Voorwoord. Inhoud. Zeer gewaardeerde relatie,

Transcriptie

1 Jaarbericht 2017

2 MISSIE VUmc Alzheimercentrum streeft naar een leidende positie in zorg en onderzoek op het gebied van dementie, met name op het gebied van dementie op jonge leeftijd. Onze missie is dementie bespreekbaar en behandelbaar te maken en uiteindelijk te genezen. VISIE Het is de visie van VUmc Alzheimercentrum dat alleen door het koppelen van wetenschappelijk onderzoek aan patiëntenzorg de noodzakelijke vooruitgang kan worden geboekt in de strijd tegen dementie. VUmc Alzheimercentrum wil een belangrijke partner zijn in de multidisciplinaire zorgketen. Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017 pagina 2 pagina 3 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017

3 Voorwoord Inhoud Zeer gewaardeerde relatie, Voorwoord 5 Nieuws 6 Media 8 Patiëntenzorg 10 Onderwijs 11 Onderzoek 12 Promotie 15 Fondsenwerving 16 De mensen om ons heen 22 Steun onze strijd 23 Organisatie 25 Colofon 27 Top 10 publicaties 28 In onze strijd tegen de ziekte van Alzheimer en andere vormen van dementie staan wij gelukkig niet alleen. De trouwe steun van particulieren, stichtingen en bedrijven heeft het afgelopen jaar weer een aantal innovatieve en cruciale onderzoeken mogelijk gemaakt. Een mooie mijlpaal was de lancering van hersenonderzoek.nl; een platform om grootschalig wetenschappelijk onderzoek naar dementie in de vroegste fase te versnellen. Door zich in te schrijven in dit register geven mensen aan dat ze mee willen helpen om alzheimer op te lossen: door zelf deel te nemen aan wetenschappelijk onderzoek. In dit jaarbericht leest u meer over ontwikkelingen binnen het onderzoek en de vooruitgang in het begrijpen van dementie en het ontstaan van de verschillende vormen. Regelmatig verschenen onze onderzoekers in de media om toelichting te geven op belangrijke ontwikkelingen en nieuwe aanknopingspunten voor behandelingen. Intens dankbaar zijn wij voor alle fantastische inzamelingsacties die voor ons Alzheimercentrum werden georganiseerd: de nieuwe Alzheimer Socks, de eerste editie van het Dinner2Remember met bijzondere veiling items, uiteenlopende sportactiviteiten, verjaardagen en jubilea, en mooie doneeracties ter nagedachtenis aan een dierbare. De warme betrokkenheid van onze donateurs en sponsors biedt een extra motivatie in onze zoektocht naar oplossingen voor de ziekte van Alzheimer en andere vormen van dementie. Wij zijn u zeer erkentelijk voor uw onmisbare steun en blijven in 2018 graag samen met u bouwen aan een wereld zonder dementie. Met hartelijke groet, Prof. dr. Philip Scheltens, Directeur en neuroloog Prof. dr. Wiesje van der Flier Hoofd onderzoek Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017 pagina 4 pagina 5 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017

4 Nieuws Samen blijven werken aan een oplossing Aegon blijft ook de komende vijf jaar hoofdsponsor van VUmc Alzheimercentrum. Mede dankzij deze financiële steun staat VUmc Alzheimercentrum al meer dan 10 jaar aan de wereldwijde top van onderzoek. Maarten Edixhoven, algemeen directeur Aegon Nederland: De afgelopen jaren heeft VUmc Alzheimercentrum laten zien dat onderzoek cruciaal is voor het aanpakken van deze slopende ziekte. Ook de komende jaren zal onderzoek hard nodig zijn, en wij zijn blij dat we daar op deze manier een bijdrage aan kunnen leveren. Brain Research Center: een nieuwe naam voor ons medicijnonderzoekscentrum Het Alzheimer Research Center heeft in 2017 een nieuwe naam gekregen: het Brain Research Center. In dit onderzoekscentrum worden klinische studies naar medicijnen voor dementie uitgevoerd door gespecialiseerde teams, bestaande uit een researchverpleegkundige, onderzoek arts, neuroloog en neuropsycholoog. De nieuwe naam maakt duidelijk dat er niet alleen naar geneesmiddelen voor de ziekte van Alzheimer wordt gezocht, maar ook voor andere hersenziektes. Meer informatie over het Brain Research Center en de lopende onderzoeken vindt u op: Forum voor lotgenoten Op de website van VUmc Alzheimercentrum is een forum geopend. Hier kan men in gesprek met lotgenoten, vragen stellen, tips geven en ervaringen delen. Na registratie kunt u berichten plaatsen en reageren op andere onderwerpen. Deelnemersdagen In juni vond wederom een deelnemersdag plaats voor de deelnemers aan het SCIENCe project naar de vroegste tekenen van de ziekte van Alzheimer, waarbij men een update kreeg van het onderzoek. De dag werd mogelijk gemaakt door een particuliere donatie. Na geslaagde eerdere edities werd dankzij een bijdrage van Aegon in oktober wederom een 100-plusdag georganiseerd. De deelnemers aan het 100-plus onderzoek genoten onder meer van een warm optreden van Willeke Alberti. Onderscheidingen Op 30 januari 2017 kreeg prof. Philip Scheltens de Grand Prix for Research of the Foundation on Alzheimer s Disease uitgereikt in Parijs. Hij ontving deze prestigieuze Europese onderscheiding vanwege het hoge niveau van zijn wetenschappelijke publicaties en omdat hij in staat is teams te mobiliseren rondom bijzonder veelbelovende onderzoeksprojecten. Tijdens de Alzheimer s Association International Conference (AAIC) 2017 in Londen is dr. Rik Ossenkoppele onderscheiden met de New Investigator de Leon Prize in Neuro imaging voor zijn publicatie in het wetenschappelijke tijdschrift Brain. Dr. Ossenkoppele gebruikt verschillende neuro imagingtechnieken zoals PET en MRI om meer te weten te komen over cognitieve heterogeniteit, waarbij met name gekeken wordt naar atypische presentaties van de ziekte van Alzheimer en cognitieve reserve. Internationaal Op het jaarlijkse Wereld Alzheimer Congres (AAIC) komen top wetenschappers vanuit de hele wereld samen om kennis uit te wisselen en onderzoeksresultaten te delen. Prof. Philip Scheltens mocht dit jaar de prestigieuze openingslezing houden in Londen. VUmc Alzheimercentrum werd vertegenwoordigd door de grootste delegatie ooit; zo n 30 collega s waren aanwezig om hun onderzoek te presenteren en kennis te delen. Onderzoek in de etalage: Hersenonderzoek.nl Dr. Marissa Zwan vertelt gedreven over haar nieuwe project Hersenonderzoek.nl: 15 tot 20 jaar voordat er klachten ontstaan begint dementie al schade te veroorzaken in de hersenen. Deze schade is onomkeerbaar en daarom is het belangrijk dat we er zo vroeg mogelijk bij zijn. Maar als mensen geen klachten hebben, komen ze ook niet naar het ziekenhuis. We moeten dus op zoek naar het allereerste begin van de ziekte: bij gezonde mensen en mensen met beginnende klachten. Met onderzoek via hersenonderzoek.nl kan een grote hoeveelheid mensen deelnemen aan wetenschappelijk onderzoek. Men meldt zich online aan bij hersenonderzoek.nl en vult gegevens in als leeftijd, geslacht en lichamelijke conditie. Vervolgens ontvangt men uitnodigingen om deel te nemen aan specifiek wetenschappelijk onderzoek. Marissa: Dit platform gaat ons helpen om de eerste tekenen van alzheimer te vinden en op den duur een oplossing. Daarnaast geven we informatie hoe je je hersenen gezond kunt houden. Op 21 september 2017 werd het platform gelanceerd en inmiddels hebben zo n mensen zich geregistreerd om deel te nemen aan onderzoek. Doe ook mee en meldt u vandaag nog aan op Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017 pagina 6 pagina 7 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017

