SAMENSTELLING EN VERSPREIDING VAN HET MAKROZOOBENTHOS IN DE GREVELDMGEN VOOR DE AFSLUITING VAN DE NOORDZEE. door. I.J. Weeber. I. De periode

Transcriptie

1 SAMENSTELLING EN VERSPREIDING VAN HET MAKROZOOBENTHOS IN DE GREVELDMGEN VOOR DE AFSLUITING VAN DE NOORDZEE door I.J. Weeber I. De periode Samengesteld uit gegevens van C. den Hartog, W.J.M. Vader en W.J. Wolff Delta Instituut voor Hydrobiologisch Onderzoek Vierstraat 28, 4401EA Yerseke Rapporten en Verslagen nr

2 Rechten voorbehouden. Van "Rapporten en Verslagen" is herdruk of aanhaling slechts toegestaan met uitdrukkelijke toestemming van de directeur.

3 Inhoud pag. I. II. III. IV. V. VI. Inleiding Herkomst en bewerking van de gegevens Dankbetuiging Samenvatting - Summary Literatuur Literatuur, waarin delen van de in dit rapport verwerkte gegevens al gepubliceerd zijn Tabellen Figuren

4 -1- I. Inleiding Het huidige Grevelingenmeer is in twee etappes gevormd. In 1964 kwam de Grevelingendam gereed, die dit bekken in het oosten afsloot van de Krammer en in 1971 werd de Brouwersdam voltooid, waardoor de verbinding met de Noordzee afgesloten werd. Voor 1964 was het Grevelingenbekken een estuarium: rivierwater afkomstig van Rijn en Maas kon via het Hollands Diep, het Volkerak en de Krammer de Grevelingen binnenkomen en door dit gebied naar zee stromen. Ook enige uitwisseling met Oosterscheldewater via Keeten, Mastgat en Zijpe was mogelijk. Aan de westelijke kant kwam met elk getij Noordzeewater binnen, dat in periodes met hoge rivierafvoeren echter weer vermengd kon zijn met brak Haringvlietwater. Door de in de loop van een jaar nogal wisselende rivierafvoeren had de Grevelingen in die tijd een zoutgehalte dat in de mond schommelde tussen 10 en 17,5 /oo Cl", en in het oostelijk deel van het bekken tussen ruim 5 en 17,5 /oo Cl". Van 1964 tot 1971was de Grevelingen in feite een zeearm. De invloed van rivierwater bleef echter groot, doordat met name in periodes met hoge afvoer water afkomstig uit het Haringvliet rond de kop van Goeree weer het Grevelingengebied binnenkwam. Het zoutgehalte in de monding bleef daardoor binnen ongeveer dezelfde range variëren als voor de sluiting van de Grevelingendam. Het zoutgehalte in het oostelijk deel van het bekken daarentegen kwam nu niet meer onder de 9 /oo Cl", zodat de schommelingen hier duidelijk minder werden (Peelen, 1973). Sedert 1971 is de Grevelingen een stagnant brak-zout meer. Het zoutgehalte hierin is geleidelijk gedaald van ca. 17 /oo Cl" in 1971 tot ca. 13 *) in Andere gevolgen van de abrupte overgang van een getijdebekken naar een meer worden besproken in Nienhuis (1978). Met name na de afsluiting heeft een belangrijk deel van het onderzoek van het Delta Instituut zich in de vorm van een oecosysteem-studie op de Grevelingen gericht. Binnen het kader van de werkgroep "Koolstof kring- *) Een daling die in de winter van 1978/79 d.m.v. een nieuwe spuisluis in de Brouwersdam weer ongedaan kon worden gemaakt.

5 - 2 loop in de Grevelingen" wordt momenteel onderzoek verricht naar de samenstelling, de biomassa en de produktie van het makrozoöbenthos in de Grevelingen. Doel van het onderzoek van de werkgroep is meer inzicht te krijgen in het functioneren van het huidige Grevelingenmeer. Een vergelijking met gegevens van voor de afsluiting is bijzonder interessant, omdat daardoor de effekten op flora en fauna van deze grote ingreep in de abiotische milieuomstandigheden nader geanalyseerd kunnen worden, hetgeen ook weer bijdraagt aan de kennis van de biologie van de betrokken organismen. Reeds vanaf 1962 zijn in het kader van een onderzoek naar de samenstelling en verspreiding van het makrozoöbenthos in relatie tot milieufaktoren, dat zich over het gehele Deltagebied uitstrekte, enkele bemonsteringen in de Grevelingen uitgevoerd. Aanvullende gegevens zijn zelfs al vanaf 1960 beschikbaar. Een groot deel van de resultaten is in één of andere vorm reeds gepubliceerd, met name in Wolff (1973). Doordat zoals gezegd in deze studies het gehele Deltagebied centraal staat, is het tamelijk moeilijk om hieruit gedetailleerde gegevens voor één bekken te destilleren. Om de "oude" gegevens toch geschikt te maken voor vergelijkende studies zijn ze voor de Grevelingen opnieuw bewerkt en worden ze in een drietal rapporten toegankelijk gemaakt. Dit rapport (nr. I) beperkt zich tot de benthische en epibenthische makrofauna in de jaren 1960 tot en met 1963, een periode waarin het gebied nog aan beide kanten open was. Gegevens over voorkomen en verspreiding van vertegenwoordigers van de volgende diergroepen zullen gepresenteerd worden: Coelenterata, Mollusca, Polychaeta, Crustacea, Pantopoda en Echinodermata. Vertegenwoordigers van de Oligochaeta en Nemertina zijn wel geteld, maar niet nader gedetermineerd. De gebruikte nomenclatuur werd, afgezien van enkele kleine wijzigingen, geheel overgenomen van Wolff (1973). II. Herkomst en bewerking van de gegevens Het grootste deel van de gegevens in dit rapport wordt gevormd door de resultaten van een tweetal monstertochten in resp. oktober 1962 en 2 september 1963, waarbij met een 0,1 m Van Veen-happer 141 bodemmonsters genomen werden. Verder zijn de resultaten van een raai (nr. 6) westelijk van

