Euthanasie en het EVRM

Transcriptie

1 Het Europese recht en de Nederlandse rechtsorde: In hoeverre is de Nederlandse euthanasiewetgeving in strijd met de Europese wetgeving, zoals het EVRM? Inleiding Het onderwerp van dit werkstuk is het Europese recht en de Nederlandse rechtsorde. De wetgeving en het beleid van Nederland zijn op een aantal punten bepaald vooruitstrevend te noemen in vergelijking met de meeste landen om ons heen. Denk bijvoorbeeld aan het gedoogbeleid en de legalisering van het homohuwelijk een aantal jaren geleden. Het punt waar ik mij hier mee bezig wil houden is echter de Nederlandse wetgeving op het gebied van euthanasie. Sinds 2002 zijn artsen niet meer strafbaar wanneer ze meewerken aan euthanasie van hun patiënten, mits ze zich aan bepaalde regels houden. Dit is vastgelegd in de Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding. In 2002 heeft het Europees Hof voor de rechten van de mens echter bepaald dat een Britse man zijn verlamde vrouw geen hulp mocht bieden bij zelfdoding. Volgens het Europees Hof kan men aan het Europees verdrag tot bescherming van de rechten van de mens (EVRM) namelijk niet het recht ontlenen om te sterven. Dit lijkt nogal tegenstrijdig met de Nederlandse euthanasiewetgeving. De vraag is dus: in hoeverre is de Nederlandse euthanasiewetgeving in strijd met de Europese wetgeving, zoals het EVRM? Om deze vraag te kunnen beantwoorden zal ik eerst een aantal deelonderwerpen bespreken. Ten eerste zal ik beschrijven wat de Nederlandse euthanasiewetgeving inhoudt. Daarna zal ik het hebben over de werking van Europees recht en de invloed die de uitspraken van het Europees Hof voor de rechten van de mens hebben op het Nederlandse recht. Vervolgens zal ik de relevante artikelen van het EVRM behandelen aan de hand van jurisprudentie van het Europees Hof. De Nederlandse euthanasiewetgeving Om te beginnen zal ik de euthanasiewetgeving in Nederland behandelen. Sinds enkele jaren bestaat - zoals bekend - de Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding waardoor euthanasie in bepaalde gevallen niet meer strafbaar is. Dit is echter niet altijd het geval geweest. Voor 1 april 2002, de datum waarop de euthanasiewet in werking trad, stonden er in het Wetboek van Strafrecht twee bepalingen die euthanasie strafbaar stelden. Volgens artikel 293 van het Wetboek van Strafboek was het beëindigen van iemands leven op diens uitdrukkelijk verlangen strafbaar. Hetzelfde gold volgens artikel 294 voor iemand die een ander tot zelfmoord aanzet, hem daarbij helpt of de middelen daartoe verschaft. Voor 1 april 2002 was euthanasie in principe dus strafbaar, maar in enkele rechterlijke uitspraken over dit onderwerp heeft de rechter een aantal criteria vastgesteld die levensverkortend handelen rechtvaardigen indien aan deze criteria is voldaan. De eerste belangrijke rechtszaak met betrekking tot euthanasie is die van een Friese arts die haar moeder een dodelijke injectie morfine toediende. 1 De moeder was terminaal ziek en had herhaaldelijk om beëindiging van haar leven gevraagd. De rechtbank bepaalde in deze zaak dat levensbeëindiging in sommige gevallen gerechtvaardigd kan worden indien aan een aantal voorwaarden is voldaan. Ten eerste moet het gaan om een patiënt die door ziekte of ongeval ongeneeslijk ziek is. Zijn lichamelijk of geestelijk lijden moet subjectief voor de patiënt ondraaglijk zijn. Ook moet de patiënt te kennen hebben gegeven dat hij zijn leven wil beëindigen. Tot slot moet er door een arts worden ingegrepen. In een latere zaak veroordeelde de rechtbank een vrouw die hulp had geboden bij zelfdoding ook op grond van het feit dat zij zich niet had gehouden aan bovengenoemde criteria. 2 De rechtbank voegde 1 Arrondissementsrechtbank Leeuwarden 21 februari 1973, NJ 1973/183 2 Arrondissementsrechtbank Rotterdam 1 december 1981, NJ 1982/63 1