5 de neuroloog Hersenscans van alzheimerpatiënten. Verschillende geneesmiddelenproducenten en biotechbedrijven zoeken naar een middel tegen de ziekte. FOTO S: HOLLANDSE HOOGTE echtgenoot heeft met vergevorderde dementie, weet hoe snel geduld op kan raken en hoe vlug vriendelijkheid vervliegt. Blijf je antwoorden dat we straks gaan e te n, ook als je dat al tig keer zei? Word je boos als er wéér gezocht wordt naar een handtas die ze al jaren niet meer hebben? Hoe verdrietig mag je zijn als ze bij elke poging herinneringen op te halen, zeggen dat ze er niks meer van weten. Of, omgekeerd, hoe grappig vind je het als je oude moeder, zojuist ontslagen uit het ziekenhuis, zeker weet dat ze een dagje uit winkelen is geweest in Parijs. Voor de Nederlanders met dementie plus hun familie en geliefden hoopt hoogleraar neurologie Philip Scheltens tussen nu en vier jaar een oplossing te hebben. Rond 2020, zegt hij, of in elk geval vóór zijn pensioen hij is 59 wil hij medicijnen hebben gevonden die de ziekte van Alzheimer bestrijden. Genezen, wellicht. Voorkomen, nog beter. Alzheimer is niet de enige, maar wel de belangrijkste oorzaak van dementie. Van zijn Europese collega s krijgt Scheltens op 30 januari in Parijs de Grand Prix vo o r zijn jarenlange topresearch naar de ziekte. Een ton erbij voor het Alzheimercentrum aan het VUmc dat hij zelf oprichtte in 2000 met nul historie en één promovendus, maar waar nu 75 man in dienst is. Philip Scheltens is er directeur, onderzoeker, docent, pr-machine en o ja d o k te r. We lunchen aan de Zuid-as het zakencentrum dat rond het VU-ziekenhuis is verrezen in een restaurant Bolenius dat net een maand een Michelinster heeft. Scheltens is een liefhebber. Een kookgek, zegt hij zelf. Doordeweeks kookt hij voor zijn vrouw ook neuroloog en thuiswonende zoon van 20. Twee dochters (25 en 22) zijn de deur u it. Eens in de maand pakt hij het professioneler aan, met zijn kookclub van 13 dokters volgt hij al sinds zijn studententijd h u n s te r re n - kok naar diens restaurant, tegenwoordig is dat Aan de Poel in Amstelveen (twee sterren). De kok doet het voor, de mannen doen het hem na, het resultaat eten ze samen op. Wist je, zegt Scheltens dat koken een van de eerste dingen is die misgaan bij beginnende dementie. De gastheer van Bolenius serveert ondertussen het voorgerecht. Discreet legt hij een gesloten envelopje op tafel, waarin staat met welke achttien zelfverbouwde groentes het gerechtje is bereid. Koken, zegt Scheltens, is een complexe executieve taak. Het is: verzinnen, plannen, organiseren, twee dingen tegelijk doen. Precies wat een Alzheimer-patiënt steeds minder goed gaat kunnen. Eerst zijn de aardappels niet helemaal gaar, het eindigt met ongebakken vissticks op tafel. Al ver voor koken niet meer lukt, zijn er vaak gaten in het geheugen gevallen. In de hippocampi, daar waar het geheugen zit, is het brein gekrompen. Hoe erg de krimp is de mate van atrofie wordt aangeduid met de Scheltens-schaal. Patiënten beginnen woorden te vergeten, ze raken de weg kwijt, weten niet meer waar ze zojuist de auto parkeerden. En nou niet denken dat heb ik allemaal ook, want er is echt wel een verschil. Het is pas een probleem, als de omgeving ook merkt dat het een probleem is. Zoals kinderartsen de intuïtie van moeders serieus nemen, zo luistert Scheltens naar de partner of kinderen. Zij horen iemand twee keer hetzelfde vertellen, zij registreren de geringste gedragsverand e r i ng. Oké, dus op zo n spreekuur constateert Philip Scheltens beginnende Alzheimer. En dán? Dan niks toch, want dementerende mensen beter maken, dat kan hij niet? Vooralsnog is onduidelijk waarom het ontstaat en hoe. Hij tikt nu op de broche op zijn revers, een blauw vergeet-me-nietje. Het symbool van het door hem geïnitieerde Deltaplan Dementie. Hij vertelt over de Franse president Sarkozy die net als zijn voorgangers zijn naam wilde verbinden aan een groot maatschappelijk thema en dementie uitkoos als nationaal probleem dat hij zou gaan bestrijden. Dat was in Engeland en Duitsland volgden snel, alleen Nederland bleef achter. Het moment voor hem en zijn Alzheimercentrum om toe te slaan en de overheid te waarschuwen dat ook Nederlanders steeds ouder en dus dementer worden. (Boven de 65 jaar is de kans op Alzheimer tien procent, boven de 80 jaar 35 procent.) Dat hielp. Hij telt op zijn vingers. Er kwam geld (32 miljoen euro) voor onderzoek, extra zorg, en een campagne voor een d e m e nt i e v r i e n d e - In de drie jaar sinds de beursgang in Amsterdam heeft Probiodrug 50 mln opgehaald. De huidige beurswaarde van Priobiodrug ligt op 137 mln. G e b o re n 13 december 1957 te Dordrecht Burgerlijke staat gehuwd Woont in A m s t e l ve e n Opleiding gymnasium B, VU geneeskunde, militaire dienst Eerste baan ko e r i e r tijdens studie; arts-assistent neurochirurgie in het Slotervaart ziekenhuis Sport geen Ve r vo e r m i d d e l fiets en soms Volvo C70 Boek Het Bureau va n J.J. Voskuil Muziek alles van Bach; o p e ra s van Händel en M oz a r t Film Amadeus van Miloš Fo r m a n Onmisbaar MacBook robiodrug is gevestigd in Halle, dichtbij Leipzig. Op de Amsterdamse effectenbeurs is nog een tweede Duits bedrijf uit de life sciences genoteerd. Het gaat om Curetis, een bedrijf dat diagnoseapparatuur ontwikkelt en verkoopt. Een derde Duits biotechbedrijf Noxxon kondigde een beursgang in Amsterdam aan, maar koos vorig jaar toch voor Euronext Parijs. Van de drie Duitse biotechbedrijven is Probiodrug het grootste, gemeten naar de huidige beurswaarde van 137 mln. Het onderzoek naar het kandidaatsmedicijn PQ912 is in handen van prof. dr. Philip Scheltens, directeur van het VU Alzheimer Centrum in Amsterdam. Scheltens noemde de aanpak van Probiodrug eerder uniek en origineel. Voor het nu afgeronde onderzoek werden in zeven Europese landen 120 patiënten gerekruteerd. Het Zwitserse investeringsfonds Bellevue heeft een belang van 12,8% in Probiodrug. Het Nederlandse investeringsfonds Life Sciences Partners is voor 7,2% eigenaar van het Duitse bedrijf. Tot nu toe heeft slechts één groot farmabedrijf in Probiodrug geïnvesteerd. Dat is Biogen, dat een aandelenbelang van 3,4% heeft opgebouwd. ZATERDAG 28 JANUARI & ZONDAG 29 JANUARI lijke samenleving. Hij herhaalt het nog maar eens: Voor 2020 moet dementie beheersbaar en behandelbaar zijn. Beheersbaar. Behandelbaar. Maar kun je, zeg ik, in plaats van behandelen niet beter... Eerder doodgaan? vult hij aan. Precies. Jaja, dat zegt Dick Swaab ook [hersenonderzoeker en auteur van Wij zijn ons brein]. Maar? Ik ben het daar dus niet mee eens. Zoiets dacht ik al. Swaab ziet de ziekte alleen in het brein van mensen die eraan zijn overleden en denkt: wat verschrikkelijk, laat mij alsjeblieft eerder sterven. Maar ik zie levende mensen eronder lijden. Maar, zeg ik, je kunt ook denken: ik ben oud, ik raak dement, het is mooi geweest zo? Scheltens schudt nee, nee, nee. De Wereldgezondheidsorganisatie stelt: dementie is géén normaal aspect van veroudering. Alzheimer is, zegt hij, een ziekte. Net als kanker of aids. En bovendien treft de ziekte ook jonge mensen. In Nederland zijn er naar schatting jongdementen. Zijn jongste patiënt is 27. Een vrouw. Ze vergat haar kind uit de crèche te halen. Bij jonge mensen openbaart de ziekte zich net wat anders. Hun geheugen functioneert relatief goed, maar ze weten niet meer hoe ze een online bankoverschrijving moeten doen, of hoe hun telefoon werkt. Ze kunnen op hun werk niet meer meekomen. Dan denk je toch niet meteen aan Alzheimer? Er is veel onderdiagnostiek. Mensen denken dat ze overspannen zijn, of een burn-out hebben. Na de Jacobsschelpen volgt een bordje snoekbaars. Vette vis, moedigt hij aan, heel goed voor het brein. We hebben het over zijn ouders. Zijn vader is s u p e rge zo n d 88 geworden en toen overleden. Zijn moeder is 91. Ze woont in een verpleeghuis, zegt hij. Waar? In Dordrecht, daar kom ik vandaan. E n i ge jongen tussen drie zussen, hij is de derde. Bezoekt hij haar vaak? Niet vaak genoeg. Waarom niet? Ik kom er niet graag. En dan als dokter in plaats van zoon: Ze is licht aan het dementeren. Vasculaire schade in het brein. Geen Alzheimer, denk ik, want dat grijpt in op het recente geheugen en dat is bij haar goed. Bij haar verslechtert het vermogen om feiten uit het goede laatje te halen. Ze haalt dingen van vroeger door elkaar. ZATERDAG 28 JANUARI & ZONDAG 29 JANUARI Alzheimer-specialist Philip Scheltens: Bij jongdementen is veel onderdiagnostiek. Mensen denken dat ze overspannen zijn, of een burn-out hebben. En hij komt niet graag op bezoek, omdat...?...lege huls... die lege blik... met niks erachte r. Hij vindt oud worden naar om te zien? Hij knikt. Maar stel, hij kan straks Alzheimer behandelen, worden mensen dan niet nóg ouder dan ze al werden? Nee. Een behandeling is niet gericht op langer leven. Je wordt net zo oud, maar beter. Zonder de ziekte die je laatste jaren verpest. En die van je omgev ing. Hoe vaak heeft hij niet echtparen op z n spreekuur met een hoop ellende achter de rug. Ruzie, relatietherapie, antidepressiva. En dan blijkt Alzheimer de boosdoener. Daarom, zegt hij, is een tijdige diagnose zo belangrijk. Wéten wat eraan scheelt, geeft ook rust. Zeg niet tegen een 72-jarige dat een beetje geheugenverlies nou eenmaal bij de leeftijd hoort. Er zijn overal geheugen-klinieken. Laat je testen, dan weet je of je gewoon wat vergeetachtig wordt of ziek bent. S cheltens noemt dat de vijf-voor-twaalf-diagnose. Als je tijdig weet wat je mankeert, in een stadium dat je nog redelijk goed bent, kun je nog bedenken wat je wil. Hij bedoelt? Nou, er zijn mensen die zeggen: als ik straks mijn vrouw en mijn kinderen niet meer herken, d a n... Wil ik dood? Als je eenmaal ver heen bent, dan ben je uitgepraat. Dan is het vijf óver twaalf. Te laat voor een zelfgekozen einde. Wat zou hij doen? Ik? Ja, haha, dat zou wrang zijn, besteed je je hele leven aan die ziekte, krijg je het zelf. Ik ken wel dokters hoor, die zoiets is overkomen. Dus? Ik heb weleens gezegd dat het voor mij niet meer zou hoeven dan, maar dat is me niet in dank afgenomen. Ik zou er slecht mee om kunnen gaan, denk ik. Wat hij er nu aan kán doen om de ziekte te voorkomen, doet hij. Tussen de 50 en 60 jaar moet je investeren in je gezondheid. The big seven. Geen overgewicht, niet roken, niet te veel alcohol, laag cholesterol, gezond eten, bewegen, en blijven leren. Wie wel eens op een gesloten afdeling is geweest, weet dat dementerenden heus niet alleen stilletjes voor zich uit zitten te staren. Er wordt geschreeuwd, geijsbeerd, gedwaald en soms gevochten. Sommigen worden boosaardig, sommigen juist zacht en lief. Hoe iemand wordt, wordt bepaald door wie je echt b e nt, zegt Scheltens. Alsof het ware karakter zich door de ziekte openbaart. Hij heeft daar geen hard bewijs voor, het is een er varingsfe it. Wat de zieke er zelf van meekrijgt, wat nog doordringt en wat niet, dat is nog een raadsel. Tot 2020 kan hij de partners en familieleden alleen maar adviseren vol te houden, geduld te hebben en niet boos te worden. Ook niet na 33 keer dezelfde vraag. Bolenius George Gershwinlaan 30, Amsterdam 2 lunchmenu 2 supplement Jacobsschelp 3 glazen Viognier 1 fles water To t a a l 6 9, ,0 0 21,0 0 3, ,75 euro AD L8 Lunchen met Philip Scheltens nrc nrc L9 Media Ik wil Alzheimer ge n e ze n Geheugenverlies is pas een probleem als je naasten het een probleem vinden, zegt Alzheimer-specialist Philip Scheltens. Zelf zou hij niet met de ziekte kunnen leven. Het verpest je laatste jaren. tekst Rinskje Koelewijn foto Frank Ruiter VUmc Alzheimercentrum in het nieuws Het afgelopen jaar mocht VUmc Alzheimercentrum opnieuw veel positieve berichtgeving 12 oktober 2017 tekst: Frank van Wijck, wetenschapsjournalist beroepsuitoefening SHARED DECISION MAKING BIJ DEMENTIE Goede zorg organiseren is óók behandeling beeld: Anita Edridge Femke Bouwman: Een app kan de clinicus ondersteunen om de ingewikkelde boodschap helderder aan de patiënt over te brengen. Patiënten die de geheugenpoli bezoeken vanwege een vermoeden van beginnende dementie worden nog niet altijd even goed betrokken bij het beslissingsproces voor de diagnosestelling en de voor- en nadelen van de verschillende opties op dit gebied. De communicatie naar de patiënt kan beter, vinden hoofd onderzoek Wiesje van der Flier en neuroloog Femke Bouwman van het VUmc Alzheimercentrum. Nu steeds meer aandacht ontstaat voor shared decision making is de tijd rijp om dit ook specifiek bij dementie te doen, stelt Van der Flier. We krijgen steeds meer diagnostische mogelijkheden tot onze beschikking: naast anamnese, neuropsychologisch onderzoek en beeldvorming, ook biomarker-bepalingen in hersenvocht, amyloïd PET en binnen afzienbare tijd wellicht ook tau PET. De vraag of die diagnostische mogelijkheden wel of niet moeten worden benut, wordt nu nog te vaak ingevuld voor de patiënt. Soms met Er zijn toch geen behandelmogelijkheden dus doe maar niet en soms met Het kan dus moet het ook. Het is onterecht te stellen dat diagnostiek niet zoveel zin heeft als er toch geen curatieve behandelmogelijkheden zijn. Goede zorg organiseren, wat alleen kan als je weet wat er aan de hand is, Iedereen die een moeder, oma of is óók behandeling. Daarnaast komen patiënten met een vraag en willen ze die zo goed mogelijk beantwoord hebben. En nu een ziektemodificerende behandeling aan de horizon ligt, is de optie voor deelname aan een trial ook relevant geworden. De diagnose dementie kan iemand het gevoel van nutteloosheid geven. Deelname aan een trial geeft de patiënt de mogelijkheid om toekomstige generaties te helpen en dus toch nog van nut te zijn. De communicatie kan beter Hoe reageren patiënten over het algemeen op de diagnose? Met Ik ben blij dat ik het nu weet of Ik had het liever nog niet willen weten? Dat laatste zie ik niet vaak, zegt Bouwman. Mensen hebben toch in de gaten dat er iets met ze aan de hand is. Zeker als ze eenmaal hier in VUmc komen, want wij zijn een tertiair behandelcentrum. Wat ik na het vertellen van de diagnose wel merk, is hoe belangrijk mensen het vinden uitgelegd te krijgen wat er precies aan de hand is. En de kunst is die uitleg zo te geven dat deze aansluit op wat de patiënt aankan. Hoe vollediger die informatie kan zijn, hoe beter. Daarom is de door ZonMW Memorabel gesubsidieerde ABIDE-studie zo belangrijk, omdat die erop gericht is de communicatie met de patiënt over de diagnostische mogelijkheden en de testuitslag te verbeteren. Het communicatie-onderzoek gebeurt samen met collega s uit het AMC. Van der Flier: Binnen deze studie hebben we aan artsen gevraagd hoe zij de patiënt betrekken bij de beslissingen over het diagnostische traject. Zij zeggen allemaal: We doen niet anders. Maar als je doorvraagt, blijkt dat ze wel vertellen over de diagnostische mogelijkheden, maar niet over de voor- en nadelen en de alternatieven. De patiënten hebben we ook gevraagd hoe zij de communicatie ervaren. Zij zeggen dat weliswaar veel besproken wordt, maar dat ze niet de indruk hebben dat ze informatie over opties hebben gekregen. Ook geven patiënten aan dat ze meer willen weten over wat de testresultaten voor hen persoonlijk betekenen. Er is dus duidelijk ruimte voor verbetering. Bij een vervolgonderzoek zijn nu in tien geheugenpoli s gesprekken opgenomen met 120 patiënten. Die gesprekken worden op dit moment geanalyseerd. Van der Flier: Een belangrijke aanvulling op het eerdere onderzoek, want we weten wel wat artsen en patiënten denken dat er gebeurt, maar we gaan nu dus luisteren naar wat er écht gebeurt. Meer individuele voorspelling Een belangrijke patiëntengroep in de communicatie zijn degenen met een milde cognitieve stoornis. Om beter te In het kort Lege huls kunnen bepalen of zich bij hen daadwerkelijk dementie zal ontwikkelen, zijn binnen ABIDE risicomodellen ontwikkeld op basis van MRI- en hersenvochtonderzoek, aangevuld met de leeftijd, sekse en informatie uit de cognitieve screening van de patiënt. Van de mensen bij wie een milde cognitieve stoornis wordt vastgesteld, krijgt 50 procent binnen drie jaar dementie, zegt Van der Flier. Wat moet je als behandelaar met zo n cijfer? De ene helft zal stellen op basis van dit gegeven niets te kunnen zeggen en de andere zal tegen de patiënt zeggen dat die erop moet rekenen dat hij de ziekte van Alzheimer krijgt. Beide uitingen schieten tekort. Daarom hebben we die risicomodellen ontwikkeld om bij mensen met een milde cognitieve stoornis op veel Ò Wiesje van der Flier: Van de mensen bij wie een milde cognitieve stoornis wordt vastgesteld, krijgt 50 procent binnen drie jaar dementie. 13 de neuroloog oktober 2017 beeld: Mark van den Brink Ruzie en relatietherapie De rekening HART & ZIEL 32 dinsdag 17 januari 2017 Reuktest Ruiken of iemand dement wordt In Amerika is een reuktest ontwikkeld die het opsporen van voorstadia van dementie vergemakkelijkt.,,dit lijkt een welkome en aanvullende screeningsmethode voor vooral huisartsenpraktijken. Ogen dicht en testen wat het reukvermogen is van afzonderlijk het linker- en rechtergat. Het is een in 2013 ontdekte methode om de achteruitgang van het cognitieve vermogen te meten. Sindsdien proberen wetenschappers de reuktest verder te verfijnen. In de pogingen om dementie vroegtijdiger te ontdekken heeft de Universiteit van Pennsylvania een volgende stap gezet. Daar is een test ontwikkeld die onthult of iemand cognitief al licht achteruit gaat, erger dan op basis van de leeftijd mag worden verwacht. In doktersjargon heet dit MCI, een voorstadium van dementie. Verdeeld over drie groepen werden 728 ouderen getest. Ze moesten 16 verschillende geuren raden. Ook voerden ze een cognitieve test uit. Werd daarmee bij 75 procent van de mensen MCI geconstateerd, in combinatie met de reuktest liep dit aantal tot 87 procent op. Niels Prins, neuroloog bij het VUmc Alzheimercentrum in Amsterdam, is enthousiast:,,hoewel nog verdere stappen nodig zijn, kan deze eenvoudige screeningsmethode van toegevoegde waarde zijn voor huisartsen. Arnoud Kluiters FOTO S JEANETTE VAN HAASEN SOLO De liefde wacht boven op me Kort of lang, iedereen is in zijn leven wel een periode op zichzelf. Lien Hofman (101) uit Tilburg was de laatste 25 jaar van haar leven weduwe. Hoewel blij met elke dag, had ze steeds vaker momenten dat ze het welletjes vond. Jeanette van Haasen zelfde verhalen aan te moeten horen. Ik lees dagelijks de krant en kijk tv, ik Veeleisend:,,Ik ben snel tevreden. houd wel van een goed verhaal. Ook in mijn huwelijk ben ik niet veeleisend geweest. Mijn man en ik Afknappen:,,Ik kan niet tegen dominante mensen. Ook houd ik niet van hadden wel eens meningsverschillen, maar dat hoort bij een huwelijk. opscheppers. Ik zal ook nooit tegen Op die momenten kon ik hem wel andere bewoners zeggen dat ik iets achter het behang plakken. beter kan dan zij. Ieder doet z n best. Koken:,,O, dat deed ik zo graag. Ik Geluk:,,Dat ik een dochter en kleinkinderen heb. Als ze er zijn, knap ik kookte vroeger vaak voor mensen. Nu eet ik hier in Woonzorgcentrum helemaal op. Contact houdt wakker. De Heikant wat de pot schaft. Volgens mijn dochter kan niemand zo n gen, terwijl ze wel kinderen hebben. Er zijn mensen die geen bezoek krij- lekkere bal gehakt maken als ik. Dat vind ik zielig. Vrijheid:,,Ik moet niet bedisseld Levenslessen:,,Verdraagzaamheid. worden, houd graag de regie in handen. Maar als je afhankelijk bent, goed zijn. De ander altijd proberen Aandacht hebben voor de ander en moet je hulp aanvaarden. Ik loop met op zijn gemak stellen. Maar als iemand lelijk tegen me doet, doe ik een rollator en rijd in een elektrische rolstoel. Maar omdat ik nog helder lelijk terug! van geest ben, voel ik me vrij. Eenzaam:,,Op die momenten krijg Ware liefde:,,mijn man Co. We zijn ik een huilbui en blijf ik op mijn kamer. Dan denk ik aan vroeger en aan zestig jaar getrouwd geweest. Toen hij in zijn jonge jaren voor mijn deur alles wat niet meer is. Aan de mooiste stond met een vriendje, was de keuze dag: toen ons kindje geboren werd. al snel gemaakt. Co overleed op zijn En aan de slechtste: toen Co en mijn 86ste. Dat verlies was enorm zwaar ouders overleden. na zoveel tijd samen. Leven:,,Elke dag is er eentje en daar Datingsite:,,Ik heb geen computer, ben ik dankbaar voor. Maar soms dus dat wordt lastig. Maar was ik 65 hoeft het voor mij niet meer. Dier - geweest, dan had ik me misschien baren vallen weg en je wereld wordt wel ingeschreven, waarom niet? Maar alsmaar kleiner. Je doet zo weinig, nu niet meer. De liefde is over en je handen zijn stil. Daar zat vroeger wacht boven op me. zo veel leven in. Flirten:,,Niet nodig, dat deden mannen wel met mij. Ik had vroeger veel Ik wacht af. Ik ben ook niet bang voor Verwachtingen:,,Heb ik niet meer. sjans. Op dansles werd ik altijd als de dood. Hopelijk sterf ik in mijn eerste gehaald. Co is in ons huwelijk slaap, dat lijkt me fijn. Ik zal met een nooit jaloers geweest. Als nu een rein geweten weggaan en verheug man te dichtbij komt, zeg ik schertsend: Kijk uit hoor, want Co is er me op het weerzien met Co. ook. Zo voel ik dat echt. Co is altijd Op 29 december 2016, kort na dit bij me. interview, koos Lien Hofman ervoor het leven te verlaten. Dit interview Aanschuiven:,,Dat doe ik makkelijk. is met uitdrukkelijke instemming van Maar ik heb geen zin om elke dag de- de familie gepubliceerd. ontvangen. Verschillende medewerkers verschenen in de media om hun onderzoeken toe te lichten of recente doorbraken te bespreken. Ook verscheen een nieuwe editie van Het Alzheimermysterie geschreven door Wiesje van der Flier en Philip Scheltens, waarin een nieuw hoofdstuk over de invloed van muziek is opgenomen. Heel bijzonder was de thema uitzending van PAUW over dementie. Er kwamen verschillende vormen van dementie aan bod, en patiënten en mantelzorgers deelden hun verhaal. Deze berichtgeving helpt om het taboe rond dementie te doorbreken en draagt bij aan bewustwording van de grote impact op onze maatschappij. Alle aandacht voor dementie en de noodzaak van wetenschappelijk onderzoek voor Het kleine Probiodrug wil slagen waar Big Pharma faalt Topman Konrad Glund over PQ912, een mogelijk medicijn tegen de ziekte van Alzheimer: Het werkgeheugen van patiënten verbeterde al na drie maanden pagina 12, Het Financieele Dagblad Thieu Vaessen getekend door slechte ervaringen van Amsterdam jaren geleden. En een gang naar de Amerikaanse Nasdaq was voor ons te hoog Bijna drie jaar heeft het Duitse biotechbedrijf Probiodrug nu een notering aan We hebben toegang gekregen tot inter- gegrepen. Amsterdam is precies goed. de Amsterdamse effectenbeurs. Met de nationale beleggers, ook uit de Verenigde beursgang in 2014 haalde het geld op om Staten. We profiteren ook van het positieve sentiment dat bedrijven als Galapagos onderzoek te financieren naar zijn belangrijkste kandidaat-medicijn, PQ912, en Argenx hebben gecreëerd. tegen de ziekte van Alzheimer. Vorige maand publiceerde Probiodrug V Beleggers hebben nog niet veel plezier de voorlopige resultaten van het onderzoek en die waren boven verwachting. van 16,50 is het aandeel bijna terug op beleefd aan Probiodrug. Met een koers Voorzichtig geformuleerd: er zijn eerste de introductieprijs van 15,25. aanwijzingen dat het middel werkt. Ceo Dat is waar. Maar de koers is nooit onder Konrad Glund spreekt van een grote de introductieprijs gekomen en heeft stap voorwaarts. lang boven 20 gestaan. Dat de koers nu is gedaald, kan ik moeilijk verklaren. V Hoe bevalt de beursnotering in Want we denken dat we met de positieve Amsterdam? uitkomst van ons onderzoek naar PQ912 Een Duits biotechbedrijf op de Amsterdamse beurs is misschien ongebruike- een grote stap hebben gezet. lijk, maar de beursgang is voor ons heel V Grote farmabedrijven hebben al miljarden euro s uitgegeven aan onderzoek goed geweest. We hebben in drie jaar tijd 50 mln opgehaald. Dat was in Duitsland waarschijnlijk niet gelukt. Daar denkt u dat een klein biotechbedrijf als naar alzheimer. Tevergeefs. Waarom is de beurs niet geschikt voor biotechbedrijven, omdat Duitse beleggers zijn succesvol kan zijn? Probiodrug met een beperkt budget wel Door ons concept. Dat is anders. We richten ons op het blokkeren van een eiwit dat verantwoordelijk is voor de vorming van kleine giftige opeenhopingen. Onderzoek Dat leidt tot het disfunctioneren van het We hebben een reeks brein. Onze methode is uniek. Dit is nog positieve effecten nooit eerder geprobeerd. Tijdens ons onderzoek onder 120 patienten hebben we een hele reeks mogelij- gemeten Vervolgstudie ke positieve effecten gemeten. Die geven eerste indicaties dat het middel werkt. We gaan meer Dat is opmerkelijk, omdat de patiënten patiënten behandelen, het medicijn maar drie maanden hebben gekregen. Drie maanden is eigenlijk over een langere tijd te kort voor de ziekte van Alzheimer. Samenwerking In een bepaald lichaamsvocht van patiënten kunnen we zien dat het eiwit We kijken ook of werkelijk wordt geblokkeerd. Dat is al heel grote farmabedrijven belangrijk. Vervolgens hebben we ook verschillende signalen dat die blokkade interesse tonen effect heeft. Een daarvan is dat het werkgeheugen van de patiënten significant verbetert. Op andere gebieden zien we geen voor alle opties. belang tot een licentie. We staan open verbetering, maar dat komt hopelijk door de korte duur van de onderzoeksperiode. V Ook voor een overname? We roepen niet dat we te koop zijn. Maar V Maar u bent er nog lang niet. Probiodrug moet nu een vervolgonderzoek op belangstelling is en dat we alle opties ik zeg wel dat we nu nagaan wat er voor zetten en daar weer geld voor vinden. zullen bestuderen. In het vervolgonderzoek gaan we zeker meer patiënten behandelen, over een V Heeft Big Pharma zijn belangstelling langere periode. Dan heb ik het niet over voor de ontwikkeling van een geneesmiddel tegen alzheimer niet verloren? duizenden patiënten, maar wel over 300 tot 400. We hebben genoeg geld in Vrijwel alles is tot nu toe mislukt. kas om dat onderzoek voor te bereiden, Het gaat met golven. Natuurlijk zijn de maar voor de uitvoering hebben we tientallen miljoenen euro s extra kapitaal zijn nog grote onderzoeken van Merck mislukkingen teleurstellend. Recentelijk nodig. Ik verwacht dat we terug moeten en Eli Lilly gestaakt. Er was ook een tijd naar de beurs, om met de uitgifte van dat onderzoekers na een aantal mislukkingen terug wilden naar de basis, maar nieuwe aandelen geld op te halen. Tegelijkertijd gebruiken we de resultaten van ons huidige onderzoek om te meer dan twintig fase 3-onderzoeken dat is nu niet zo. Momenteel lopen er kijken of grote farmabedrijven interesse elk onder duizenden patiënten naar hebben in samenwerking. Die kan allerlei nieuwe medicijnen tegen alzheimer. Er vormen aannemen, van een aandelen- zijn zelfs zoveel onderzoeken dat bedrij- 50 mln 137 mln Halle, PQ912 en Biogen P ven concurreren om patiënten, dat wil zeggen om onbehandelde patiënten bij wie de diagnose net is gesteld. De behoefte aan een medicijn is natuurlijk enorm en daarmee is er een groot marktpotentieel. Grote bedrijven als Roche en AbbVie investeren volop in eigen onderzoek. Andere bedrijven, Pfizer bijvoorbeeld, kijken juist om zich heen, omdat ze zelf niets in ontwikkeling hebben. V Zal een van die onderzoeken ooit succesvol zijn? Dat denk ik zeker, en ik hoop dat wij er een van zijn. Uiteindelijk zullen er meerdere medicijnen komen met verschillende werkingsmechanismen. Naast een medicijn dat de vorming van giftige opeenhopingen blokkeert, bijvoorbeeld ook een antilichaam dat toxische stoffen in de hersenen opruimt. Om de effectiviteit te verhogen, zullen er dan ook wel combinatietherapieën komen zoals nu ook bij kanker het geval is. oplossingen helpt bij het vinden van ondersteuners voor ons Alzheimercentrum. 2 FEBRUARI Jinek Philip Scheltens / 4 APRIL RTL Voor ik het Vergeet Yolande Pijnenburg over Frontotemporale dementie / 12 APRIL BNR nieuwsradio Philip Scheltens / 24 APRIL NOS Journaal Femke Bouwman belang pathologisch onderzoek voor klinische praktijk / 24 APRIL Valerio 4Ever Henne Holstege en Sietske Sikkes 100-plus onderzoek / 24 JULI Nieuwsshow Philip Scheltens veel meer geld nodig voor dementie / 21 SEPTEMBER Shownieuws BN ers zetten zich in tegen Alzheimer / 12 OKTOBER PAUW Philip Scheltens over het alzheimer-gen / 21 OKTOBER Onvergetelijke herinneringen Philip Scheltens / 22 OKTOBER BNR nieuwsradio Een scherper brein met Wiesje van der Flier en Marissa Zwan over hersenonderzoek.nl / 7 NOVEMBER PAUW Thema uitzending over dementie Philip Scheltens, Wiesje van der Flier, Yolande Pijnenburg / 20 NOVEMBER RTL Late Night All Mixed up The Challenge / 5 DECEMBER Omroep Fryslan Philip Scheltens over de doneeractie ter herinnering aan Dirk Baron / 6 DECEMBER Thema avond Geef om je hersenen Wiesje van der Flier / 12 DECEMBER Shownieuws All Mixed up the Challenge

