Sterven in eigen regie: wettelijke (on-)mogelijkheden

Transcriptie

1 30 november 2017 Sterven in eigen regie: wettelijke (on-)mogelijkheden Esther Pans, advocaat

2 Recente maatschappelijke initiatieven Coöperatie Laatste Wil 2017 Commissie Schnabel 2016 Hulp is geen misdaad 2013 Conceptwetsvoorstel D Uit Vrije Wil 2010 Manifest 294

3 Vragen die leven 1. Mag ik een dodelijk middel bestellen uit het buitenland? 2. Mag ik mijn naaste helpen bij een zelfdoding? 3. Mag ik aanwezig zijn bij een zelfdoding? 4. Wat zegt de wet over het middel dat de Coöperatie Laatste Wil zegt te hebben? Mag dit middel worden verstrekt? 5. Waarom is hulp bij zelfdoding strafbaar, ook als de hulpvrager bij zijn volle verstand is en niet onder druk staat?

4 Juridisch kader Antwoorden vragen Conclusie Opbouw presentatie

5 Wat is wettelijk toegestaan bij zelfdoding? WEL TOEGESTAAN ZELFDODING NIET TOEGESTAAN AANZETTEN TOT AANWEZIG ZIJN BEHULPZAAM ZIJN/MIDDELEN

6 Juridisch kader/context 1. Waarom is hulp bij zelfdoding strafbaar? 2. Welke gevaren zijn er en hoe reëel zijn ze?

7 Uitgangspunten van het strafrecht Strafrecht: bescherming van leven en goed; Strafrecht: stringent normatief kader: belang van duidelijkheid; Het (potentiële) slachtoffer van misdrijven: niet de assertieve, hoogopgeleide en onafhankelijke burger is de norm, maar de laagopgeleide, afhankelijke, kwetsbare mens; Niet de sterkste, maar de zwakste schakel bepaalt de ketting; Levensmisdrijven als zwaarste categorie misdrijven: het menselijk leven als hoogste goed & grote (fin.) belangen bij leven en dood.

8 Wetboek van Strafrecht Strafrechtelijke systematiek Boek 1: Algemene Bepalingen Boek 2: Misdrijven Boek 3: Overtredingen

9 Plaatsbepaling hbz binnen het WvSr Boek 2: Misdrijven Titels 1-36 Titel 19: misdrijven tegen het leven gericht

10 Strafbaarheid hulp bij zelfdoding Strafrechtelijke anomalie: zelfdoding is niet strafbaar, hulp erbij wel; Ratio: eerbied voor het menselijk leven + bescherming zwakkere medemens en voorkomen van misbruik; Rechtspraak: zeer stringente uitleg van behulpzaam zijn bij : alles wat de zelfdoding mogelijk of gemakkelijker maakt ; Wettelijke uitzondering voor de arts die voldoet aan de Wtl.

11 Rechtspraak hulp bij zelfdoding niet-artsen Kern: daders altijd veroordeeld (m.u.v. Heringa!), rechter ziet geen ruimte voor niet-artsen, straf is doorgaans wel relatief laag. Strafbare vormen van hulp zijn: instructies + concrete handelingen of vaardigheden bij voorbereiding of uitvoering van zelfdoding. Toegestane vormen van hulp zijn: algemene informatie geven + aanwezig zijn bij de zelfdoding.

12 Arrest Heringa (Hoge Raad 14 maart 2017) Rechtbank Hof Hoge Raad Hof

13 Arrest Heringa (HR 14 maart 2017) Kernoverwegingen Hoge Raad Wtl is vrucht van langdurig maatschappelijk debat en rechtspraak De zorgvuldigheidseisen uit de Wtl zijn nauw verbonden met de professionele achtergrond en kennis van de arts Slechts bij hoge uitzondering mag niet-arts handelen Niet aannemelijk dat Heringa hieronder valt

14 Wat valt op aan het arrest Heringa? - Intuïtief kunnen wij ons allemaal vinden in werkwijze Heringa; - Ook rechters worstelen met materie; - Klassiek geval van spanning tussen individueel en collectief belang; - Voor déze hulpgever en déze hulpvrager zouden wij deze handelwijze best willen toestaan, maar geldt dat voor alle gevallen? - Perspectief en belang van de normsteller vs. perspectief en belang van het individu.

