Nog geen geneesmiddel. Stand van zaken in het onderzoek: Wat hebben we al geleerd? Hoe het begon. De getallen. Goed nieuws: Deltaplan Dementie

Transcriptie

1 Stand van zaken in het onderzoek: Wat hebben we al geleerd? Wiesje M. van der Flier 25 november 2013 Nog geen geneesmiddel Fatalisme: er komt nooit een geneesmiddel we weten nog bijna niets je kunt net zo goed geen diagnose stellen wetenschap zit in ivoren toren wat moet ik ermee? wat moet mijn patiënt ermee? Deze workshop: wat heeft wetenschappelijk ons gebracht? wat kunnen we nog verwachten? wat moet U ermee?! Hoe het begon 1907: Alois Alzheimer Über eine eigenartige Erkrankung der Hirnrinde De getallen Nu: ~ patienten in Nederland pathologie Neuritische plaques (eiwit amyloid beta) Fibrillaire kluwens (eiwit tau) Auguste D 51-jarige patiente Vergeetachtigheid, maar ook ernstige fatische stoornissen en gedragsstoornissen Belangrijkste risicofactor: Leeftijd 65 jaar: 3 % 85 jaar: 33% Dubbele vergrijzing: méér ouderen worden ouder snelle toename! Schatting 2040: 500,000 Wist u dat Goed nieuws: Deltaplan Dementie De ziekte waarmee U en ik dagelijks werken, de allerduurste ziekte is (budget VWS: bijna 4 miljard!)? mantelzorgers heel hoog risico hebben op angst en depressie? de aantallen explosief toenemen, terwijl de beroepsbevolking steeds kleiner wordt ( wie moet voor hen zorgen!)? En toch weten we nog maar weinig: geen geneesmiddel Er moet véél méér aandacht komen voor dementie! Baanbrekend plan: onderzoek en zorginnovaties om dementie beter te begrijpen, beter te behandelen en te voorkomen. Het plan werpt een dam op tegen dementie. Het verbetert de zorg voor de patiënt van VANDAAG en zoekt naar oplossingen voor de patiënt van MORGEN. Overheid, bedrijfsleven, patiëntenorganisatie en wetenschap slaan de handen ineen.

2 Deltaplan Dementie: de 3 pijlers 1. Ontwikkeling Nationaal Zorgportaal Dementie 2. Opbouw Nationaal Register Dementie 3. Uitvoering wetenschappelijk onderzoek: MEMORABEL Het probleem Hersenen heel goed beschermd (schedel) Pathologische kenmerken onzichtbaar met blote oog Ambitie: Verbetering kwaliteit van leven voor de patiënt van vandaag Verbeteren van de dementiezorg Terugdringen aantal patiënten in de toekomst Onderzoek naar Alzheimer Pas heel recent! Gelijk op met methodes om in hersenen te kijken. Publicaties over Alzheimer MRI amyloid PET CSF biomarkers genetische factoren 0 Voorbeeld onderzoek: MRI Scheltens, JNNP 1992; Scheltens & van de Pol 2012 Patientgebonden onderzoek resultaten relatief snel in praktijk Hoe het begon vanaf jaren 90: atrofie mediale temporaalkwab op MRI 1 Vanaf jaren 90: Atrofie mediale temporaalkwab visuele rating scale 0-4: Scheltens-score Sensitiviteit/ specificiteit:~85% Vergelijkbaar met volumetrie Voorbeeld onderzoek: liquor Jaar 2000: start verzameling liquor en bloed in biobank Ruggenprik Voorbeeld onderzoek: liquor Mulder, Clin Chem 2010 Momenteel: > 3000 samples in biobank Vergelijking Alzheimer en controles Opvang liquor (hersenvocht) control ±90% correcte classificatie Eiwitten amyloid-beta 1-42 tau hyperphosphorylated tau amyloid Alzheimer tau

