Inleiding Voltooid leven, Ekklesia, Lokhorstkerk, Leiden, 22 maart 2016 Sjef Gevers (emeritus hoogleraar gezondheidsrecht UvA/AMC)

Transcriptie

1 Inleiding Voltooid leven, Ekklesia, Lokhorstkerk, Leiden, 22 maart 2016 Sjef Gevers (emeritus hoogleraar gezondheidsrecht UvA/AMC) 1. Iets over mijzelf O.a. als hoogleraar gezondheidsrecht al vele jaren bezig met medische beslissingen rond levenseinde Na emeritaat is die betrokkenheid alleen maar groter geworden; sinds 6 jaar voorzitter van een RTe Beperkte betrokkenheid bij het veelbesproken rapport van de cie Schnabel over voltooid leven (meelezer juridisch deel) 2. Aard van deze lezing Bij vorige gelegenheid (voor)lezing van Karin van den Broeke met vooral een filosofische/ethische inslag Ik zal in mijn inleiding vooral naar het thema voltooid leven kijken vanuit het perspectief van beleid en regelgeving Dat is een beperkter perspectief, maar wel relevant omdat voltooid leven nu ook onderwerp is geworden van politieke discussie over de vraag of daarvoor aparte wetgeving moet komen (al is het gelet op verkiezingsuitslag de vraag waartoe dat nog kan leiden) Het is tot op zekere hoogte ook pragmatische perspectief, maar dat wil niet zeggen dat er geen principiële aspecten aanzitten (mensenrechten zoals recht op/bescherming van het leven; rechtvaardiging van inbreuken daarop; rechtsbeginselen zoals het zelfbeschikkingsrecht). 3. Opzet van mijn inleiding Ontwikkeling in de toepassing euthanasiewetgeving, vooral in relatie tot/in richting van voltooid leven problematiek Hoe tegen die achtergrond te oordelen over de conclusies van het rapport Schnabel? Toch naar een speciale wet over hulp bij zelfdoding in geval van voltooid leven: de Kabinetsreactie / het initiatief wetsvoorstel van D 66

2 Is een nieuwe wet naast de bestaande euthanasiewet alles afwegende wel gewenst? 4. Ontwikkeling in de toepassing van de euthanasiewetgeving (ook in relatie tot voltooid leven problematiek) WTL nu 15 jaar oud; in al die jaren gestaag toenemende stijging van aantal gevallen van euthanasie/h.b.z.; nu ongeveer 6000 per jaar Veruit de meeste gevallen betreffen mensen die ernstig lijden aan/in een laat stadium verkeren van een fatale lichamelijke ziekte (zoals kanker: 4000 van de 5500 in 2015); maar relatief weinig gevallen die veel complexer zijn (van de 5500 gevallen in 2015 betroffen er 56 psychiatrische aandoeningen en 109 dementie) Alle gevallen van euth./h.b.z. worden achteraf beoordeeld door een regionale toetsingscie: heeft de arts zich aan de wettelijke zorgvuldigheidseisen gehouden? Een van de kerneisen naast het vrijwillig en weloverwogen verzoek is dat sprake moet zijn van ondraaglijk en uitzichtloos lijden; volgens de rechtspraak (en de uitspraken van de regering bij totstandkoming van de wet) moet dat lijden een medische grondslag hebben (d.w.z. voortkomen uit een of meer medische aandoeningen) Interessant in relatie tot de discussie over voltooid leven is dat vooral bij ouderen sprake kan zijn van een stapeling van aandoeningen/klachten, die op zich zelf genomen niet heel ernstig of fataal hoeven te zijn, maar tesamen een lijden kunnen veroorzaken dat ondraaglijk is In de oordelen van de toetsingscommissies wordt al vele jaren aanvaard dat bij een dergelijke stapeling van ouderdomsaandoeningen voldaan is aan de eis dat het lijden een medische grondslag moet hebben. In 2015 ging het om 183 gevallen, maar dat aantal neemt geleidelijk toe. Bij de toetsing is het overigens moeilijk hier een scherpe grens te trekken: wanneer is er nu wel of niet voldoende medische grondslag? Het oordeel van de arts (en van de consulent) zal dan een grote rol spelen, te meer omdat de wet zelf op dit punt geen duidelijke grens aangeeft Consequentie is dat nogal wat gevallen waarin oudere mensen hun leven als voltooid beschouwen al onder de huidige wet vallen, d.w.z. dat de arts binnen de grenzen van de huidige wet zoals die nu wordt toegepast al aan hun stervenswens tegemoet kan komen.