15 Conclusie rechtspraak art. 294 lid 2 Sr. Hulpgevers zijn vaak suïcide-consulenten, soms naasten; Hulpontvangers zijn vaak hoogbejaarden, maar niet altijd; Rechter hanteert strikte opvatting van behulpzaamheid: verboden is alles wat de zelfdoding mogelijk of gemakkelijker maakt ; Niet toegestaan is: elke handeling in de voorbereiding of de uitvoering van de zelfdoding + geven van gepersonaliseerd advies; Toegestaan: algemeen advies, aanwezig zijn, morele steun verlenen; Rechter houdt vast aan het medische model.

16 Mogelijkheden sterven in eigen regie - Zelfdoding plegen - Algemeen advies geven over de juiste middelen en procedures - Bij de zelfdoding aanwezig zijn - Morele steun verlenen bij de zelfdoding - Verdergaande hulp verlenen en een beroep doen op art. 40 Sr (overmacht)

17 Onmogelijkheden sterven in eigen regie - Aanzetten tot zelfdoding - Instruerend, sturend, regisserend of procesbewakend optreden; - Hulp verschaffen in de vorm van concrete voorbereidingen en handelingen (bijvoorbeeld gereedmaken middelen) mits de zelfdoding volgt

18

19 Welke gevaren zijn er en hoe reëel zijn ze? 1. Hulpvrager is niet wilsbekwaam; 2. Hulpvrager ervaart druk van buitenaf; 3. Doodswens is niet duurzaam; 4. Lijden kan nog sterk verminderd/behandeld worden; 5. Hulpgever heeft onvoldoende distantie tot hulpvrager; 6. Hulpgever heeft (financieel/emotioneel) belang bij dood; 7. Toetsbaarheid en controleerbaarheid handelen hulpgever ontbreekt (+ geen kader).

20 Welke gevaren zijn er en hoe reëel zijn ze? Gevaar 1: hulpvrager is niet wilsbekwaam - Praktijk van alledag: veel onduidelijkheid, vragen en problemen omtrent wilsbekwaamheid, ook bij artsen; - Rechtszaken tegen notarissen over toestaan wijziging testament dementerende oudere of huwelijk op sterfbed met verpleegkundige; - Grote en diverse belangen bij overlijden (onder meer: erfrecht, verzekeringsrecht).

21

22 Welke gevaren zijn er en hoe reëel zijn ze? Gevaar 2: hulpvrager ervaart druk van buitenaf - Tweede evaluatie Wtl (ZonMw 2012, p. 136): Van de artsen die ervaring hadden met verzoeken om levensbeëindiging had 29% wel eens de indruk gehad dat de patiënt dit verzoek in enige mate onder druk van naasten had gedaan [NB: huisartsen: 32%]; - Huisartsen: 55% druk naasten ervaren om verzoek in te willigen; - Druk is geen ondenkbeeldig risico: velerlei oorzaken en vormen; - Casus Belgische tweeling (2012) en Belgische gevangene (2013).

23 Welke gevaren zijn er en hoe reëel zijn ze? Gevaar 3: doodswens is niet duurzaam - Zelfbeschikking is in filosofisch en maatschappelijk opzicht omstreden concept; - Wetgever Wtl zag het als belangrijk, maar niet absoluut beginsel en niet als leidend beginsel; - Arrest-Hilarius laat weerbarstigheid (inschatting) doodswens zien; - Onder artsen is bekend dat doodswens sterk kan fluctueren.

24 Welke gevaren zijn er en hoe reëel zijn ze? Gevaar 4: lijden kan nog sterk verminderd worden - Eerbied voor het menselijk leven als abstracte norm wellicht geen waarde die iedereen deelt, maar velen zullen wel vinden dat als iemands situatie nog sterk verbeterd kan worden en dit de doodswens zou wegnemen, dit wenselijk is; - Eerbied voor menselijk leven is wel uitgangspunt wetgever; - Is de hulpgever bekwaam te beoordelen of de situatie van de hulpvrager te verbeteren valt (+ hoe is dit te controleren)?