2 daar bovendien nog aan toe dat de beslissing om hulp te bieden bij zelfdoding niet door één persoon mag worden genomen en dat er altijd een arts bij betrokken dient te zijn die het middel voorschrijft dat gebruikt zal worden bij de zelfdoding. Artsen deden in het verleden ook vaak een beroep op noodtoestand (artikel 40 Sr). In dat geval is het wel bewezen dat de arts zich schuldig heeft gemaakt aan de feiten in artikel 293 of 294 Sr. Het is echter niet strafbaar, omdat er sprake is van een noodtoestand, in dit geval een conflict tussen plichten. Aan de ene kant moet een arts namelijk het leven beschermen, maar aan de andere kant is hij ook verplicht een mens niet ondraaglijk te laten lijden. In 1986 sprak de Hoge Raad zich voor het eerst uit over dit onderwerp. 3 Zij zei onder andere dat euthanasie onder bepaalde voorwaarden geoorloofd is door het doen van een beroep op noodtoestand (artikel 40 Sr). Eind jaren 90 dienden de toenmalige regeringspartijen VVD, PvdA en D 66 een wetsvoorstel in met betrekking tot euthanasie. In het regeerakkoord hadden zij al aangegeven het belangrijk te vinden om de rol van artsen bij euthanasie op die manier in het Wetboek van Strafrecht vast te leggen, dat artsen die voldoen aan bepaalde voorwaarden niet meer strafbaar zijn. 4 Uiteindelijk werd in 2001 een wet aangenomen waarin de voorwaarden werden vastgelegd waaraan moet worden voldaan bij het verrichten van euthanasie. 5 Bovendien werden de artikelen 293 en 294 van het Wetboek van Strafrecht gewijzigd. Sinds de inwerkingtreding van de wet bestaat er dus een strafuitsluitingsgrond voor artsen die zorgvuldig hebben gehandeld. De zorgvuldigheidseisen omvatten onder andere de bovengenoemde criteria van de rechtbanken en een meldingsplicht voor artsen. De zorgvuldigheid wordt beoordeeld door een commissie die in ieder geval bestaat uit een arts, een jurist en een ethicus. Wanneer de commissie van mening is dat de arts inderdaad zorgvuldig heeft gehandeld, zal de arts niet worden vervolgd. Komt de commissie echter tot de conclusie dat er twijfels over de zorgvuldigheid bestaan, dan wordt het Openbaar Ministerie ingeschakeld en kan alsnog tot vervolging worden overgegaan. Europese wetgeving Voordat ik de Europese wetgeving op het gebied van euthanasie ga behandelen, zal ik nu eerst bespreken hoe de Europese wetgeving tot stand komt en hoe deze doorwerkt in het Nederlandse recht. Bovendien zal ik het hebben over de invloed van het Europees Hof. Een van de formele rechtsbronnen van het Nederlandse recht is het internationale recht. Het internationale recht is ook verdeeld in een aantal formele rechtsbronnen, namelijk verdragen, besluiten van internationale organisaties, jurisprudentie van internationale gerechtshoven en gewoonterecht. Het internationale verdrag dat met betrekking tot dit onderwerp het meest van belang is, is het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM). Ook van belang is de jurisprudentie van het Europees Hof voor de rechten van de mens (EHRM) in Straatsburg. Hier zal ik later nog op terugkomen. Hoe zit het nu met de werking van het Europese recht in de Nederlandse rechtsorde? Ten eerste kunnen in