6 - 3 Ouddorp opgenomen, waarlangs in september 1963 bij laagwater op 13 plaatsen monsters werden uitgegraven (0,2 m, diepte ca. 10 cm). De lokaties van de met een serienummer aangegeven happen en de raai zijn weergegeven in Fig. 1. Deze kaart geeft evenals alle verspreidingskaartjes de situatie bij de Grevelingendam weer, zoals die was van mei 1962 tot november De zuidelijke geul bij Bruinisse werd namelijk al in mei 1962 gesloten. In Tabel 1 staan per hap gegevens over lokatie, diepte, mediane korrelgrootte en sortering vermeld; de data van de monstertochten staan in Tabel II. De bodemmonsters zijn uitgezeefd op een zeef met gaatjes van 1 mm in diameter. Soorten en aantallen staan per hap en per systematische groep vermeld in de Tabellen III t/m VII. Per soort zijn de vindplaatsen met behulp van ronde stippen op afzonderlijke kaartjes aangegeven. Voor een aantal zeer algemeen voorkomende soorten, ni. de polychaeten Scoloplos armiger, Pygospio elegans, Capitella capitata en Heteromastus filiformis, de mollusken Macoma balthica, Cerastoderma edule, Hydrobia ulvae en de coelenteraat Metridium senile, zijn in de verspreidingskaartjes ook aantalskategorieën aangegeven. Bodemhappen geven maar weinig informatie over een aantal grote bodemfaunasoorten die slechts in lage dichtheden voorkomen, bv. de zeester Aster ias rub ens en de wulk Buccinum undatum. Hetzelfde geldt voor een aantal vrij zwemmende, maar wel aan de bodem gebonden soorten, zoals bv. de garnaal Crangon crangon. De verspreidingskaarten van een aantal soorten zijn daarom aangevuld met gegevens uit de zogenaamde bijvangsten van een zevental vistochten die tussen september 1960 en oktober 1963 in het gebied gemaakt zijn. Uitgangspunt voor deze bijvangstgegevens was dat ze alleen gebruikt werden, wanneer ze een belangrijke aanvulling betekenden op de hapmonsters. De lokatie van alle uitgevoerde vistrekken is aangegeven in Fig. 2. Er werd steeds met een boomkor gevist, met uitzondering van één tocht waarbij met een oesterkor gewerkt werd (trekken 64 tm. 75). De trekduur met de boomkor varieerde van 5-30 minuten, die met de oesterkor van 5-15 minuten. Gebruikt werden alle gegevens over crustaceeën, echinodermaten, pantopoden en coelenteraten; de laatste groep met uitzondering van Metridium