25 Welke gevaren zijn er en hoe reëel zijn ze? Gevaar 5: hulpgever heeft onvoldoende distantie tot hulpvrager - In de rechtspraak van vóór de Wtl is juist benadrukt dat hulpgever geen familie van hulpvrager moet zijn; - Is dat wel het geval, dan extra goed kijken of beoordeling situatie en doodswens hulpvrager juist is; - NB: niet alleen probleem van distantie, maar ook van bekwaamheid en controle, zie ook onder 4.

26 Welke gevaren zijn er en hoe reëel zijn ze? Gevaar 6: hulpgever heeft financieel/emotioneel belang bij dood hulpvrager - Grote gevolgen overlijden op terrein erfrecht, familierecht, verzekeringsrecht; - Strafrechtelijke blik: niet de goedwillende, zorgvuldige, oprechte hulpgever is de norm, maar de kwaadwillende, onzorgvuldige, onoordeelkundige hulpgever; - Niet naïef zijn over dynamiek binnen familieverhoudingen.

27 Welke gevaren zijn er en hoe reëel zijn ze? Gevaar 7: toetsbaarheid en controleerbaarheid handelen hulpgever ontbreekt - Zorgvuldigheidseisen zijn afgelopen 30 jaar ontwikkeld binnen rechtspraak, geneeskunde, politiek, RTCG s en maatschappij; - Waardevol kader om verzoeken hulp bij zelfdoding te beoordelen; - Dit gehele kader en de daarbij behorende controlemechanismen gooi je overboord als je een route naast de Wtl creëert: hoe waarborg je dan enige toetsbaarheid/controleeerbaarheid? - Hoe waarborg je zelfbeschikking hulpvrager?

28 Geneesmiddelenwet 2007 Onderwerp: regelt via vergunningenstelsels de kanalisatie en distributie van het product geneesmiddel. Specifieker: - Vervaardiging - Groothandel - Toelating tot de markt - Aflevering - Terhandstelling aan de patiënt

29 Geneesmiddelenwet 2007 Art. 61 Gw Verbod op te koop aanbieden of ter hand stellen van UR- en UAgeneesmiddelen met uitzondering van: 1. Apothekers 2. Huisartsen 3. Daartoe bij ministeriële regeling aangewezen personen/instanties

30 Wet BIG 1993 Voorbehouden handelingen Lijst van 14 risicovolle medische handelingen (art. 36 BIG), waaronder voorschrijven van UR-geneesmiddelen; Art. 36 lid 14 BIG: alleen artsen en tandartsen mogen URgeneesmiddelen voorschrijven en (onder bepaalde voorwaarden) verloskundigen en verpleegkundigen

31 Vragen 1. Mag ik een dodelijk middel bestellen uit het buitenland? NEE Als het om een UR-geneesmiddel gaat is dat verboden JA Als het niet om een UR-geneesmiddel gaat en het is uitsluitend voor eigen gebruik.

32 Vragen 2. Mag ik mijn naaste helpen bij een zelfdoding? NEE Geen instructie geven en geen enkele feitelijke handeling verrichten die de zelfdoding mogelijk of gemakkelijker maken. JA Wel algemeen advies geven, aanwezig zijn en morele steun verlenen.

33 Vragen 3. Mag ik aanwezig zijn bij een zelfdoding? JA Dat mag mits u niets doet en er alleen bent om de persoon die dood gaat moreel te steunen.

34 Vragen 4. Wat zegt de wet over het middel dat de Coöperatie Laatste Wil zegt te hebben? Mag dit middel worden verstrekt? JA/NEE Verstrekking van het middel is strafbaar (mits de zelfdoding volgt), maar CLW verstrekt niet, maar stelt een verkoopadres ter beschikking. Is dit strafbare hulp bij zelfdoding? Nog onbeslist.

35 Hartelijk dank voor uw aandacht!