Nederland natuurlijk alleen verdragen gelden waarbij Nederland partij is en bepalingen van internationale organisaties waar Nederland lid van is. Dat betekent echter nog niet dat ook al deze bepalingen tot de Nederlandse rechtsorde behoren. Sommige bepalingen gelden alleen tussen de staten onderling. Deze behoren niet tot de Nederlanse rechtsorde. Andere bepalingen gelden niet alleen tussen staten, maar hebben rechtstreekse werking. Dat houdt in dat iedereen een beroep op deze bepalingen kan doen bij de nationale rechter. In dat geval behoren de bepalingen dus wel tot de Nederlandse rechtsorde. In 3 HR 27 november 1984, NJ 1985/106 4 Kamerstukken II , nr. 3, blz. 1 5 Staatsblad 2001, nr

3 artikel 93 Grondwet is bepaald welke bepalingen uit verdragen en van internationale organisaties rechtstreekse werking hebben, namelijk bepalingen die naar haar inhoud een ieder kunnen verbinden maar pas nadat ze bekend zijn gemaakt. Het Europese verdrag dat met betrekking tot euthanasie het belangrijkst is, is zoals gezegd, het EVRM. Dit verdrag, dat op 4 november 1950 tot stand kwam, bevat een aantal belangrijke mensenrechten en vrijheden. Voorbeelden hiervan zijn het recht op leven (art. 2), het folterverbod (art. 3) en het discriminatieverbod (art. 14), waar ik later nog op terugkom. De Nederlandse rechter heeft bepaald dat veel van de bepalingen in het EVRM een ieder verbinden. Als gevolg daarvan werken deze bepalingen direct door in het Nederlandse recht waardoor het Europese recht in dit geval een grote invloed heeft op de Nederlandse rechtsorde. Bovendien staat in artikel 94 Grondwet dat Nederlandse wetten niet worden toegepast als ze in strijd zijn met een ieder verbindende bepalingen van verdragen. Daardoor staat bijvoorbeeld het EVRM boven het Nederlandse recht. 6 In Europa zijn twee Europese gerechten, namelijk het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen (HvJ EG) te Luxemburg en het Europees Hof voor de rechten van de mens te Straatsburg. Aangezien het voor dit onderwerp niet relevant is, blijft het HvJ EG hier buiten beschouwing. Het Europees Hof voor de rechten van de mens (EHRM) ziet erop toe dat het EVRM wordt nageleefd door alle betrokken staten. In artikel 33 en 34 EVRM is bepaald dat zowel staten die het verdrag hebben ondertekend als particulieren een klacht kunnen indienen bij het EHRM. Particulieren kunnen echter pas een klacht indien wanneer alle nationale rechtsmiddelen zijn uitgeput. Het EHRM beoordeeld of de staat waartegen een klacht is ingediend een recht in het EVRM heeft geschonden. Volgens artikel 34 mag het Hof echter geen abstracte opinies geven, maar slechts het EVRM toepassen op concrete gevallen. Er is sprake van dualisme tussen het internationale recht en het nationale recht. Dat komt tot uitdrukking in het feit dat het Hof het vonnis van de rechtsorganen van een lidstaat niet kunnen vernietigen. Om onaanvaardbare situaties te voorkomen is in het Wetboek van Strafvordering de mogelijkheid opgenomen om een vonnis van de nationale rechter te herzien (art. 457 lid 3 Sv). 7 Uit het voorgaande blijkt dus dat het Europese recht aan de ene kant veel invloed heeft op de Nederlandse rechtsorde en zelfs boven het Nederlandse recht staat, maar aan de andere kant is er ook sprake van dualisme aangezien het Europees Hof niet de bevoegdheid heeft om uitspraken van nationale rechters te vernietigen. Euthanasie en het EVRM Europa kent geen uitdrukkelijke euthanasiewetgeving zoals Nederland. Het EVRM kan echter wel als bron dienen om te onderzoeken of euthanasie toegestaan zou kunnen of moeten worden in Europa. Dit is natuurlijk van belang om te kunnen beoordelen of bijvoorbeeld de Nederlandse euthanasiewet niet in strijd is met bepalingen uit het EVRM. Er bestaat dus geen Europese wetgeving op dit gebied, maar er is wel relevante jurisprudentie van het Europees Hof. Een vrij bekende zaak is die van Pretty vs. Verenigd Koninkrijk. 