7 4- senile, die overigens zeer algemeen in de trekken aanwezig was. Voor een zevental mollusken, Bar ne a Candida, Zirfaea crispata, Petricola pholadiformis, Lamellidoris bilamellata, Littorina littorea, Buccinum undatum en Crepidula fornicata, vormden de bijvangsten eveneens een belangrijke aanvulling. Soorten als Mytilus edulis, Cerastoderma edule en Macoma balthica, zeer algemeen in de vistrekken, werden voldoende representatief bemonsterd door de bodemhapper, zodat de bijvangstgegevens niet gebruikt zijn. Alle vondsten afkomstig uit het visonderzoek zijn in de verspreidingskaartjes met een driehoekje aangegeven. Een deel van de bijvangsten is in de "visboekjes" niet nader gespecificeerd, maar later kennelijk op het laboratorium gedetermineerd, omdat de gegevens wel waren opgenomen in "het kaartsysteem", de derde informatiebron voor dit rapport. In de eerste jaren van het Delta Instituut ( ca. 1964) werden in dit systeem alle vondsten per soort en per gebied gerubriceerd (med. A.J.J. Sandee en L. de Wolf). Door het vele administratieve werk hieraan verbonden, is het systeem later in onbruik geraakt. Een nadeel van de toen gebruikte werkwijze was, dat niet meer nagegaan kon worden of de met name wat kleinere, niet direkt in het veld op naam te brengen soorten, wel altijd in tweede instantie op het laboratorium gedetermineerd werden. Speciaal voor de kleine crustaceeën, zoals een aantal isopoden, amphipoden, cumaceën en mysiden, kan dit betwijfeld worden. Zeker is wel dat de poliepensoorten, met uitzondering van Tubularia indivisa, Sertularia cupressina en Hydractina spec, alleen gedetermineerd zijn op vistochten in 1962 en 1963 (trek 26 t/m 92) en niet in 1960 en 1961 (trek 1 t/m 25). De gegevens die in dit rapport gepresenteerd worden, geven niet een kompleet beeld van de makrofauna in de Grevelingen. Zo zijn in de beginjaren van het Delta Instituut vele inventariserende excursies gemaakt, o.a. langs de oevers van de Grevelingen. De resultaten hiervan, die wel in het kaartsysteem verwerkt zitten, zijn voor dit rapport verder niet gebruikt. Deze bemonsteringsmethodiek is na de afsluiting van de Grevelingen vrijwel niet meer toegepast, zodat er ook geen materiaal voorhanden is om vergelijkingen met vroeger te maken. Belangrijk is ook dat de in de tabellen gepresenteerde aantallen voor veel soorten een onvolledig beeld geven. De penetratie van de Van Veen-happer

8 in de bodem is gerelateerd aan de korrelgrootte van het sediment: in fijn slib bedraagt de hapdiepte 15 cm en meer, terwijl de happer in grof zand niet verder dan enkele centimeters diep komt. Ook de aanwezigheid van mossels, stenen etc. speelt hierbij een rol. Vooral het voorkomen van dieper levende soorten kan op deze wijze ernstig onderschat worden. Dit blijkt bv. uit het geringe aantal vondsten van de tweekleppige mollusk Mya arenaria, die desondanks algemeen voorkwam. Het ontbreken van mollusken uit de Ensisfamilie en van de algemene polychaet Arenicola marina, die allemaal vaak decimeters diep in de bodem leven, illustreren dit verder. Een tweede rapport, waarin o.a. gegevens gepresenteerd zullen worden van een uitgebreide bemonstering in het intergetijdegebied van de Grevelingen in 1967 met behulp van steekbuizen, zal met name voor deze soorten een belangrijke aanvullende informatie geven. III. Dankbetuiging Voor het kritisch doornemen en ten dele omwerken van de tekst van dit manuscript en voor zijn hulp ben ik Drs. R.H.D. Lambeck veel dank verschuldigd. Verder wil ik graag Marnel van der Leer bedanken voor het typewerk, A.A. Bolsius voor het maken van enkele kaarten en J. v.d. Ende voor het drukken van het uiteindelijke rapport. IV. Samenvatting 2 Op basis van 141 bodemhappen van 0,1 m, een raai in het intergetijdegebied ten westen van Ouddorp en, voor bepaalde soorten, bijvangstgegevens van een aantal vistochten met een bodem- of oesterkor, wordt d.m.v. kaartjes de verspreiding in de Grevelingen weergegeven van bodemmakrofaunasoorten in de periode De Grevelingen was toen nog een aan beide zijden open estuarium. De kwantitiatieve gegevens van bodemhappen en de Ouddorp-raai zijn bovendien opgenomen in tabellen. De gebruikte Van Veen-bodemhapper geeft geen of onvoldoende inzicht in het voorkomen van diep levende soorten als bv. de mollusken Mya arenaria en Ensis sp., en de polychaet Arenicola marina.

9 Deze bewerking van "oud" Grevelingenmateriaal, dat voor verschillende doeleinden reeds in meerdere publikaties gebruikt is (zie VI), dient uiteindelijk om een vergelijking mogelijk te maken met bodemfaunagegevens uit het huidige brak-zoute Grevelingenmeer. Summary In this report distribution maps are presented for macrozoobenthos species of the former Grevelingen Estuary in the period Data are based on m Van Veen-grab bottom samples, an intertidal transect near Ouddorp (both indicated by dots on the maps), and for certain species on bycatches of a bottom-trawl fishery programm (triangles on the maps). Quantitative data of the grab-samples and the transect are given in tables per systematic group. The used sampling methods are not appropriate for deep burrowing species as f.e. the molluscs Mya arenaria and Ensis sp., and the polychaete Arenicola marina. This recompilation of mostly published data (see VI) has been carried out to have a basis for a comparison with the macrozoobenthos of the present brackish-marine Lake Grevelingen. V. Literatuur Nienhuis, P.H., De Grevelingen, een afgesloten zeearm. Een overzicht van 10 jaar aquatisch oecologisch onderzoek. Delta Instituut voor Hydrobiologisch Onderzoek, Yerseke. Rapporten en Verslagen nr Peelen, R., 1973 Variatie in het chloride gehalte van de Grevelingen. Ongepubliceerde notitie Delta Instituut voor Hydrobiologisch Onderzoek Yerseke. Wolff, W.J., The estuary as a habitat. Zool. Verhand. Leiden, no. 126;