3 Voorbeeld onderzoek: PET Positron Emission Tomography Voorbeeld onderzoek : PET Tolboom, J Nucl Med 2009, Ossenkoppele Alz&Dementia 2012 Ervaring met PIB scan >150 patienten FDG PET: metabolisme Sinds 2004 nieuwe tracers: PIB bindt aan amyloid In beeld brengen Alzheimer-schade! PIB onderscheidt AD vs cntrl MCI: PIB voorspelt progressie Onderzoek wat is bereikt Dubois, Lancet Neurol 2007; NIA AA 2011 Voorwaarde ontwikkelen therapie 1906 Nu mogelijk om ontwikkeling ziekte te bestuderen MRI genetische factoren nieuwe criteria klinische criteria amyloid PET CSF biomarkers Vroeger: diagnose per exclusionem. Nu: inclusief Meten pathologie tijdens leven Aantonen Alzheimer vóór dementie Onderzoek kliniek: wat merkt u? 1. Heeft dit soort onderzoek impact op uw klinisch denken/ handelen? (hoe) is de klinische praktijk veranderd over de jaren? 2. Welke kant moet het op/ wat zijn vervolgstappen? Hoe moeten we volgens u verder? 3. Hoe ziet uw ideale onderzoek eruit? Welke probleem oplossen/ welke onderzoeksvraag? Hoe aanpakken? Komt een patiënt bij de dokter Komt een patiënt bij de dokter 1. Wat heb ik? 1. Wat heb ik? 2. Is er iets aan te doen? 2. Is er iets aan te doen? 3. Hoe gaat het verder? 3. Hoe gaat het verder? Diagnose Diagnose Vroeger Verder Goede diagnose: kunnen we! Alzheimer ontstaat geleidelijk: jaar Stadium dementie: te laat om er iets aan te doen

4 Vroeger: op zoek naar het begin Diagnose milde geheugenproblemen dementie 15 à 20 jaar Jack, Lancet Neurol 2013 Preklinische Alzheimer eerste hersenveranderingen Vroeger Normale ouderen Samenwerking met Amerikaanse onderzoekers Vragen: 1) Hoe vaak komt preklinische Alzheimer voor? 2) Voorspelt preklinische Alzheimer achteruitgang? Methoden: 311 normale ouderen (>65 jaar) ruggenprik alzheimerschade 5 jaar gevolgd Conclusie: 31% preklinische Alzheimer kans achteruitgang Pieter Jelle Visser Vergeetachtigheid Wat weten we nog niet? Patienten komen bij geheugenpolikliniek Voelen vergeetachtig, geheugentest normaal Argonde van Harten Krijgt iedereen met het Alzheimer-eiwit dementie? Of zijn er beschermende factoren? Vragen: 1) Hoe vaak komt preklinische Alzheimer voor? 2) Voorspelt preklinische Alzheimer achteruitgang? Methoden: 132 pp met subjectieve klachten ruggenprik alzheimerschade 2 jaar gevolgd Conclusie: 16% preklinische Alzheimer kans achteruitgang geheugenprestatie Is de route van hersenschade bij iedereen hetzelfde? Of zijn er verschillende routes? Kunnen we voorspellen wanneer mensen achteruitgaan? Kunnen we prognostische markers ontwikkelen? Deze vragen willen we beantwoorden! Verder: van diagnose naar prognose Wat hebben we al bereikt? Goede diagnose: kunnen we! Diagnose: startpunt verdere achteruitgang Hoe gaat het verder? diagnostische marker prognostische marker Weinig te bieden Verder MMSE score APOE ε4 -, early onset Jonge patienten met APOE ε4 -, late onset bepaald genetisch kenmerk APOE ε4+, early onset APOE ε4+, late onset time (years) Patienten met specifieke verhouding biomarkers in hersenvocht Op zoek naar andere indicatoren Bescheiden effecten in grote groepen; nog niet vertaalbaar naar individu Personalized care: wat kunt u wanneer verwachten?