6 Patientenzorg Onderwijs Patiënten Colleges Medewerkers van VUmc Alzheimercentrum verzorgen colleges binnen het curriculum Geneeskunde en de master-opleiding Neurosciences over diverse dementiegerelateerde onderwerpen. Ook gaven collega s presentaties binnen de kaderopleiding psychogeriatrie en landelijk onderwijs van de opleiding ouderenpsychiatrie. Cursusbureau Het cursusbureau organiseert met regelmaat nascholingen en symposia op gebied van dementie voor professionals uit binnen- en buitenland. Jaarlijks wordt de Dementie Update georganiseerd om zorgprofessionals uit heel Nederland te informeren over de nieuwste ontwikkelingen binnen de zorg en het wetenschappelijk onderzoek. Dit jaar werd op 22 maart de Dementie Update wederom georganiseerd in het hoofdkantoor van ABN AMRO te Amsterdam, die deze wetenschappelijke bijeenkomst sponsorde. VUmc Alzheimercentrum is een landelijk expertisecentrum op het gebied van jonge mensen met dementie; onze patiënten komen dan ook uit heel Nederland naar ons centrum. In 2017 hebben we ruim 600 nieuwe patiënten gezien, waarvan de helft jonger was dan 65 jaar. Op 2 november vond in het Novotel Amsterdam City Hotel het 1e landelijke symposium over dementie met Lewy Bodies (DLB) plaats. Het symposium werd door ruim 300 personen bezocht. Verschillende specialisten gaven lezingen die zowel door de aanwezige zorgprofessionals als door de patiënten en hun naasten zeer werden gewaardeerd. Door de grote behoefte aan meer informatie over deze vorm van dementie, zal dit symposium in de toekomst zeker een vervolg krijgen. Lunch & Learnbijeenkomsten Maandelijks organiseren wij Lunch & Learn bijeenkomsten in VUmc Alzheimercentrum voor patiënten, mantelzorgers, zorgverleners en andere belangstellen. Iedere bijeenkomst praat een expert u bij over een bepaald onderwerp terwijl u luncht. Er is ruime gelegenheid voor het stellen van vragen en ervaringen delen met andere aanwezigen. VUmc Dementievriendelijk In 2017 nam VUmc Alzheimercentrum het initiatief om als VUmc het eerste dementievriendelijke ziekenhuis van Nederland te laten worden. In samenwerking met Samen Dementievriendelijk hebben we een platform gecreëerd waarop alle medewerkers van het VUmc een online training Goed omgaan met dementie konden volgen. In slechts 15 minuten kregen de medewerkers praktische tips over hoe je iemand met dementie het beste kan benaderen en helpen. Bestuursvoorzitter Wouter Bos deed de aftrap en gaf het goede voorbeeld. Van receptiemedewerkers tot verpleegkundigen, dementie raakt ons allemaal en een ieder kan zijn steentje bijdragen. Wilt u een keer komen lunchen? Meldt u zich dan aan via Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017 pagina 10 pagina 11 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017

