dissertatie is van de hand van J.B. Spath (Nijmegen 2010). Haar proefschrift bevat een schat aan informatie. Mede door de weergave van citaten van door haar aangehaalde auteurs en door de prettige en trefzekere schrijfstijl is het boek gemakkelijk te lezen. Het voorziet zonder twijfel in een behoefte van de rechtspraktijk en de rechtswetenschap. Bij de behandeling van een aantal bestaande Nederlandsrechtelijke toepassingen van zaaksvervanging vergelijkt Spath ook met het Duitse en Belgische recht. Het is daarom begrijpelijk dat ik relatief frequent naar dit werk verwijs. Het vorenstaande neemt niet weg dat ik het, zoals hierna zal blijken, met de meeste van haar stellingen met een algemene strekking oneens ben. 2 Korte aanduiding van het verschijnsel en de ratio ervan Langemeijer, diss. 1927, p. 5 verdedigt dat zaaksvervanging is: het treden van een zaak in een rechtsbetrekking, op grond dat haar ontstaan of haar verkrijging door een bepaalde persoon onmiddellijk samenhangt met het verlies van een andere zaak, die zich tevoren in een gelijke rechtsbetrekking bevond. Ik meen dat de definitie van Langemeijer nog steeds goed bruikbaar is om te toetsen of er sprake is van zaaksvervanging. Voor zaak zal men onder het huidige BW moeten lezen goed. De rechtsbetrekking waarin een goed treedt, kan bepaald worden door eigendom 20

3 of een (beperkt) recht, het kan ook een andere rechtsbetrekking zijn, zoals bewind of het behoren tot een afgescheiden vermogen. Ik versta het verschijnsel daarmee als meeromvattend dan Spath, diss. 2010, nr. 191 doet: Zaaksvervanging is een op de wet gebaseerde originaire verkrijging van vervangende rechten met absolute kenmerken op goederen, die zijn verkregen op een wijze die causaal samenhangt met het buiten toedoen van de rechthebbende (gedeeltelijk) tenietgaan van rechten op het oorspronkelijke goed, met als doel het behoud van de vermogensrechtelijke verhoudingen tussen verschillende (rechts)personen en daarmee het voorkomen van ongerechtvaardigde verrijking. Daardoor is n.m.m. ook de door Spath, diss gegeven ratio van zaaksvervanging te beperkt. Een belangrijk onderdeel van de ratio is volgens Spath, diss. 2010, nr. 94 dat zaaksvervanging beoogt ongewenste aantasting van goederenrechtelijke posities te voorkomen en daarmee bescherming te bieden aan rechthebbenden van rechten met absolute kenmerken. Zaaksvervanging heeft in mijn benadering een ruimere strekking dan het bieden van bescherming aan rechthebbenden van (absolute) rechten. Als voorbeeld noem ik hier reeds het eerste geval van zaaksvervanging dat in de gemeenschapstitel wordt geregeld en dat in nr. 27 uitgebreider wordt behandeld. Zaaksvervanging beoogt in dat geval onder meer schuldeisers van een (bijzondere) gemeenschap te beschermen. Overigens past Spath haar definitie met coulance toe. Zo wordt in geval van bewind de bewindvoerder niet zelf rechthebbende van de onder bewind gestelde goederen, maar hij wordt wel beschikkingsbevoegd en dit is volgens Spath een uitgesproken goederenrechtelijke bevoegdheid. Zij meent dat daarmee kan worden voldaan aan het door haar gestelde vereiste dat uitsluitend aanspraken met een goederenrechtelijk karakter voor bescherming door middel van zaaksvervanging in aanmerking komen. Zie Spath, diss. 2010, nr. 63 en 185. Zie ook hierna nr Ik plaats bij Spaths motivering voor coulance in dit geval wel de kanttekening dat de bewindvoerder beheersbevoegd is en in beginsel niet zelfstandig beschikkingsbevoegd. Zie voor het testamentaire bewind artikel 4:169 BW. Volgens Spath dient er voorts sprake te zijn van een aanvullende rechtvaardiging. Daarvan is in haar benadering van het verschijnsel sprake indien de verarming en de verrijking 21