8 In deze zaak gaat het om een Britse vrouw, Dianne Pretty. Zij leed aan motor neurone disease (MND). Door deze ziekte werd het voor haar steeds moeilijker om haar armen en benen te bewegen en ook haar ademhalingsstelsel functioneerde niet goed meer. Patiënten met deze ziekte sterven meestal door het uitvallen van de ademhalingsorganen en longontsteking. Bij Dianne Pretty was de ziekte in een vergevorderd stadium waardoor ze vanaf haar nek verlamd was, niet meer kon praten en gevoed werd via een sonde. Haar capaciteiten om beslissingen te kunnen nemen waren echter onaangetast. Aangezien ze het lijden aan het eind van haar ziekte vreesde, wilde ze graag zelf bepalen hoe en wanneer ze 6 P.W. Brouwers, e.a., Recht, een introductie: Boom Juridische Uitgevers 2004, blz P.W. Brouwers, e.a., Recht, een introductie: Boom Juridische Uitgevers 2004, blz EHRM 29 april 2002, zaaknummer 2346/02 3

4 zou sterven. In het Verenigd Koninkrijk was het niet verboden om zelfmoord te plegen, maar omdat zij verlamd was, was het voor Dianne Pretty onmogelijk om dat te doen zonder hulp. Dit was echter wel strafbaar volgens het Britse recht. Ze overwoog zelfmoord te plegen met de hulp van haar echtgenoot en vroeg daarom aan de Director of Public Prosecutions (DPP) om haar man niet te vervolgen als hij haar volgens haar wensen zou helpen bij zelfdoding. De DPP weigerde dit echter. In reactie daarop spande zij een rechtszaak aan tegen de DPP, omdat de beslissing van de DPP volgens haar onder andere in strijd was met enkele artikelen van het EVRM. De rechtbank gaf de DPP gelijk en ook de House of Lords stelde de DPP in het gelijk. Dit leidde er uiteindelijk toe dat Dianne Pretty een klacht indiende tegen het Verenigd Koninkrijk bij het Europees Hof. Volgens mevrouw Pretty waren er namelijk meerdere artikelen van het EVRM geschonden door het Verenigd Koninkrijk, te weten de artikelen 2, 3, 8, 9 en 14. Ik zal deze nu stuk voor stuk bespreken. Ten eerste was er dus de vermoedelijke schending van artikel 2, waarin staat dat niemand opzettelijk van zijn leven zal worden beroofd, uitgezonderd enkele situaties die in lid 2 van dit artikel worden genoemd. De eiseres voerde aan dat hulp bij zelfdoding niet in strijd kan zijn met dit artikel. Dat zou immers betekenen dat landen waar dat wel is toegestaan, zoals Nederland, ook in strijd handelen met deze bepaling. Volgens de eiser beschermt dit artikel niet alleen het recht op leven, maar ook het recht om te kiezen om wel of niet te blijven leven. Het Hof was het hier echter niet mee eens. Volgens haar beschermt artikel 2 inderdaad het recht op leven, maar niet op dezelfde manier als bijvoorbeeld het recht op vereniging in artikel 11. Artikel 11 geeft het recht om samen te komen, maar het geeft ook het recht om dat niet te doen. Het Hof oordeelde dat deze manier van toepassen niet opgaat voor artikel 2. Men kan dus niet kiezen om niet te leven. Het kan geen recht op zelfbeschikking creëren waardoor iemand het recht heeft om dood boven leven te kiezen. 