3 Dat maakt de vraag klemmender of er dan wel een nieuwe wet moet komen. 5. Hoe tegen die achtergrond te oordelen over de conclusies van het rapport Schnabel? Cie. ingesteld in 2014; taak: zich bezinnen op noodzaak en wenselijkheid van het uitbreiden van de huidige juridische mogelijkheden voor h.b.z. aan mensen die hun leven als voltooid beschouwen (vlg. cie. gaat het daarbij om een combinatie van verlieservaringen op verschillende terreinen ); rapport begin 2016 uitgebracht. Belangrijkste conclusies: Huidige wetgeving biedt voldoende ruimte voor merendeel van mensen die een stervenswens hebben omdat zij hun leven als voltooid beschouwen; de groep mensen van wie de stervenswens niet gerelateerd is aan medische problematiek is waarschijnlijk klein De huidige euthanasiewet kent globale, open normen (de eis van een medische grondslag is er zelfs niet expliciet in verwoord): zij kan in de interpretatie nog meebewegen met veranderende inzichten in de samenleving en de medische beroepsgroep Als er naast de WTL een andere route wordt opengesteld voor h.b.z. (met minder strenge eisen, zonder dat arts daarbij betrokken moet zijn) zal de bestaande zorgvuldige praktijk worden ondermijnd In feite wordt h.b.z. dan louter een zaak van zelfbeschikking; omdat het gaat om zaak van leven en dood is het onwenselijk op dit gebied een zo grote mate van vrijheid te laten ontstaan. Ik kan mij persoonlijk wel in die conclusies vinden. Vanuit mijn ervaring met de huidige praktijk bezien is het goed mogelijk dat voor het merendeel van de gevallen van voltooid leven al ruimte is onder de huidige euthanasiewet Bij de uitspraken op dit punt in het rapport is wel een kritische noot te plaatsen: het is niet bekend hoe groot de resterende groep is (voltooid leven zonder medische grondslag wegens stapeling van ouderdomsaandoeningen); dat is niet onderzocht

4 Ook de overige argumenten van de cie spreken mij aan, zeker dat van de te verwachten uitholling van het huidige systeem: waarom nog de smalle, steilere route kiezen als er een bredere weg wordt aangelegd met minder belemmeringen? Daar komt nog bij dat het heel moeilijk zal zijn een goede wet over voltooid leven te maken (zie hieronder) 6. Toch naar een speciale wet over hulp bij zelfdoding in geval van voltooid leven: de Kabinetsreactie / het initiatief wetsvoorstel van D 66 Dat brengt bij de Kabinetsreactie op het rapport van okt 2016, resp. het initiatief wetsvoorstel van D 66 (in jan. j.l. ter consultatie rondgestuurd) Het Kabinet wil mensen met stervenswens die niet onder de huidige wet vallen niet in de kou laten staan: ook voor hen moet er een regeling komen. Dat is nodig, aldus het Kabinet, om recht te doen aan hun recht op zelfbeschikking rond het eigen levenseinde; de euthanasiewet uitbreiden is daarvoor geen optie omdat die een ander uitgangspunt heeft, nl. barmhartigheid voor de medisch lijdende patiënt Contouren van die wet zoals het Kabinet die ziet: H.b.z. is niet strafbaar indien verleend door een speciaal daartoe opgeleide stervenshulpverlener. Die moet in meerdere gesprekken nagaan of sprake is van een vrijwillig en weloverwogen verzoek, van ondraaglijk lijden en van het ontbreken van alternatieven Na een bepaalde wachttijd (na laatste gesprek) moet onafhankelijk deskundige tweede beoordeling doen; dan kan evt. de stervenshulpverlener een recept uitschrijven voor dodelijke middelen Toezicht achteraf door soort RTe E.e.a. wordt alleen mogelijk voor mensen die een bepaalde leeftijd hebben bereikt ; maar Kabinet wil zich op dit punt nog niet uitspreken Initiatief-wetsvoorstel D 66 Grosso modo langs dezelfde lijnen; stervenshulpverlener is levenseindebegeleider (beroep dat wettelijk geregeld wordt en onder tuchtrecht valt)