4 Zaaksvervanging direct met elkaar samenhangen, terwijl de vermogensverschuiving ook meer algemeen moet worden gerechtvaardigd. De basis hiervoor kan volgens haar worden gevonden in de ongewenstheid van de aantasting van (absolute) rechten zonder dat de rechthebbende hierop direct invloed heeft. Ik kan Spath hierin in het algemeen volgen, waarbij het in mijn benadering van het verschijnsel, zoals ik reeds opmerkte, niet steeds gaat om het redresseren van de aantasting van (absolute) rechten. Ik schrijf bewust in het algemeen, want Spath neemt, en n.m.m. terecht, ook aan dat zaaksvervanging plaatsvindt in gevallen dat de rechthebbende direct invloed heeft op de aantasting van absolute rechten. Zie Spath, diss. 2010, nr. 35 waar zij terecht aanneemt dat in geval van een gemeenschap op grond van artikel 3:167 BW ook zaaksvervanging plaatsvindt indien de algemene regels van goederen- en vertegenwoordigingsrecht worden nageleefd. Op de aantasting van de rechten hebben de rechthebbenden dan directe invloed. Ik merk hier reeds op dat n.m.m. in dit geval zaaksvervanging uitsluitend plaatsvindt indien de regels van goederen- en vertegenwoordigingsrecht zijn nageleefd. Een ander principieel probleem dat ik met de definitie van Spath heb, is dat de, door haar aangenomen originaire, verkrijging op de wet gebaseerd dient te zijn. Dat is een aanzienlijk te strenge eis zoals hierna op een aantal plaatsen zal blijken. Deze eis vindt ook geen steun in de rechtspraak. 3 Eigenlijke en oneigenlijke zaaksvervanging Bij het zoeken naar een antwoord op de vraag wanneer in een concreet geval zaaksvervanging plaatsvindt en wat daarvan de gevolgen zijn, ben ik tot de conclusie gekomen dat het door Hammerstein, diss gemaakte onderscheid tussen eigenlijke en oneigenlijke zaaksvervanging mij niet echt hielp bij het doorgronden van de problematiek die bij zaaksvervanging aan de orde is en bij het vinden van een antwoord op de vraag wanneer dat verschijnsel zich voordoet en wat dat betekent. Zaaksvervanging in eigenlijke zin omschrijft Hammerstein, diss. 1977, p. 97, als volgt: Het van rechtswege in de plaats treden van een goed als object van een recht voor een goed dat als object van datzelfde recht is verdwenen op grond dat het nieuwe goed is verkregen als vergoeding voor het verlies van de vermogenswaarde van het oorspronkelijke goed en met als doel te voorkomen dat het betreffende recht door het verdwijnen van het oorspronkelijke goed teniet gaat. 22

5 Onder zaaksvervanging in oneigenlijke zin verstaat Hammerstein, diss. 1977, p. 97: Het toerekenen van een goed aan een bepaald vermogen op grond dat dit goed is verkregen in de plaats van een oorspronkelijk tot dat vermogen behorend goed. De belangrijkste toepassingen van oneigenlijke zaaksvervanging worden volgens Hammerstein aangetroffen in het huwelijksvermogensrecht, bij bewind en bij gemeenschap. Het cruciale verschil tussen beide typen zaaksvervanging is volgens Hammerstein gelegen in het al dan niet van rechtswege in de plaats treden van een goed voor een ander goed. Volgens Hammerstein leent het recht van eigendom zich het minst van alle subjectieve rechten voor toepassing van (oneigenlijke) zaaksvervanging. Hammerstein ziet grote bezwaren tegen toepassing van de zaaksvervanging als wijze van eigendomsverkrijging. In ons recht moet eigendomsverkrijging van rechtswege uitzondering blijven. Vooral wanneer aan de eigendomsverkrijging bepaalde formele vereisten worden gesteld, zoals bij registergoederen, is zulk een verkrijging volgens Hammerstein onwenselijk. In zijn algemeenheid kan ik Hammerstein hierin volgen. De ontwikkeling die ik in dit opzicht heb doorgemaakt, is ook waar te nemen in mijn artikel Zaaksvervanging en de regels van het goederenrecht in WPNR 2008/6753, waarin ik een belangrijk aspect dat bij