9 Er zou ook in strijd gehandeld zijn met artikel 3, dat het zogenaamde folterverbod bevat. Er staat onder andere in dat niemand onderworpen mag worden aan onmenselijke of vernederende handelingen. Mevrouw Pretty stelde dat het lijden dat zij als gevolg van haar ziekte ondervond, een vernederende behandeling was zoals omschreven in artikel 3 EVRM. Door haar ziekte zoul zij namelijk op een zeer verontrustende en onwaardige manier sterven. Volgens de eiser heeft een staat niet alleen een plicht om zo n behandeling niet op burgers toe te passen, maar ook moet zij burgers daartegen beschermen. Het Europees Hof bevestigde deze verplichtingen. In dit geval kan het Verenigd Koninkrijk echter geen vernederende behandeling worden verweten. De staat zelf heeft immers niet gezorgd voor een vernederende behandeling en ook de medische overheidsinstellingen kan wat dat betreft niets worden verweten. Artikel 3 moet worden gezien in harmonie met artikel 2 en niet als aanvulling daarop. In dat geval zou de staat namelijk intentioneel levensbeëindigend handelen moeten toestaan. 10 Dat zou, zoals hierboven beschreven, in strijd zijn met artikel 2. Als derde deed de eiseres een beroep op artikel 8 EVRM. Dit artikel gaat over het recht op een privé-leven. Volgens de eiseres bevat dit artikel ook het recht op zelfbeschikking. En zelfbeschikking houdt volgens haar onder meer het recht in om zelf de wijze en het tijdstip van overlijden te bepalen. Ze vond dat de overheid geen goede redenen had gegeven om zich op deze manier in haar privé-leven te mengen. Volgens het Hof was er in dit geval geen sprake van een schending van artikel 8 aangezien de staat heeft voldaan aan de eisen in lid 2 van dit artikel. Daarnaast zei het Hof dat het voornamelijk aan de staten zelf is om in te schatten wat de gevolgen zijn wanneer het verbod op hulp bij zelfdoding wordt afgezwakt of wanneer er uitzonderingen mogelijk zijn. Hoewel er een risico bestaat dat er misbruik van dergelijke regelingen wordt gemaakt, staat het staten vrij om eigen regelgeving op dit gebied in te voeren. 9 M.A.J.M. Buijsen, De betekenis van Pretty v. Verenigd Koninkrijk voor de Nederlandse euthanasiepraktijk, NJB 2002, blz zie noot 9 4

5 Er werd in deze zaak ook nog een beroep gedaan op artikel 9 en 14 EVRM, maar deze artikelen zijn met betrekking tot het onderwerp van dit werkstuk niet zo relevant en worden hier dus buiten beschouwing gelaten. Nederlandse euthanasiewetgeving en het EVRM In de zaak van Pretty vs. Verenigd Koninkrijk werd eigenlijk al de vraag gesteld of staten die euthanasie toestaan in strijd handelen met het Europees verdrag tot bescherming van de rechten van de mens. Het Europees Hof gaf geen antwoord op deze vraag, omdat het als niet-relevant werd beschouwd in dit geval. Er werden echter wel een aantal opmerkingen gemaakt die van belang zijn met betrekking tot de euthanasiewetgeving in Nederland. Ten eerste is er uit artikel 2 EVRM volgens het Hof geen recht om te sterven af te leiden. Bij het indienen van het wetsvoorstel in de Eerste Kamer werd H.J.J. Leenen, iemand die zich bezighoudt met gezondheidsrecht, geciteerd: de norm eerbied voor het leven die aan artikel 2 ten grondslag ligt, ontneemt de overheid en anderen het recht om iemand tegen diens wil het leven te ontnemen doch verschaft geen grond om een individueel persoon te verbieden dat zelf te doen of een ander te vragen hem daarbij behulpzaam te zijn. 11 Dit zijn twee tegenstrijdige opvattingen, dus de vraag is aan welke de voorkeur moet worden gegeven. Persoonlijk vind ik dat aan de mening van het Europees Hof meer waarde moet worden gehecht dan aan die van een enkele jurist. Het EVRM staat immers ook boven de nationale wetgeving. Er is bovendien tijdens de behandeling van het wetsvoorstel gezegd dat het aan de wetgever is om een keus te maken en inhoud te geven aan artikel 2 EVRM zolang er geen jurisprudentie van het Europees Hof is op dit gebied. 