10 VI. Literatuur, waarin delen van de in dit rapport verwerkte gegevens al gepubliceerd zijn. Braber, L. & C.H. Borghouts, Distribution and ecology of Anthozoa in the estuarine region of the rivers Rhine, Meuse and Scheldt. Hydrobiologia 52: Hartog, C. den, The amphipods of the deltaic region of the rivers Rhine, Meuse and Scheldt in relation to the hydrography of the area. Part III. The Gammaridae. Neth. J. Sea Res. 2: Heerebout, G.R., Distribution and ecology of the Decapoda Natantia of the estuarine region of the rivers Rhine, Meuse and Scheldt. Neth. J. Sea Res. 8: Vader, W.J.M., Intertidal distribution of hausteriid amphipods in the Netherlands. Bot. Gothoburgensia 3: Vader, W.J.M., Een overzicht van de zandbewonende amphipoden uit het Oosterscheldegebied. Het Zeepaard 26: Vader, W. & W.J. Wolf, The Cumacea of the estuarine area of rivers Rhine, Meuse and Scheldt (Crustacea, Malacostraca). Neth. J. Sea Res. 6: Visscher, H.R., De Hydroiden in het Deltagebied. Delta Instituut voor Hydrobiologisch Onderzoek, Yerseke: Studentenverslagen D Wolff, W.J., Notes on eurydice (Isopoda, Flabellifera) from the Netherlands. Zool. Med. 41: Wolff, W.J., The Echinodermata of the estuarine region of the rivers Rhine, Meuse and Scheldt, with a list of species occurring in the coastal waters of the Netherlands. Neth. J. Sea Res.. 4: Wolff, W.J., Three species of Microphthalmus (Polychaeta) new to the Netherlands. Zool. Med. 43: Wolff, W.J., Distribution of four species of Nephtys (Polychaeta) in the estuarine area of the rivers Rhine, Meuse and Scheldt. Vie et Milieu, suppl. 22:

11 Wolff, W J., The estuary as a habitat. An analysis of data on the softbottom macrofauna of the estuarine area of the rivers Rhine, Meuse and Scheldt. Zool. Verhand. Leiden, no. 126: Wolff, W.J. & A.J.J. Sandee, Distribution and ecology of the Decapoda Reptantia of the estuarine area of the rivers Rhine, Meuse and Scheldt. Neth. J. Sea Res. 5: Wolff, W.J., Distribution of Pantopoda in the estuarine area in the southwestern part of the Netherlands. Neth. J. Sea Res. 10; Legenda Tabellen Tabel 1 Tabel II Tabel III A-C Tabel IV Tabel V A-B Tabel VI A-B Tabel VII : Lokatie, waterdiepte en bodemgegevens van de hapmonsters. : Data van de hapmonstertochten. : Soorten en aantallen van Coelenterata (A), Mollusca (B) en Echinodermata (C) in de bodemhappen. : Soorten en aantallen van Polychaeta in de bodemhappen. : Oligochaeta (A) en Nemertina (B), ongedetermineerd. Aantallen in de bodemhappen. : Soorten en aantallen van Crustacea (A) en Pantopoda (B) in de bodemhappen. : Makrozoobenthossoorten op 13 monsterpunten langs raai nr. 6 bij Ouddorp.