zaaksvervanging speelt, heb getracht te verduidelijken. N.m.m. is in het huwelijksgoederenrecht ook ten aanzien van eigendom sprake van zaaksvervanging die eerder eigenlijk dan oneigenlijk is. Zie nr. 13. Zie voor kritiek op het door Hammerstein gemaakte onderscheid ook Asser/De Boer 1* 2010/448. Waar het n.m.m. op aankomt, is vast te stellen in welke gevallen de wet, of eventueel het recht, zaaksvervanging aanvaardt. Bij ieder van die gevallen dient onder ogen te worden gezien aan welke voorwaarden moet zijn voldaan, wil men mogen aannemen dat zich zaaksvervanging heeft voorgedaan. Daarbij spelen de regels van het goederenrecht niet steeds dezelfde rol. Ten slotte zal ten aanzien van ieder geval van zaaksvervanging dienen te worden onderzocht wat zaaksvervanging in het desbetreffende geval inhoudt, met andere woorden wat daarvan de gevolgen zijn. Bij oneigenlijke zaaksvervanging is kenmerkend dat de substituutgoederen dienen ter vervanging van goederen die tot een gemeenschap of een ander geoormerkt of zelfs afgescheiden vermogen behoren. Ook (eigendoms)rechten kunnen in deze gevallen door zaaksvervanging worden verkregen. Anders 23

6 Zaaksvervanging Hammerstein, diss. 1977, p. 101 die aandacht besteedt aan het volgende geval van zaaksvervanging dat hij als oneigenlijk aanmerkt. Hij meent dat het bij de toepassing van artikel 1:124 lid 2 BW (oud) niet juist is aan zaaksvervanging zakenrechtelijke werking toe te kennen omdat zaaksvervanging hier slechts de regels van het huwelijksgoederenrecht en niet die van het zakenrecht doorbreekt. Doorbreking van een hoofdregel van het huwelijksgoederenrecht, namelijk dat een goed in de wettelijke gemeenschap valt, heeft n.m.m. goederenrechtelijke werking namelijk dat het goed aan één der echtgenoten in privé toebehoort. 4 Niet steeds originaire verkrijging Mijn kennis van en inzicht in het verschijnsel is verder vergroot door kennisneming van de dissertatie van Spath en mijn recensie daarvan in WPNR 2011/6872. Deze verdere studie heeft bij mij het hiervoor reeds vermelde inzicht vergroot dat zaaksvervanging een rechtsfiguur is die in vele verschillende contexten in de wet voorkomt en die door de wetgever niet systematisch is doordacht. Daaruit moet n.m.m. volgen, dat de opvatting dat zaaksvervanging altijd aan hetzelfde kenmerk zal voldoen en dezelfde gevolgen zal hebben, onhoudbaar is. En voorts dat de door Spath verdedigde opvatting dat er bij zaaksvervanging steeds sprake zou zijn van een originaire verkrijging, geen geldend recht weergeeft. In WPNR 2011/6872 heb ik onder 5 aan de hand van vier gevallen van zaaksvervanging aangetoond dat er in deze gevallen geen sprake is van originaire verkrijging. Het betreft de eerste en tweede zaaksvervangingsregel bij gemeenschap, artikel 1:124 lid 2 BW (oud) en zaaksvervanging bij de fideicommissaire erfstelling. Ik verwijs voor de eerste in artikel 3:167 BW neergelegde zaaksvervangingsregel bij gemeenschap naar nr. 27 waar ik tot de conclusie kom dat zaaksvervanging hier geen wijze van eigendomsverkrijging is. In nr. 28 interpreteer ik de tweede zaaksvervangingsregel van artikel 3:177 lid 1 BW aldus dat deze aangeeft wat het bestaande, derivitatief verkregen, recht omvat als zich een bepaald feit heeft voorgedaan. In nr. 42 behandel ik de vraag aan welke voorwaarden moet zijn voldaan wil bij een fideicommissaire erfstelling een registergoed als substituut kunnen fungeren. Dat is een goede plaats om tevens duidelijk te maken dat het vervangende recht door de verwachter in beginsel niet originair wordt verkregen. Aannemen dat er steeds sprake is van originaire verkrijging vergroot ook niet het inzicht in het verschijnsel in zijn verschillende verschijningsvormen en de verklaring van de gevolgen ervan. 24