5 In welke richting zoeken we? Alzheimer als disconnectiesyndroom hersengebieden communiceren niet goed meer verbindingen zijn verbroken Verbindingen = connectiviteit Onderwerp van de toekomst: connectiviteit om de ziekte nog beter te begrijpen dit hangt samen met functioneren Als u het mij vraagt: Alzheimer-eiwit zegt óf je Alzheimer krijgt. Connectiviteit vertelt hoe snel het proces gaat Wat moet mijn patiënt hiermee? Niet teveel invullen voor patiënt! Research agenda Alzheimer Nederland Ontwikkeld door Athena instituut (prof Jacqueline Broerse): Vergroten draagvlak wetenschap door betrekken maatschappij en betere toepassing van resultaten. Patiënten willen weten! Research agenda Alzheimer Nederland Voorbeeld: diagnostiek Onderzoeksagenda opgesteld op basis van behoeften van patiënten, mantelzorgers, onderzoekers en burgers Patiënten willen weten! Research agenda Alzheimer Nederland Prioritering: 1. Diagnostiek Bv: vroege diagnose 2. Werkingsmechanismen snel diagnostisch proces 3. Psychosociale aspecten 4. Medicamenteus onderzoek/ cure 5. Preventie 6. Zorgonderzoek Resultaten uit het verleden bieden geen garanties voor de toekomst. Maar bieden wel hoop! Alzheimer: Onderzoeks-geschiedenis veel korter Investeringen in Alzheimer veel kleiner Terwijl: grootste ziekte! We staan pas aan het begin!

6 Wat brengt de toekomst? Steeds beter begrijpen ziekte personalized medicine Vergelijk kanker: Hele specifieke diagnostiek hele specifieke medicijnen Medicatie afstemmen op patient Van diagnose naar behandeling Vroeger: diagnose pas na de dood. Nu: Alzheimer-eiwit in beeld Nieuwe generatie geneesmiddelen: Proberen Alzheimer-eiwit op te ruimen. PET scan Begrip ziekte noodzakelijke eerste stap! Een voorbeeld.. Van diagnose naar behandeling Vroeger: diagnose pas na de dood. Nu: Alzheimer-eiwit in beeld Van diagnose naar behandeling Vroeger: diagnose pas na de dood. Nu: Alzheimer-eiwit in beeld Nieuwe generatie geneesmiddelen: Proberen Alzheimer-eiwit op te ruimen. PET scan Nieuwe generatie geneesmiddelen: Proberen Alzheimer-eiwit op te ruimen. PET scan Maar dan moet het Alzheimer-eiwit wel aanwezig zijn! goede diagnostiek = vereiste voor goede behandeling. Maar dan moet het Alzheimer-eiwit wel aanwezig zijn! goede diagnostiek = vereiste voor goede behandeling. Voorkomen = beter dan genezen.. We weten dat Alzheimer-eiwit al 15 jaar vóór dementie ophoopt. Kun je achteruitgang/ dementie voorkomen? Wat brengt de toekomst? Steeds beter begrijpen ziekte personalized medicine Op zoek naar de vroegste veranderingen Voorspellen verloop van de ziekte Behandelen symptomen Behandelen hersenschade Wat voor welke patient wanneer? wat nodig is.. Patienten! Zonder patienten géén vooruitgang Nld: laagste participatiegraad! U! onze collega s in het veld om belang onderzoek uit te leggen, om link te leggen patienten ~ onderzoekers Kliniek onderzoek: doet u mee? 1. Denkt u dat het voor patiënten nuttig is om mee te doen aan onderzoek? Waarom wel/ niet? 2. Wanneer zou u patiënt aanraden om mee te doen? Wat voor soort onderzoek? 3. Hoe kunnen onderzoekers u bereiken? Wanneer zou u patiënten wel aanraden mee te doen? Samen werken aan oplossingen voor dementie!

7