12 Nu er wel jurisprudentie is, zou het wat dat betreft niet zo gek zijn om nog eens naar de euthanasiewet te kijken. Wat betreft een mogelijke schending van artikel 3 EVRM: volgens de regering heeft de wetgever de vrijheid om bij een conflict tussen grondrechten zelf te bepalen hoe te handelen. 13 Zoals uit het bovenstaande is af te leiden gaat dat in dit geval niet meer op, omdat volgens het Hof artikel 3 een aanvulling is op artikel 2. Deze twee grondrechten kunnen dan dus niet met elkaar in conflict zijn. Volgens de redenering van de regering heeft de wetgever in dat geval dus niet de vrijheid om zelf te bepalen hoe ze wil handelen. Dit houdt in dat je de euthanasiewet wat dit betreft in strijd kunt zien met het EVRM. Met betrekking tot artikel 8 EVRM heeft het Europees Hof onder andere gezegd, dat het de staten vrijstaat om het risico op misbruik in te schatten wanneer het euthanasieverbod wordt afgezwakt of als er uitzonderingen kunnen worden gemaakt. Het Hof zegt eigenlijk ook dat wanneer ervoor wordt gekozen om het verbod af te zwakken, er een systeem moet zijn waarin ieder afzonderlijk geval publiekelijk wordt beoordeeld door middel van strafvervolging. Aan deze voorwaarde wordt in Nederland niet helemaal voldaan. Zoals in de euthanasiewet is te lezen, heeft een arts de plicht om ieder euthanasiegeval te melden bij een commissie. Daar vindt echter geen strafvervolging plaats. Alleen wanneer er volgens de commissie sprake is van twijfel, wordt de zaak doorverwezen naar het Openbaar Ministerie. Als gevolg hiervan wordt dus niet iedere zaak door het Openbaar Ministerie behandeld. Dat zou echter volgens de uitspraak van het Europees Hof eigenlijk wel moeten gebeuren. Conclusie Uit bovenstaande kan tot slot worden afgeleid dat de Nederlandse Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding in strijd kan worden beschouwd met het EVRM als men daarbij de zaak Pretty vs. Verenigd Koninkrijk in oogschouw neemt. Het is echter niet zo dat de bepalingen van het EVRM over dit onderwerp ook direct gevolgen hebben voor Nederland. Aangezien het Hof niet bevoegd is om algemene uitspraken te doen 11 Kamerstukken I, , 26691, nr. 137 e, blz zie noot 9 13 zie noot 9 5

6 kan men pas zeggen of de Nederlandse euthanasiewet in strijd is met het EVRM als het Hof zich over deze concrete zaak heeft uitgesproken. Hoewel de euthanasiewet op basis van de uitspraak in de besproken zaak in strijd kan worden geacht met het EVRM, hoeft Nederland de wet pas te veranderen als de rechter zich daarover heeft uitgesproken. Wat dat betreft is de euthanasiewet mijns inziens op dit moment niet in strijd met het EVRM. 6

7 Literatuuropgave P.W. Brouwer, e.a., Recht, een introductie: Boom Juridische Uitgevers 2004, blz en blz M.A.J.M. Buijsen, De betekenis van Pretty v. Verenigd Koninkrijk voor de Nederlandse euthanasiepraktijk, NJB 2002, blz Arrondissementsrechtbank Leeuwarden 21 februari 1973, NJ 1973/183 Arrondissementsrechtbank Rotterdam 1 december 1981, NJ 1982/63 HR 27 november 1984, NJ 1985/106 EHRM 29 april 2002, zaaknummer 2346/02 Kamerstukken II , nr. 3, blz. 1 Kamerstukken I, , 26691, nr. 137 e, blz. 6 Staatsblad 2001, nr