7 Het onderscheid tussen derivatief en originair verkrijgen is in het bijzonder van belang voor de omvang van de rechten die worden verkregen. In het geval van originaire verkrijging wordt een geheel nieuw recht verkregen dat in beginsel niet is onderworpen aan beperkingen die door een vorige rechthebbende zijn aangebracht. Bij derivatieve verkrijging gaat het recht op de verkrijger over in de omvang waarin het bij de vorige rechthebbende berustte. Aldus Asser/Bartels & Van Mierlo 3-IV 2013/203. Als men, zoals Spath, diss doet, de originaire verkrijging van rechten op het vervangende goed voor de bepaling van de kenmerken van het originair verkregen recht, zoals de rangorde daarvan: zie Spath, diss. 2010, nr. 166 e.v., laat teruggrijpen op de titel die ten grondslag lag aan het oorspronkelijke recht, wordt in ieder geval duidelijk dat de originaire verkrijging de gevolgen van het verschijnsel zaaksvervanging op zichzelf niet verklaart. Dan kan men ook opmerken, zoals Hammerstein, MvV 2011, p. 21 e.v. doet, dat het per saldo niet veel uitmaakt of zaaksvervanging een originaire wijze van rechtsverkrijging is. Overigens spreekt de juridische constructie van originaire verkrijging Hammerstein minder aan, omdat het verband tussen het verlies van een zaak waarvoor een andere zaak in de plaats komt min of meer in de lucht komt te hangen. Hammerstein merkt in dat verband op dat bij het voortbestaan van een recht dat recht zo veel mogelijk in stand blijft wat zijn omvang en overige kenmerken betreft en dat bij originaire verkrijging die kenmerken op het nieuwe recht moeten worden overgebracht. Hierna zal blijken dat dat soms ook zal moeten plaatsvinden in de gevallen dat zaaksvervanging als een derivatieve verkrijging dient te worden aangemerkt. 5 Zaaksvervanging kan zich ook voordoen buiten de in de wet geregelde gevallen Ik verschil ook overigens op principiële punten met Spath van mening. Zo meen ik dat het verschijnsel zaaksvervanging zich ook kan voordoen buiten de gevallen dat de wet dat met zoveel woorden bepaalt. Sterker: ik ben ervan overtuigd dat mijn opvatting geldend Nederlands recht weergeeft. Ook Snijders/Rank-Berenschot, Goederenrecht 2011, nr. 294 menen dat er, gezien het gesloten systeem van goederenrechtelijke rechten, voor elke substitutie een wettelijke grondslag dient te bestaan. Zij gaan niet in op de vraag of de wetsbepaling die in een bepaald geval de grondslag voor zaaksvervanging is op bepaalde andere gevallen analogisch mag worden toegepast dan wel extensief mag worden geïnterpreteerd zodat zij op andere gevallen van toepassing is. 25

8 Zaaksvervanging Zie daarover ook nr. 91 en Zaaksvervanging doet zich ook voor bij andere gevallen dan verkrijging van vervangende rechten met absolute kenmerken Ten slotte zal blijken dat mijn begrip van zaaksvervanging nauw aansluit bij de definitie van Langemeijer in zijn dissertatie. Het verschijnsel doet zich ook voor, en dient ook dan verklaard te worden, buiten de gevallen van verkrijging van vervangende rechten met absolute kenmerken op goederen, welk citaat ik ontleen aan Spath, diss. 2010, nr Ik noem hier onder meer de eerste zaaksvervangingsregel bij gemeenschap en het (testamentaire) bewind. 7 Rechtssystematische grenzen In hoofdstuk 6 van haar proefschrift verdedigt Spath dat rechtssystematische grenzen dienen te worden getrokken. In een geval dat de door haar aangebrachte grenzen zouden worden overschreden, kan naar haar mening geen zaaksvervanging plaatsvinden. Een belangrijke rechtssystematische grens is volgens haar dat een registergoed bij zaaksvervanging slechts een surrogaat kan zijn als het vervangende recht onmiddellijk, direct dan wel indirect, kenbaar is uit de openbare registers. Zie Spath, diss. 2010, nr Deze stelling die niet op de wet is gebaseerd, is onhoudbaar en vindt ook geen steun in de rechtspraak. Ik zal mijn opvatting hierna in hoofdstuk 14 onderbouwen en daarbij steun vinden in een aantal door mij behandelde gevallen van zaaksvervanging. 