12 - 9 Tabel I. Lokatie, waterdiepte en bodemgegevens van de hapmonsters. Mediane korrelgrootte en sortering zijn gegeven in phi-eenheden (zie Wolff, verlengde van raai tussen Spr inger en 6 de plaat 3 6,5 1,98 2,19 0,27 0, ). De diepte wordt aangegeven in meters; de happen 169 t/m 244 zijn niet gecorrigeerd naar N.A.P., de happen 533 t/m 621 wél Springer tussen Sp. 2 en de plaat 10 1,5 2,26 2,3B 0,37 0,35 Hap nr. Plaats Diepte Mediane Sorte tussen Sp. tussen Sp. 2 en de 2 en de plaat plaat 3 6,5 2,58 2,31 0,31 0, ïao G.H.8 G.H m voorbij 100 m voorbij G.H.4 G.H.4 G.H.4 G.H.2 G.H.2 G.H.2 G.H.1 G.H.1 G.H.1 G.H.1 H.10 H.10 H.6 H.6 H.6 H.4 H.4 H.4 H.l H.l H.l H.l G. H.8 G. H.B 9, ,5 12, , , , ,5 11,5 *,5 2 7,5 korrel grootte 1,61-2,95 2,45 3,20-3,20 2,81 3, ,52 3,03 2,38 > 4,00 > 4,00 2,83 2,80 2,82 2,39 2,04 2,10 2,80-2,50 2,92 0,47-0,48 0,57 0,34-0,44 0,45 0, ,28 0,40 0, ,24 0,33 0,26 0,48 0,36 0,28 0,30-0,31 0, tussen Sp. 2 en de plaat tussen Sp. 2 en de plaat Ouddorp Ouddorp Ouddorp Ouddorp Ouddorp Ouddorp Ouddorp 5p.3 Sp.3 Sp.3 Sp.3 tussen Sp. 5 en Sp. 6 Sp.6 Sp.6 Sp.9 Sp.9 Sp.9 Sp.9 H.2 tussen H. 2 en de plaat + G-P.G. G-P.G. G.5 G.3 G.3 G ,5 1,5 2,5 5, *0,5 0,5 2 11,5 11,5 8,5 0,5 0,5 3,5 5,5 9,5 10,5 0, tl 1 4 2,18 2,51 2,62 2,26 2,19 2,28 2,30 1,62 1,50 3,12 3,15 3,15 2,82 2,78 3,02 3,03 2,58 2,91 2,85 2,43 2,55-2,05 1,98 2,57 2,38 2,35 2,72 0,26 0,66 0,52 0,42 0,34 0,35 0,40 0,55 0,44 0,29 0,29 0,35 0,62 0,45 0,40 0,33 0,35 0,32 0,31 0,32 0,37-0,27 0,29 0,70 0,32 0,38 0, Bij Scharendijk :se koepel Bij Scharendijl«:se koepel Diepe gat bij D.G.6 D.G.4 Scr larendijke 3, ,2 2,72 2,80 1,88 3,30 3,00 0,46 0,40 0,26 0,44 0, G.3 G.4 B.21 B.19 B.17 B ,78 3,03 2,77 2,77-2,47 0,34 0,31 0,31 0,36-0, D.G.6 D.G.6 Deltaton, 200 m N. B.G.A.J. van B. G.A.J ,2 3,5 4 3,12 3,33 2,11 1,94 0,50 0,47 0,28 0, D.G.6 G.B.2 G.B.6 G.B ,5 6 3,10 2,50 2,75 2,40 0,35 0,64 0,48 0, m N., van B..G.A.J. B.30 B.30 B.30 B m W,. van B,, m W., van B.,30 G.B ,2 1, ,5 6 2,38 2,51 2,46 2, ,77 2,05 0,37 0,44 0,46 0, ,40 0, G.B.12 G.B.14 G.B.16 G.ll G.ll 50 m W. G.13 G.13 a van G ,5 12,5 1,5 7,5 24,5 2,53 2,22 3,43 3,10 3,05-3,00 2,98 0,37 0,51 0,43 0,29 0,47-0,64 0, G.B ,19 0, G ,15 0, G.B.14 G.B.14 G.B.14 G.B.14 G.B.14 G.B.14 G.B ,5 2,12-2,08 2,35 1,96 3,05 1,90 0,31-0,37 0,45 0,30 0,60 0, G.17 tussen H. 14 en G.H H.13 H.ll H.9 H.7 H ,5 4,5 3 2,5 5 3,33 2,95 3,15 3,35 3,50 3,00 2,60 0,32 0,40 0,35 0,45 0,38 0,28 0, G.B ,73 0, tussen H. 4 en H.5 2,5 2,80 0, H.3 9 2,42 0, G.O.5 G.O.5 G.O.5 1 2,5 4 2,18 2,15 2,06 0,39 0,29 0, S.J.1 S.J.4 S.J.-G.H ,35 2,92 2,90 0,50 0,35 0, G.O.5 5,5 1,88 0, S.J ,03 0, G.O.3 9 1,99 0, S.J.10 7,5 2,60 0, G.O.1 1 2,25 0, S.J.10 9,5 2,45 0, G.O.1 G.O.1 verlengde van raai 6 verlengde van raai 6 verlengde van raa i 6 verlengde van raa i 6 verlengde van raai 6 3 4,5 1,8 1,8 2,3 2,5 2,5 2,12 1,95 1,96 1,91 1,97 1,89 2,02 0,37 0,21 0,31 0,29 0,21 0,35 0, S.J.10 S.J.10 S.J.7 G.H.8 G.H.6 G.H.4 G.H.1 G.-G.H. 5,5 3, ,20 2,22 2,93 3,02 2,70 2,68 2,95 2,70 0,23 0,28 0,35 0,40 0,60 0,60 0,55 0,45