7 Onderzoek Onderzoek ze welke test moeten gebruiken. Bovendien betrekken zij patiënten en hun naasten nog te weinig bij keuzes rondom diagnostiek. Verder weten dokters niet goed hoe ze een testuitslag moeten vertellen aan een patiënt. In dit project worden deze problemen aangepakt. De resultaten van het onderzoek worden daadwerkelijk ingevoerd in Nederlandse geheugenpoli s. De onderzoeksactiviteiten van VUmc Alzheimercentrum concentreren zich rond vier onderzoekslijnen. Verschillen in verschijningsvorm Er bestaan verschillende vormen van dementie die ieder hun eigen symptomen hebben, zoals de ziekte van Alzheimer, vasculaire dementie, frontotemporale dementie (FTD) en dementie met Lewy Bodies (DLB). Deze onderzoekslijn richt zich op het vinden van biologische mechanismen die de verschillen in verschijningsvorm kunnen verklaren. Uitgelicht: PRISM (Innovative Medicines Initiative Joint Undertaking (IMI JU), met daarin sponsoring door de European Commission and the European pharmaceutical industry (EFPIA); o.l.v. dr. Yolande Pijnenburg en dr. Pieter Jelle Visser) Sociale terugtrekking is vaak één van de eerste symptomen van verschillende psychiatrische of neurologische aandoeningen, zoals depressie, schizofrenie en de ziekte van Alzheimer. Het is echter onbekend welke biolo gische processen ten grondslag liggen aan het feit dat iemand zich sociaal terugtrekt. In het onderzoek van PRISM (Psychiatric Ratings using Intermediate Stratified Markers) gaan onderzoekers van over de hele wereld, waaronder van VUmc Alzheimercentrum en GGZinGeest, dit uitzoeken. Vroegdiagnostiek Binnen deze onderzoekslijn houden we ons bezig met het ontwikkelen van nieuwe methoden om sneller een diagnose te kunnen stellen. Deze onderzoeken gaan over het vinden van indicatoren (markers) die geschikt zijn om het ziektebeloop te voorspellen (prognose) en te volgen door de tijd (monitoren). Uitgelicht: ABIDE (subsidie: ZonMv Memorabel; o.l.v. prof. Wiesje van der Flier) Met behulp van drie soorten diagnostische tests (MRIscan, via hersenvocht of PET-scan) kunnen artsen bepalen of iemand kenmerken van de ziekte van Alzheimer heeft. Maar voor dokters is het vaak onduidelijk wanneer Vasculaire factoren In deze lijn bestuderen we de invloed van schade aan de bloedvaten in de hersenen in relatie tot het ontstaan van dementie. Uitgelicht STREAM (subsidie: Alzheimer Nederland; o.l.v. dr. Niels Prins) Door schade aan de kleine bloedvaatjes van de hersenen kunnen er symptomen ontstaan zoals geheugenproblemen en problemen met planning en organisatie. Dit noemen we vasculaire cognitieve stoornissen. Tot op heden zijn er nog geen wetenschappelijk bewezen behandelingen om de symptomen bij deze groep patiënten te verminderen. Het doel van STREAM-VCI is om met medicijnen deze problemen te verminderen. Daarnaast onderzoeken we met behulp van moderne beeldvormingstechnieken of we de specifieke symptomen kunnen koppelen aan beschadiging van specifieke hersensystemen. Interventies Deze onderzoekslijn is gericht op interventies met therapie, medicijnen en leefstijlfactoren als bewegen en voeding. Farmacologische interventies Het onderzoek naar therapie met medicamenten vindt plaats in de vorm van contract research met grote farmaceutische bedrijven en hebben we ondergebracht in het Brain Research Center. Meer informatie over lopende onderzoeken vindt u op Niet farmacologische interventies Niet alleen medicatie, maar ook andere (leefstijl) factoren kunnen van invloed zijn op het beloop en de symptomen van dementie. Voorbeelden hiervan zijn onderzoeken naar de invloed van bewegen, licht en voeding. Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017 pagina 12 pagina 13 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017