8 Het (beperkte) nut van algemene beschouwingen en interne rechtsvergelijking Het verschijnsel zaaksvervanging is in zijn algemeenheid moeilijk te doorgronden. Om meer duidelijkheid te verkrijgen, bestaat er n.m.m. behoefte aan algemene beschouwingen en interne rechtsvergelijking over het verschijnsel in zijn verschillende verschijningsvormen en in het bijzonder ook, waar dat van belang is, aan een vergelijking van de verschillende gevallen waarin zich zaaksvervanging voordoet. Zonder deze algemene beschouwingen en interne rechtsvergelijking zou ik niet de hiervoor reeds vermelde conclusie hebben 26

9 kunnen bereiken dat het niet nuttig is om te trachten algemene regels te formuleren ten aanzien van het verschijnsel zaaksvervanging. Het is mijn ambitie om de (praktijk)jurist, die met een vraag betreffende zaaksvervanging in een concreet geval te maken heeft, de weg te wijzen naar de toepasselijke rechtsregels en, mede door verwijzing naar relevante literatuur, aan te geven welke vragen over de toepassing daarvan kunnen rijzen en hem zo veel mogelijk te helpen bij de beantwoording van die vragen. Deze doelstelling en mijn reeds vermelde opvatting dat zaaksvervanging in de gevallen dat dit verschijnsel zich voordoet niet steeds aan hetzelfde kenmerk zal voldoen en dezelfde gevolgen zal hebben, verklaren mijn keuze om gevallen van zaaksvervanging onder te verdelen in verschillende categorieën. 9 Plan van behandeling Wat betreft het plan van behandeling heb ik gemeend dat de praktijk, in aanmerking genomen dat zaaksvervanging niet steeds hetzelfde kenmerk en dezelfde rechtsgevolgen heeft, niet alleen belang heeft bij algemene beschouwingen over dit verschijnsel, maar ook, en zelfs nog meer, gediend is met een behandeling van de belangrijkste gevallen waarin, al dan niet op basis van een wetsbepaling, zaaksvervanging plaatsvindt. Het is daarbij niet mijn bedoeling elk geval van zaaksvervanging te behandelen en zeker niet uitputtend. Bij de behandeling van de belangrijkste gevallen van zaaksvervanging verwijs ik zo veel mogelijk naar de meest relevante literatuur waar de geïnteresseerde lezer verwijzingen naar verdere literatuur kan vinden. Ik heb ervoor gekozen om in de hoofdstukken 2 tot en met 11 de belangrijkste in het BW voorkomende gevallen waarin zich, volgens mijn definitie van het verschijnsel, zaaksvervanging voordoet, te beschrijven. Ik besteed geen aandacht aan de zaaksvervangingsregels die in geval van beslag gelden. Ook niet waar deze in het BW zijn opgenomen zoals in artikel 5:114 leden 1 en 2 BW en artikel 5:146 BW waarover nr. 67. Ik verwijs naar artikel 455a, 494 en 507a Rv en artikel 31 lid 1 Wge. Ten aanzien van ieder van deze gevallen beschrijf ik aan welke voorwaarden moet zijn voldaan wil er van zaaksvervanging sprake zijn en wat zaaksvervanging in dat geval betekent, dat wil zeggen wat de rechtsgevolgen daarvan zijn. Tussen de verschillende gevallen doen zich nader te beschrijven relevante verschillen voor ten aanzien van de voorwaarden waaraan moet zijn voldaan, wil er sprake zijn van zaaksvervanging alsmede ten aanzien van de gevolgen. Deze benadering is gerechtvaardigd omdat in beginsel voor ieder geval van zaaksvervanging andere voorwaarden en andere gevolgen gelden. Het belang van deze 27