5 Tenminste 2 gesprekken om na te gaan of sprake is van wilsbekwaam, vrijwillig, weloverwogen en duurzaam verzoek; er gelden geen eisen t.a.v. de aard van het lijden of t.a.v. eventuele alternatieven Voordat hulp wordt verleend moet een onafhankelijke collega worden geraadpleegd; t.a.v. melding, toetsing e.d. wordt zoveel mogelijk aangesloten bij huidige euthanasiewet Anders dan in het Kabinetsstandpunt wordt in het D 66 voorstel wél een leeftijdsgrens aangegeven, nl. 75 jaar; vanaf die leeftijd zullen factoren die maken dat mensen hun leven als voltooid zien, grotere rol gaan spelen. 7. Is een nieuwe wet naast de bestaande euthanasiewet alles afwegende wel gewenst? Ik twijfel zelf zeer of we een dergelijke weg wel op moeten gaan Dat is niet omdat mensenrechtenverdragen daaraan in de weg zouden staan: waarschijnlijk laat (ook) het EVRM daar ruimte voor (overigens zonder enige verplichting voor de overheid die ruimte ook te benutten). Mijn terughoudendheid heeft met verschillende andere punten te maken In de eerste plaats de praktische vraag hoe je t.a.v. voltooid leven tot een adequate, in de praktijk toetsbare regeling kan komen: verzoek (en lijden) zullen voor de stervenshulpverlener in een aantal gevallen heel moeilijk te beoordelen zijn (bv. gevallen waarin psychiatrische problematiek een rol speelt) het zou een verlies zijn als de arts die toch doorgaans het best geëquipeerd zal zijn om de situatie van de hulpvrager te beoordelen, hem/haar te begeleiden en te helpen, geen rol meer hoeft te spelen welke leeftijdsgrens? hoe leeftijdsdiscriminatie te vermijden? elke grens lijkt tot op zekere hoogte willekeurig hoe voorkom je aanzuigende werking van buiten de landsgrenzen? Dan argumenten die te maken hebben met het effect van zo n nieuwe wet: Hoe vermijd je het al door de cie. Schnabel genoemde gevolg van ondermijning van de huidige wet en praktijk, die algemeen als zorgvuldig wordt beschouwd en succesvol in de beoogde doelen?

6 De nieuwe wet zal overwegend een procedureel karakter hebben (wil de verzoeker echt dood?) zonder dat nog sprake is van een inhoudelijke beoordeling: welk signaal zal daarvan uitgaan? wordt het leven (ook voor het gevoel) zo nog wel voldoende beschermd? gaat de overheid daar niet te gemakkelijk inbreuken op mogelijk maken? Uiteindelijk zal een keuze gemaakt moeten worden: wegen de voordelen van een nieuwe wet op tegen de nadelen? Voor mij is dan vooral de vraag, of zo n nieuwe wet voldoende toevoegt om de verschillende nadelen die ik noemde te ondervangen, of althans te rechtvaardigen. Die toevoeging lijkt zoals ik aangaf beperkt. M.i. is dan de prijs relatief hoog. Het is beter bij zulke ingrijpende zaken de voorzichtige weg te kiezen. Dit wil niet zeggen dat de stervenswens van mensen die lijden aan een voltooid leven niet zeer invoelbaar kan zijn en te respecteren is. Als we het over wetgeving hebben, dan gaat het echter om maatschappelijke keuzen, om public policy : moet de staat de individuele keuzevrijheid in dit geval ondersteunen? Ik denk van niet.