8 Promotie Uitgelicht: EURO-SCD (subsidie: JPND; o.l.v. dr. Sietske Sikkes) Voor patiëntenzorg en onderzoek is het belangrijk dat geheugenpoliklinieken internationaal op dezelfde manier werken. Het Euro-SCD project is een samenwerking tussen VUmc Alzheimercentrum en geheugenpoliklinieken in Bonn, Keulen en Barcelona. Samen met deze Europese partners werken wij aan een handleiding voor onderzoek naar mensen met subjectieve geheugenklachten. Dit legt de basis voor internationale studies naar preventie van de ziekte van Alzheimer. Een greep uit de andere lopende onderzoeken: EMIF (subsidie: Innovative Medicines Initiative Joint Undertaking (IMI JU), met daarin sponsoring door de European Commission and the European pharmaceutical industry (EFPIA); dr. Pieter Jelle Visser) In Europa wordt veel onderzoek gedaan naar ziekte van Alzheimer. Het doel van EMIF is om de onderzoeksgegevens van deze en andere studies beter toegankelijk te maken, zodat analyses sneller en met een groter aantal proefpersonen kunnen worden uitgevoerd. PAGE-AD (subsidie: ZonMw Memorabel; dr. Femke Bouwman) Herkenning van Alzheimervarianten op MRI-hersenscans is belangrijk voor de behandeling. Van hersenweefsel van net overleden Alzheimerpatiënten worden MRI-scans gemaakt. De onderzoekers van VUmc Alzheimercentrum bekijken dat hersenweefsel onder de microscoop. Met de kennis die daaruit voortkomt kunnen de MRI-scans, zoals die op de geheugenpoliklinieken worden gemaakt, beter geïnterpreteerd worden. PREDICT-ND (subsidie: EU: FP7 ; prof. dr. W.M. Van der Flier) Diagnostiek van dementie is moeilijk. Het Europese project PredictND probeert de diagnostiek van dementie te verbeteren. Het doel van dit onderzoek is om een eenvoudige test te ontwikkelen die in de toekomst zou kunnen helpen om mensen te verwijzen naar een geheugenpoli. TITAN (subsidie: ZonMw Memorabel; prof. dr. Bart van Berckel en dr. Rik Ossenkoppele) De kenmerkende hersenveranderingen bij de ziekte van Alzheimer zijn neerslag van de eiwitten amyloid en tau en het verlies van hersencellen. Dit onderzoek richt zich op één van deze eiwitten. Het doel van de TITAN studie is om te bekijken of de hoeveelheid tau eiwit in de hersenen overeenkomt met de ernst van de klachten van de patiënt en of dit een voorspellende waarde heeft voor het beloop van de ziekte. Meer informatie over lopende onderzoeken vindt u op onze website Blog In 2017 werd een blog geïntroduceerd op onze website, waarbij onderzoekers regelmatig een update geven over hun onderzoek en belangrijke nieuwsberichten uit het veld. Vragenlijsten zinvol bij diagnose gedragsvariant fronto-temporale dementie Jort Vijverberg 22 september; promotoren: Ph. Scheltens, M.L. Stek; copromotoren: Y.A.L. Pijnenburg, A. Dols Voor neurologen en psychiaters is het soms lastig onderscheid te maken tussen een vorm van dementie die begint met gedragsveranderingen zoals de gedragsvariant van fronto-temporale dementie (gvftd) en enkele psychiatrische stoornissen zoals een depressie, bipolaire stoornis of schizofrenie. Als gevolg daarvan krijgt een relatief hoog percentage (50%) van de patiënten met deze vorm van dementie, gvftd, ten onrechte een psychiatrische diagnose. Het is belangrijk om een onderscheid te kunnen maken tussen mensen met de gedragsvariant van fronto-temporale dementie en die met psychiatrische aandoeningen Jort volgde 137 patiënten gedurende twee jaar. De patiënten hadden gedragsveranderingen, bestaande uit apathie, ontremming en/of dwangmatig of stereotype gedragingen. Hij concludeerde dat met behulp van gevalideerde vragenlijsten voor stereotiep gedrag, depressieve symptomen en apathie goed onderscheid kan worden gemaakt tussen mensen met gvftd en die met psychiatrische aandoeningen. Bij deze patiëntengroep adviseert Jort om de combinatie van een multidisciplinaire aanpak (met een neuroloog en psychiater) en een langdurige follow-up toe te passen, zolang er geen 100% zekere diagnose gesteld kan worden met het aanvullend onderzoek. Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017 pagina 14 pagina 15 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017