13 - 10 Tabel III A-C. Soorten on aantallen van Coelenterata (A), Mollusca (B) en Echinodermata (C) 2 in de bodemhappen. Bemonsterd oppervlak is 0,1 m. Happen zonder vertegenwoordiger«van deze diergroepen zijn weggelaten (vgl. Tabel 1). x = aanwezig (fragment of ongeteld). Soorten Hapnummer A) Coetantwata Tubular ia larynx (Ellis & Solander) Bougainvillia ramo8a(v. Beneden) Calicella syringa (L.) Laomedea bicuapidata (Clarke) Laomedea dichotoma (L.) Diadumene cine ta Stephenson Metridium senile L. Sagartia troglodytea (Price) Actinothoë anguicoma (Price) B) Mollusc«Littorina littorea (L.) Hydrobia ulvae (Pennant) Buccinum undatum L. Ret usa obtusa (Montagu) Lamellidor» bilamellata (L.) Mytilus edulis L. Mysella bidentata (Montagu) Cerastoderma edule (L.) Venerupis pullastra (Montagu) Petricola pholadiformi» Lamarck Spisula aubtruncata (Da Costa) Scrobicularia plana (Da Costa) Abra alba (S.Wood) Macome balthica (L.) Angulus tenuis (Da Costa) Mya arenaria L x x 4 C) Echinodermeta Asterias rubens (L.) Ophiura albida Forbes Ophiura taxturata Lamarck Tabel III Soorten A) COB Tub Bou Call Lao Lao Dia Me Sa Ac A-C vervolg Hapnummer B) Mo Lit Hyd Buc Ret Lam Myt Mys Cer Ven Pet Spi Scro Abra Mac An Mya C) Ech Ast Oph Oph

14 11 - Tabel III A-C vervolg Soorten Hapnummer A) Coe Tub Bou x x Cali x Lao x Lao Dia Me Sa Ac l x B) Mo Lit Hyd Buc Ret Lam Myt Mys Cer Ven Pet Spi Scro Abr Mac An Mya O Ech Ast Oph Oph Tabel III A-C vervolg Soorten Hapnummer A) Coe Tub Bou Cali Lao Lao Dia Me Sa Ac B) Mo Lit Hyd Buc Ret Lam Myt Mys Cer Ven Pet Spi Scro Abre Mac An Mya Tabel II. Data van de hapmonstertochten Hap nr. 169 t/m nr. 219 t/m nr. 222 t/m nr. 533 t/m nr. 586 t/m nr. 608 t/m C) Ech Ast Oph Oph

15 12 t ^H -9 SO 3 11 «a ë 8 î S 0- * IV4 r -S 3» g in 5S- 1 S - S- m* S S' LS ; i ". 3 S i~ï:?* s.es is g ji «lis ta 8 g-.s3 g f less, au &Ü fi* 1.5' 11 Î I I sii i B to < <UJ u uj LU 5 S < u Z ÎS-SH «lift *I1J S Soi Z5Ü8--S a g«" ö S«.2 25' létal pis*.a P Q>.o» & ^ «'S P I H a a 5. >>Ü in in tn Q. io p as s* s s" g E" O x «E«Ui 4) 0) S-a- se«11^ gum Ils Ils

16 - 13 -ROS»IS«p Ä SÏSa&Si'i'il S 11.H.H15 Ë S Ë f f if S ïi.s "TTTl 0) m (S tu «, ".-K<<ÜJ UJÛJÛJ22 «uzzz ZZZZ«< Q. Q. c Ü l I I j : S o S u "h. 0 a». O.S.S&E g 1 a u a. a >.S -c m tn m CL t/i 2H S- V u F 8 ' c C0 v m C aj m un <z_i

17 14- -~s rh "^ "SS SS' "S m.f\ r~- 3 2 c t U S &SSÉ3& H U wi<<l U l l i Üwuss «wzzz zzz O - fa o o o o Ac F ö.2.2 i «Zw <aaiifl trun o* a '5- *J i O (- ÖT 01 I ShUIC

18 - 15 Tabel V A-B: Oligochaeta (A) en Nemertina (B), ongedetermineerd. Aantallen in de bodemhappen. Bemonsterd oppervlak 2 per hap is 0,1 m. Happen zonder vertegenwoordigers van deze diergroepen zijn weggelaten (vgl. Tabel I). Hapnummer m 1? ;J5 g 553 5fi ft ? ß6 58? 5g2 5g5 5g? 5gfl 5?9 fiu fil ig A) Oligochaeta B) Nemertina Tabel VII. Makrozoobenthossoorten en hun aantallen op 13 monsterpunten langs raai nr. 6 bij Ouddorp. De bemonstering is bij laag 2 water in september 1963 uitgevoerd. Oppervlakte ca. 0,2 m bij een steekdiepte van ca. 10 cm. Het trajekt loopt van de hoogwaterlijn (nr. 1) tot de laagwaterlijn (nr. 13). Soorten Monsternummer A) Mollusca Cerastoderma edule (L.) Macoma balthica (L.) B) Polychaeta Eteone longa (Fabricius) Scolelepis sguamata (Müller) Capitella capitata (Fabricius) C) Oligochaeta, ongedetermineerd D) Crustacea Eurydice pulchra Leach 28 Eurydice affinis Hansen Bathyporeia pilosa Lindström Haustorius arenarius (Slabber)