10 Zaaksvervanging monografie is n.m.m. mede in deze conclusie gelegen. Wel zie ik onder ogen of een wettelijke regel betreffende een bepaald geval, bijv. de voorwaarde voor toepasselijkheid, ook mag worden toegepast op een of meer andere gevallen. Ik vermijd in dit verband bij voorkeur de door Spath, diss in hoofdstuk 5 gebezigde term toepassingsvoorwaarden. Zij komt aan de toepassingsvoorwaarden eerst toe nadat zij in hoofdstuk 4 met als opschrift Methode het standpunt heeft ingenomen dat zaaksvervanging steeds een originaire verkrijging is. Zoals vermeld meen ik dat deze opvatting onhoudbaar is. Ik zal dat hierna op een aantal plaatsen toelichten, onder meer bij de behandeling van de eerste zaaksvervangingsregel bij de wettelijke gemeenschap van goederen. In mijn opvatting is zaaksvervanging niet steeds een originaire verkrijging. Ook niet in de gevallen dat zaaksvervanging valt onder de enge definitie die Spath, diss. 2010, nr. 191 van het verschijnsel geeft. Zie mijn bespreking van Spath, diss in WPNR 2011/6872. Er is dus niet slechts één wijze waarop zaaksvervanging tot handhaving van beschermenswaardige rechtsposities leidt. Ik zal bij iedere categorie gevallen onder ogen zien op welke wijze zaaksvervanging plaatsvindt. Ik behandel die methode als onderdeel van de voorwaarden. Aan het slot van hoofdstuk 12 kom ik tot een voorlopige verdeling van de verschillende gevallen van zaaksvervanging in afzonderlijke categorieën. In hoofdstuk 13 besteed ik aandacht aan een aantal gevallen waarin de wet niet aangeeft dat er sprake is van zaaksvervanging en onderzoek ik of al dan niet op grond van een analogische toepassing dan wel een extensieve interpretatie van een wetsbepaling, aangenomen mag worden dat er sprake is van zaaksvervanging. Ik sta niet afwijzend tegen analogische toepassing van zaaksvervangingsregels, ook niet indien het gaat om de voorwaarden waaraan moet zijn voldaan wil zaaksvervanging plaatsvinden en de gevolgen van zaaksvervanging. Bij de behandeling van een aantal gevallen van zaaksvervanging zal blijken dat niet uit de openbare registers betreffende registergoederen blijkt dat zich zaaksvervanging heeft voorgedaan, dat wil zeggen dat het vervangende goed, hierna ook wel te noemen het surrogaat, een registergoed is terwijl uit de openbare registers van de zaaksvervanging niet blijkt. Het is voor de praktijk en doctrine regelmatig een probleem dit gegeven te aanvaarden. Daarom acht ik het van belang in hoofdstuk 14 de belangrijkste gevallen waarin dit verschijnsel zich kan voordoen en waarmee de praktijk rekening dient te houden, te vermelden. In hoofdstuk 15 sluit ik af met enkele algemene conclusies. 28

11 10 Terminologie De term zaaksvervanging komt in de wet niet voor. Met zaaksvervanging wordt vaak, maar niet steeds, een goederenrechtelijk verschijnsel aangeduid. In de terminologie van ons huidige BW zou de term goedsvervanging in zoverre juister zijn. Ik wil dit neologisme vermijden evenals het merendeel van de literatuur dat doet. Aan de term substitutie ben ik evenmin toe. Snijders/Rank-Berenschot, Goederenrecht 2011, nr. 294 hanteert wel de term substitutie. Ook de term reële substitutie die ontleend is aan de Franse subrogation réelle, neem ik niet over. Deze term onderscheidt het verschijnsel wel van de verbintenisrechtelijke subrogatie, maar is, evenmin als zaaksvervanging overigens, geen juiste term als het verschijnsel, zoals ik meen, niet steeds goederenrechtelijk van aard is. 11 Geen algemene regeling in BW; ordening in categorieën In het BW treffen wij geen algemene bepalingen betreffende zaaksvervanging aan. Op tal van plaatsen bepaalt het BW in de Boeken 1-5 dat zaaksvervanging plaatsvindt. De wet brengt dat niet steeds met dezelfde terminologie tot uitdrukking. Ik zal in de hoofdstukken 2 tot en met 11 de belangrijkste gevallen, waarin het BW n.m.m. aangeeft dat zich zaaksvervanging voordoet in de zin waarin ik dat verschijnsel versta, analyseren en ten slotte in hoofdstuk 12 een aantal categorieën van zaaksvervanging onderscheiden. 29