9 Fondsenwerving Wereldwijd is VUmc Alzheimercentrum een toonaangevend onderzoekscentrum op het gebied van dementie. Om hoogwaardig wetenschappelijk onderzoek op wereldniveau te kunnen blijven doen, zijn wij steeds meer afhankelijk van gelden door derden. De financiële steun van bedrijven, stichtingen, vermogensfondsen en particulieren is onmisbaar in de voortgang van ons onderzoek. Graag bedanken wij alle bedrijven, stichtingen, leden van het Genootschap en alle donateurs voor hun onmisbare steun. VUmc Alzheimercentrum kan niet zonder uw trouwe support en enthousiaste inzet. Het is onmogelijk om iedereen bij naam te noemen, maar wij benadrukken graag dat uw steun een grote inspiratie is voor ons en dat uw bijdrage echt een verschil maakt. Dank u wel! Onze fantastische hoofdsponsor Aegon verdient een speciaal woord van dank. Niet alleen verlengde Aegon de waardevolle samenwerking met nog eens vijf jaar, ook de medewerkers zamelden met diverse (sportieve) acties een recordbedrag aan extra giften in. Wij zijn intens dankbaar voor de warme betrokkenheid van de Aegon medewerkers en haar directie bij ons Alzheimercentrum. Op 20 april vormde het Koetshuis te Breukelen het prachtige decor voor de eerste editie van het Dinner2Remember. 200 gasten genoten van dit bijzondere event: een gezellige avond met een serieus tintje. Er werd namelijk aandacht gevraagd voor dementie op jonge leeftijd. Zo vertelde een patiënte over de enorme impact van deze ziekte op haar leven, haar naasten en haar carrière als rechter. De presentatie was in handen van Irene Moors, die onder meer professor Philip Scheltens interviewde en de Dinner2Remember-quiz gemaakt door Talpa, in goede banen leidde. Dankzij het geweldige comité, dat zich met hart en ziel heeft ingezet om deze prachtige avond te organiseren, en alle leveranciers die om niet hun diensten aanboden werd het diner een groot succes. Met de tafelverkoop, een veiling van onvergetelijke momenten mede geregeld door een Alzheimer Lab team en de extra donaties aan jonge onderzoekers werd bijna euro opgehaald. Dit bedrag wordt besteed aan het onderzoek naar de vroegste markers van alzheimer bij jonge mensen en de ontwikkeling van een bloedtest naar alzheimer in het vroegste stadium. Onze grote dank gaat uit naar de heer en mevrouw Van Zadelhoff, alle aanwezigen en leveranciers. In het bijzonder willen wij de leden van het comité hartelijk danken: Anneke Bartelse, Famke van Eerd, Jan van Kuyk, Geertje Hoek en Jeroen van Oirschot. Dankzij hun grote enthousiasme en fantastische inzet werd het een onvergetelijke avond, een waar Dinner2Remember! Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017 pagina 16 pagina 17 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017