19 - 16- Tabel VI A-B. Soorten en aantallen van Crustacea (A) en Pantopoda (B) in de bodemhappen. Be- 2 monsterd oppervlak per hap is 0,1 m. Happen zonder vertegenwoordigers van deze diergroepen zijn weggelaten (vgl. Tabel I). x = aanwezig (fragment of ongeteld). Soorten Hapnummer A) Cruttacea 1) Decapoda Crangon crangon (L.) Carcinus maenas (L.) 1 Macropipus holsatus (Fabricius) 2) Myaidacea Gastrosaccus spinifer (Goes) NeomyBis integer (Leach) Mesopodopsis slabberi (van Beneden) Schiatomysis kervillei (Sars) 3) Cumacea Lampropa faaciata G.O. Sars 4) Isopoda Cyathura carinata (KriSyer) Eurydice pulchra Leach 5) Amphipoda Gammarus aalinus (Spooner) Gammarus locusta (L.) Nototropis swammerdami (Milne-Edwards) Bathyporeia pelagica (Sp.Bate) Bathyporeia pilosa LindstrÖm Bathyporeia sarai Watkin Haust or ius arenarius (Slabber) Corophium volutator (Pailas) Corophium acherusicum Costa Caprella linearis (L.) 6) Cirripedia Balanus crenatus Bruguière 3) Pantopoda Nymphon rubrum Leach TabelVI A-B vervolg Soorten Hapnummer Crang Care Gast Neom Meao Schis Lamp Cyath Eury Gamm Gamm Notot Bath Bath Bath Haus Corop Cor op Capr Bala B) Pan Nymp

20 - 17 Legenda figuren Fig. 1 : Lokaties bodemhappen Fig. 2 : Lokaties vistrekken Fig : Verspreidingskaartjes 3-18 Coelenterata Mollusca Polychaeta 81 Oligochaeta 82 Nemertina Crustacea 109 Pantopoda Echinodermata Tubularia larynx t/m Actinothoë anguicoma Littorina littorea t/m Zirfaea crispata Gattyana cirrosa t/m Lanice conchilega Pandalus montagui t/m Balanus crenatus Nymphon rubrum Asterias rubens t/m Echinocardium cordatum Bij de verspreidingskaartjes: Gegevens afkomstig van bodemhappen zijn in de kaartjes met een weergegeven. De bijvangstgegevens van de vistrekken zijn met een aangegeven. Voor een achttal algemene soorten, te weten de coelenteraat Metridium senile (Fig. 16), de mollusken Hydrobia ulvae (Fig. 20), Cerastodermaedule (Fig. 27), Macoma balthica (Fig. 33), en de polychaeten Scoloplos armiger (Fig. 62), Pygospio elegans (Fig. 71), Capitella capitata (Fig. 75) en Heteromastus filiformis (Fig. 76), zijn de vondsten in bodemhapmonsters onderverdeeld in een drietal aantalskategorieeën. Deze zijn per vondst als volgt aangegeven: 2 = 1-10 exemplaren per 0,1 m = = 100

21

22 - 19-

23 -20 Fig. 3 Tubularia larynx Fig. 4 Hydractinia sp.

24 , " / / < Fig. 5 Bougainvillia ramosa - ^s/' Fig. 6 Calicella syringa GOEREE OUODORP O \ï \ HELISSANI \\\ OVERFLAKKEE C >. - - A ; ; " ' - ' 1 \>, U'7'' ' \. \ \ \ \ HERKINBEN -é? ''" > /.--. ' f' ^ 0 BROUWERSHAVEN """ ÎCHARENO'JKE SCHOUWEN DUIVELAND MUNISSE ^ j iy // ST. PHIL

25 22 Fig. 7 Hydrallmania falcata -S/' Fig. 8 Sertularia cupressina V '- - A GOEREE 4 r /. A-. A' ". ~ 1 \ ', ' --- ::; ' -~-A *" -- =, A\ ' ( -- ' ** A A- ^ \ \ A ' \ ^P^ Sr^S^^ \ o B*OU WEH5HAVEN X N ^ ",l1 ""' \ \ \"'\ OVERFIAKKEE 0 ^-^ HEmowOEN ^S^ \ V js*^ ' S PP "' - ' A'AAI^ '- "* AAA /AX > A A (/f ' -'' ^" SCHOUWEN v.. ~""~---- if! ~~-'' DUIVELAND ff S // stphil