10 Fondsenwerving Het Alzheimer Lab Het Alzheimer Lab is een unieke samenwerking met het bedrijfsleven. In partnership met KPMG, McKinsey & Company en DDB heeft VUmc Alzheimercentrum een programma opgesteld waar toptalenten van Nederlandse multinationals de uitdaging aangaan om geld op te halen voor wetenschappelijk onderzoek naar dementie. Alzheimer Socks Om dementie bespreekbaar te maken en extra geld op te halen zijn door deelnemers van het Alzheimer Lab de Alzheimer Socks bedacht. De twee verschillende sokken symboliseren de verwarring waar mensen met alzheimer of een andere vorm van dementie dagelijks mee te maken hebben. Dit jaar was het mode-ontwerpersduo Spijkers & Spijkers verantwoordelijk voor het prachtige ontwerp. Met de campagne Held op Sokken werden de Alzheimer Socks verkocht in de Jumbo supermarkten en Jeans Center. Bijzonder was het feit dat er dit jaar ook kindersokken te koop waren. Borre en de sokken van oma Dit jaar verscheen ook het boekje Borre en de sokken van oma verschenen. In deze speciale editie van de bekende Borre-reeks gaat het verhaal over een ontmoeting tussen Borre en zijn verwarde oma, die twee verschillende sokken aan heeft (de Alzheimer SOCKS). Met het boekje kunnen ouders op een laagdrempelige manier het gesprek met hun kleine kinderen aangaan over dementie. Kadotip: U kunt uw Alzheimer Socks en het Borre-boekje vandaag nog bestellen via All Mixed up comedyconcert Een nieuw initiatief vanuit het Alzheimer Lab is het event: All Mixed Up comedyconcert. Op 11maart 2018 vond deze grootse theatervoorstelling plaats in Studio 21. Een avond vol hilariteit en onverwachte wendingen, waarbij het publiek vooraf de artiesten uit daagde om op het podium uit hun comfortzone te stappen. In dit unieke comedy concept speelden cabaretiers Jörgen Raymann, Tineke Schouten, Karin Bloemen, Javier Guzman en Najib Amhali elkaars bekendste sketches samen met artiesten als Gordon, Berget Lewis, Edsilia Rombley en Cesar Zuiderwijk. Met het event wordt aandacht gevraagd voor de verwarring waar dementie patiënten dagelijks mee moeten omgaan en de noodzaak van wetenschappelijk om oplossingen te vinden. Meer informatie vindt u op Veiling Team Dit Alzheimer Lab team heeft hard gewerkt aan het verzamelen en organiseren van diverse veiling items voor o.a. het fondsenwervende Dinner2Remember. Verschillende bedrijven leverden onvergetelijke momenten die geveild kon worden, om zo extra geld voor dementie onderzoek te genereren. Graag bedanken wij onze partners KPMG, McKinsey & Company en DDB, alle deelnemende bedrijven, participerende talenten, inspiratoren en andere betrokkenen bij het Alzheimer Lab heel graag voor hun geweldige inzet en het enorme enthousiasme. Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017 pagina 18 pagina 19 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017

11 Evenementen januari - Nieuwjaarsconcert Lions Bussum Godelinde een schitterende route rond de Veluwe. Met het resultaat van euro van deze editie, komt de totale opbrengst van alle zes Alzheimer Rally s al op ruim euro. 19 mei Aegon Alzheimer Fietschallenge 16 juli Aegon Triatlon Aegon medewerkers verlegden hun sportieve bijeenkomst voor patiënten, mantelzorgers, grens tijdens de Aegon Triatlon010. Hiermee donateurs en belangstellenden. Frénk van der zamelden de deelnemers maar liefst euro in Linden presenteerde de middag vol updates over voor VUmc Alzheimercentrum. Trotse werkgever het onderzoek en mooie primeurs: de lancering Het JBR Nieuwjaarsconcert werd voor de 14e keer Aegon verdubbelt het opgehaalde sponsorbedrag, van hersenonderzoek.nl en de nieuwe Alzheimer georganiseerd door Codacapo Music Management waarmee een totaalbedrag van euro ten Socks en een bijzondere voorpremière van de en Lionsclub Bussum-Godelinde, in de Grote Kerk goede komt aan het 100-plus onderzoek. Wij dan- documentaire rond de Vlaamse acteur Michel van van Naarden. De opbrengst van dit bijzondere ken alle kanjers voor hun fantastische prestatie! Dousselaere. Na een muzikaal intermezzo van benefietconcert bedroeg euro en komt ten Crumble Consort kon het publiek prangende vragen goede aan onderzoek naar Cognitieve Reserve. 17 september Dam tot Damloop voorleggen aan het panel van neurologen. 19 maart Mini-Genootschapsdiner 28 september Genootschapsdiner Bestuursleden Joop Saan en Age Fluitman organi- Top chef Peter Lute stelde zijn prachtige locatie seerden een zeer speciaal diner in Royal Mandarin Explore te Muiden beschikbaar voor het 6e Genoot- te Hilversum voor geïnteresseerden in het Genoot- schapsdiner. De 120 gasten werden verrast met een schap. Eigenaar de heer Man bood de gasten een Voor de 5e maal fietsten de medewerkers en heerlijk diner van zijn hand, gemaakt met ingre- smakelijk diner aan en actrice Renee Fokker hield zakelijke relaties van AEGON én 4 teamleden diënten die gezond zijn voor de hersenen. Prof. een indrukwekkende performance als alzheimerpa- van het 100-plus onderzoek de Aegon Alzheimer De Damloop voor Alzheimer was wederom een Philip Scheltens bracht iedereen op de hoogte van tiënte. Fietschallenge. En dit lustrum is een ware uitda- groot succes: er is ruim euro opgehaald! de laatste ontwikkelingen binnen het onderzoek en ging gebleken, gezien de harde en frisse wind. De Een team van 120 mensen, bestaande uit mede- drie onderzoekers gaven een bevlogen pitch over 21 april - Alzheimer Rally Beloften & Recreanten groep fietste een route van 105 km, terwijl de Elite Groep maar liefst 135 km werkers van VUmc Alzheimercentrum en Aegon en enkele patiënten en hun naasten, rende de Dam tot hun onderzoek en ambities. Het werd een onvergetelijke sfeervolle avond. aflegde. Dit jaar werd weer een geweldig bedrag Damloop om geld in te zamelen voor wetenschap- bij elkaar gefietst van euro voor het pelijk onderzoek naar alzheimer. 100-plus onderzoek. Wij zijn supertrots op alle deelnemers! 21 september Wereld Alzheimerdag 1 juni Genootschapslezing Kijkje in het brein Traditiegetrouw organiseert VUmc Alzheimercentrum op Wereld Alzheimerdag een Onze Genootschapsleden kregen een uniek kijkje in het brein. Via de microscoop keken zij naar hersenen, waarbij onderzoeker Baayla Boon toelichtte Dankzij de geweldige inzet van Jan de Beus, Frans hoe verschillende vormen van dementie het brein Diepeveen en Martin Roosenboom werd ook de 6e aantasten. editie van de Alzheimer Rally een gigantisch succes! Prachtige klassieke auto s en sportscars reden

12 De mensen om ons heen Genootschap tot steun van VUmc Alzheimercentrum Genootschap doneren jaarlijks minimaal euro voor ten minste vijf jaar. Het Genootschap telt inmiddels 100 leden. Steun onze strijd tegen dementie Stichting Steun VUmc Alzheimercentrum Het Genootschap tot steun van VUmc Alzheimercentrum bestaat uit betrokken mensen die de noodzaak van wetenschappelijke onderzoek naar de ziekte van Alzheimer en Samenwerking met Alzheimer Nederland VUmc Alzhei- andere vormen van dementie onder- mercentrum De Stichting Steun VUmc Alzheimer- schrijven en een substantiële bijdra- en Alzheimer centrum heeft als doel de fondsen- ge hieraan leveren door hun inzet en Nederland wervende activiteiten ten bate van lidmaatschap van het Genootschap. werken nauw het wetenschappelijk onderzoek Tijdens exclusieve Genootschapsbij- samen aan een actief te ondersteunen. eenkomsten worden de leden door wereld zonder De gelden van VUmc Alzheimer- de onderzoekers en deskundigen alzheimer. Met het VUmc Alzheimer centrum worden beheerd door op de hoogte gehouden van (inter-) Onderzoeksfonds werven we geza- Stichting VUmc Fonds (zie kader op nationale ontwikkelingen binnen het menlijk geld voor het wetenschappe- pagina 23). dementie onderzoek. Leden van het lijk onderzoek. Bestuursleden directeur-eigenaar Comité van Aanbeveling Stichting Steun VUmc Westergasfabriek Dhr. dr. A.H.G. Rinnooy Kan Alzheimercentrum: Dhr. S. Onnes, (voorzitter) Dhr. A.A.G. Fluitman, voormalig partner Egon Zehnder Dhr. drs. J. Bennink IEDERE GIFT HELPT! DRAAG BIJ AAN EEN Het VUmc Alzheimercentrum werft gelden via de voormalig voorzitter Kamer Mw. drs. C.E. Princen, Dhr. M.J.J. Boekhoorn OPLOSSING, WANT HET GROTE VERGETEN MAG Stichting VUmc Fonds, die een ANBI-status heeft. van Koophandel Amsterdam voormalig lid Raad van Bestuur Dhr. Y. van t Hek NOOIT WORDEN VERGETEN. GEEF AAN: Daarom is uw periodieke schenking van minimaal 5 (voorzitter) ABN Amro Mevr. M. van der Hoeven jaar volledig aftrekbaar van de Belasting. Dhr. drs. W.J. Bos, Dhr. J. Saan, Dhr. drs. R. Hooft Graafland VUmc Fonds o.v.v. Alzheimercentrum voorzitter raad van bestuur eigenaar en oud-directeur Dhr. drs F. van Houten IBAN rekeningnummer: Neemt u contact op met onze relatiemanagers VUmc Koninklijke Saan Dhr. drs. R.W.P. Reibestein NL46 INGB voor meer informatie. Dhr. mr. R. van Boxtel, Dhr. drs. R.M. Weisz, Dhr. drs. F.B.M. Sanders tijdelijk president-directeur NS partner/directeur onroerend Dhr. mr. J.H. Schraven Dhr. M. Edixhoven, goed beleggingsmaatschappij Dhr. dr. H.H.F. Wijffels CEO Aegon Nederland Mw. drs. M. Meijer-Bergmans, Timevest Dhr. ir. A.R. Wynaendts Dhr. drs. H. Zwarts Waarom donaties via de Stichting VUmc Fonds? Bestuursleden van het eerste uur Sinds de oprichting van Stichting Steun Alzheimercentrum VUmc waren Baptiest Coopmans, Marco Keim, VUmc Alzheimercentrum inmiddels ook als goed doel Dankzij hun jarenlange onbezoldigde inzet staat Caroline Kielstra-Versteegh en Aat Schouwenaar op de kaart. Wij danken Baptiest, Marco, Caroline en betrokken bij het bestuur en de ontwikkeling van de Aat zeer voor hun geweldige betrokkenheid. fondsenwerving van het Alzheimercentrum. Inkomsten worden geïnd, beheerd en verantwoord door de Stichting VUmc Fonds. Voor deze constructie is gekozen omdat: 1. Het VUmc Fonds een rechtspersoon van VUmc is, onder extern bestuur en Raad van Toezicht. 2. Het VUmc Fonds de financiële administratie en beheer van de gelden voor de diverse VUmc onderdelen verzorgt. De administratieve kosten liggen veel lager dan CBF norm. 3. Het VUmc fonds een ANBI status heeft, waardoor gevers en het fonds geen belasting verschuldigd zijn over donaties. 4. Deze constructie vermenging met andere geldstromen van VUmc voorkomt; donaties gaan rechtstreeks naar VUmc Alzheimercentrum voor onderzoek. 5. VUmc Alzheimercentrum meedeelt in de renteopbrengst van het totale vermogen. 6. Het VUmc Fonds zorgt voor beheer en verslaglegging in jaarrekening met accountantsverklaring. Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017 pagina 22 pagina 23 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017

13 D e Organisatie Steun in de toekomst U kunt VUmc Alzheimercentrum ook in de toekomst steunen, door wetenschappelijk onderzoek naar dementie op te nemen in uw testament. Dit doet u door Stichting VUmc Fonds o.v.v. VUmc Alzheimercentrum te benoemen in uw testament. U kunt VUmc Alzheimercentrum benoemen tot (mede-) erfgenaam of legataris. Het VUmc Fonds beheert de gelden van VUmc Alzheimercentrum en dankzij de ANBI-status zijn we vrijgesteld van schenk- en erfbelasting. Bij onze relatiemanagers kunt u vrijblijvend de speciale nalatenschapsbrochure opvragen. De Kennis Kring Heeft u reeds besloten om VUmc Alzheimercentrum te steunen via uw testament? Als dank voor uw toekomstige steun nodigen wij u graag uit om toe te treden tot de Kennis Kring van VUmc. Leden van deze groep worden uitgenodigd voor diverse activiteiten, u kunt hierbij aangeven waar uw interesses liggen. Komt u ook voor ons in actie?! Heeft u een leuk idee om geld in te zamelen voor VUmc Alzheimercentrum? U laat zich bijvoorbeeld sponsoren bij een sportieve actie of u organiseert een benefiet bridge avond, een golf toernooi of een bingo avond. Wilt u meer weten of tips ontvangen? Onze relatiemanagers helpen u graag verder met uw actie. Contact Neemt u bij vragen over een van de manieren om te schenken of acties vrijblijvend contact op met onze relatiemanagers: Vraag een onvergetelijk cadeau Steeds vaker grijpen mensen een bijzondere gebeurtenis of feestelijke gelegenheid aan om geld in te zamelen voor dementie onderzoek. Een prachtig gebaar dat wij zeer Organisatie waarderen. Met Split A Gift is het zo geregeld! Via organiseert u heel gemakkelijk een verjaardag of event en kunt u uw gasten op een eenvoudige manier een bijdrage vragen voor het onderzoek. Sylvia Voogt Msc Tel: s.voogt@vumc.nl Nicolle Dellaert Tel: n.dellaert@vumc.nl Organisatiestructuur VUmc Alzheimercentrum staat onder leiding van prof. dr. Philip Scheltens en is onderdeel van de afdeling Neurologie van VUmc. Het team bestaat uit diverse disciplines gericht op alle ziektes die leiden tot dementie, georganiseerd rond patiëntenzorg in combinatie met wetenschappelijk onderzoek. Een andere mogelijkheid is een gratis donatiebox. Er is een speciale feestelijke box voor een verjaardag of feest, of een herinneringsbox voor een herdenkingsdienst of uitvaart beschikbaar. U kunt deze opvragen bij onze relatiemanagers. Het team van VUmc Alzheimercentrum VUmc Alzheimercentrum werkt nauw samen met diverse afdelingen en disciplines binnen VUmc en VU. Het wetenschappelijk onderzoek van VUmc Alzheimercentrum is ingebed in Amsterdam Neuroscience, het overkoepelend orgaan van alle neurowetenschappers binnen de VU, VUmc, AMC en de UvA. Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017 pagina 24 pagina 25 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017

14 Nieuwe medewerkers Onderzoekers Marleen van de Beek onderzoeker in opleiding Casper de Boer senior onderzoeker Karlijn van den Bosch Jay Fieldhouse Agnetha Fruijtier onderzoeker in opleiding Elisa de Koning onderzoeksmedewerker Céline Leeuwestein Mardou van Leeuwenstijn onderzoeksverpleegkundige Esther Meijer Sterre Rechtuijt Carolijn Scheffer Merel Hermans Deborah Schoonhoven arts onderzoeker Colofon Informatie over het VUmc Alzheimercentrum is te vinden op de website Aylinn Holthuis Sven van der Lee senior onderzoeker Telefoon: (projectbureau) of (fondsenwerving). Ellen Singleton onderzoeker in opleiding Menno Stellingwerff onderzoeksarts Vivian Teeuwen verpleegkundig dementie consulente Merike Verrijp Tekst en samenstelling: Ghiselinde Meijs, Nicolle Dellaert en Sylvia Voogt, maart Projectbureau en ondersteuning Ghiselinde Meijs event manager Julia Langelaar HR adviseur Vormgeving: IT Reklame adviesbureau BV, Rik Vrijman Fotografie: DigiDaan Ben Verbeek /Aegon Mark van den Brink photography Gertjan Schutte Milette Raats Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017 pagina 26 pagina 27 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2017

15 Top 10 internationale wetenschappelijke publicaties VUmc Alzheimercentrum Tijms BM, Bertens D, Slot RE, Gouw AA, Teunissen CE, Scheltens P, van der Flier WM, Visser PJ. Low normal cerebrospinal fluid Aß42 levels predict clinical progression in nondemented subjects. Ann Neurol Scheltens NME, Tijms BM, Koene T, Barkhof F, Teunissen CE, Wolfsgruber S, Wagner M, Kornhuber J, Peters O, Cohn-Sheehy BI, Rabinovici GD, Miller BL, Kramer JH, Scheltens P, van der Flier WM; Cognitive subtypes of probable Alzheimer s disease robustly identified in four cohorts. Alzheimers Dement Leeuwis AE, Benedictus MR, Kuijer JPA, Binnewijzend MAA, Hooghiemstra AM, Verfaillie SCJ, Koene T, Scheltens P, Barkhof F, Prins ND, van der Flier WM. Lower cerebral blood flow is associated with impairment in multiple cognitive domains in Alzheimer s disease. Alzheimers Dement Handels RLH, Vos SJB, Kramberger MG, Jelic V, Blennow K, van Buchem M, van der Flier W, Freund-Levi Y, Hampel H, Olde Rikkert M, Oleksik A, Pirtosek Z, Scheltens P, Soininen H, Teunissen C, Tsolaki M, Wallin AK, Winblad B, Verhey FRJ, Visser PJ. Predicting progression to dementia in persons with mild cognitive impairment using cerebrospinal fluid markers. Alzheimers Dement de Leeuw FA, Peeters CFW, Kester MI, Harms AC, Struys EA, Hankemeier T, van Vlijmen HWT, van der Lee SJ, van Duijn CM, Scheltens P, Demirkan A, van de Wiel MA, van der Flier WM, Teunissen CE. Blood-based metabolic signatures in Alzheimer s disease. Alzheimers Dement (Amst) Sep 6;8: Demuru M, Gouw AA, Hillebrand A, Stam CJ, van Dijk BW, Scheltens P, Tijms BM, Konijnenberg E, Ten Kate M, den Braber A, Smit DJA, Boomsma DI, Visser PJ. Functional and effective whole brain connectivity using magnetoencephalography to identify monozygotic twin pairs. Sci Rep Aug 29;7(1): Mishra A, Ferrari R, Heutink P, Hardy J, Pijnenburg Y, Posthuma D; International FTD-Genomics Consortium. Gene-based association studies report genetic links for clinical subtypes of frontotemporal dementia. Brain Yu M, Engels MMA, Hillebrand A, van Straaten ECW, Gouw AA, Teunissen C, van der Flier WM, Scheltens P, Stam CJ. Selective impairment of hippocampus and posterior hub areas in Alzheimer s disease: an MEG-based multiplex network study. Brain van Maurik IS, Zwan MD, Tijms BM, Bouwman FH, Teunissen CE, Scheltens P, Wattjes MP, Barkhof F, Berkhof J, van der Flier WM; Alzheimer s Disease Neuroimaging Initiative. Interpreting Biomarker Results in Individual Patients With Mild Cognitive Impairment in the Alzheimer s Biomarkers in Daily Practice (ABIDE) Project. JAMA Neurol Soininen H, Solomon A, Visser PJ, Hendrix SB, Blennow K, Kivipelto M, Hartmann T; LipiDiDiet clinical study group. 24-month intervention with a specific multinutrient in people with prodromal Alzheimer s disease (LipiDiDiet): a randomised, double-blind, controlled trial. Lancet Neurol. 2017