26 23 Fig. 9 Campanularia johnstoni Fig. 10 Laomedea dichotoma

27 24- Fig. 11 Laomedea longissima

28 - 25- Fig. 13 Laomedea gelatinosa Fig. 14 Laomedea loveni

29 26- Fig. 15 Diadumene cincta Fig. 16 Metridium senile

30 - 27- Fig. 17 Sagartia troglodytes Fig. 18 Actinothoë anguicoma

31 28- Fig. 19 Littorina littorea j* ^'ycf, ~ j- OUDDO*' "* ^^^, ^^^"îs o ^ ^ --..i- cr\ GOEREE ƒ U y /' ~~> " c x <-'V A-, J.' 1 '~~^^. 7*~' \ HCLiStANT O Fig. 20 Hydrobia ulvae o OVERFLAKKEE N^' "N> '^SS ' '- r " \ J^,---- 'S ; / ''.-',--"' V, }* '[,' '' l ^ N Y'~'? - \»-P V N vt -Ä r"~"--.-'lër \^ " v ~ "/' t4^^^^*^^^^. '^M^i^KdT ^S*'^^^^^,*"*^t - ' ^/^ ^^^C^ ^***** ir' -^ M0IA»tMM*rtM ^^^CMMCNOUKE O SCHOUWEN \\ \ \ \ \ \ \v N ~ V- ^^ DUIVELAND -"'TV'""» --/ - -">! î. ' - ' ' " " - ' ", J y ^ ^ (/f S''' ** v o>c\»,^r^~"^- H h /(( ST. PHIL

32 29 Fig. 21 Buccinum undatum Fig. 22 Retusa obtusa // ST. PHIL

33 30 Fig. 23 Crepidula fornicata Fig. 24 Lamellidoris bilamellata

34 - 31- Fig. 25 Mytilus edulis Fig. 26 Mysella bidentata

35 32 Fig. 27 Cerastoderma edule Fig. 28 Venerupis pullastra

36 - 33- Fig. 29 Petricola pholadiformis Fig. 30 Spisula subtruncata

37 34 y é^^ J ^^x. Jy «<».» ^-""-^s ^V""" \/; s^*^ /' GOEREE f Jr _ *? J t ~ J' : -^x.-.^-'' "~~~\ / ' ;. ' \, - ' ~ ~ > " " ^. // - / / ' ^'~~ c~--~~. Nj. \. 1 ' ^ 'Nfc,/"- ' 1 ',' r~-.-' 1 \ ; i * i/ ^.' ' / / " ;.: ^K %/N, ". ^ " ~~ ^> "*<? ^,^' A ^"^^'"'" u 7 ' ' ^----'"''T^=^""" x x N ) ^' ^-^"~~"^*^^ S ' ^ -/^ ^ ^ 7 ^/""K HAR ENO'JK E *s*'/i^ o 4^, - -2r o ir' <* MOUWEMHAVT» SCHOUWEN N M \ HÏLUïAHT ft \ x ^N. i' \ \ \ ^ ^- \ \ \ w \ >; 1/ i; ~-~'~^~ N -!i "\ DUIVELAND Fig. 31 OVERFLAKKEE. HEHKINBEN J ^ \ ^^\ V - -""'/ ::, y'' " '-'-" Scrobicularia plana r\ ö \ x^-' J,-.--' "V?-^ ' xv-^. 1 ~' ' '' ^ ^ ' ' ' ' ',/7.' * '!/i""~~- ^^*NA ' i / - ^ ^ F. 2 /f ST.PHIL J^ Fig. 32 Abra alba / 0.' ' GOEREE ^ ^ *~" 1 '' \ï\ MILISSANT ƒ ft \ OVERFLAKKEE c > 1 & /-1 ^' '' xs J ^ / 1 / >^v:'. w ' -J ' ' c^./'' ', /'"' //' ' / ""' "--">_ '--:--^ --^^^ : & < <~,_i^l- SCMAKEMO'JKE ^ ''Jl^ o 4^ SCHOUWEN v 5^ / r-^. /. ' V x v \ \ / /"> 1 s-.. v^, N ^ " " V -. \ \ ^'4;,--,, % N \ ~~S\ { x - - ^ '" ^-*--- N -- ''s ^ --~^v ~-^îs \^ ; "* ~" S " ' ^'-' ^\> DUIVELAND HERKINSEN \ 2-^*!^ J ^ y. """;::>.y % y Cl--''' % -,, ' > * i ^ ^ " ^ - -,. # _/ /f ' /^ ; /f Vr' ^ *~ J/l ^-s' ^^^^r-^ 0 ^^O;»UIMISSE ^L u, -- -; ^». '>1( /^ \.. ' ' ''*B»" "Z^, f (f ST. PHIL

38 35 '^^ - ' % ' J~~~~~~ r^k\ y.»... -v»^r ^"""^-v«'/. v^"^ '-..-. fr^i,'- GOEREE f \\ «Li«.«f. '- * K. K-. ^v x ^ "--. * v V \ A '\ ' '" : ' "^x ^\ A * //' ' c":i--"'";,--a\ \\ \v ^ -V,,' '' ''..',-"-"" \ X ' \\ Fig. 33 Macoma OVERFLAKKEE balthica /v 0 --_.-'" >r ^*^c^ ^'"""s,.* ->' o X. ^ BROUWENSHWEN V r' -, ^JÖI \ ~- _ii^«h»«e»oa<e \ ^ SCHOUWEN \ DUIVELAND \ HtRHINtIM js< -"-^y""\.v l' / " ' """"-- *//f X"" ^. ~~- // s *~~ * l ^XJ U. -v>,., \ / xs ss r s-'"''*** ~"*^ / "*--./ <L\! /-^S: o MUINISSE l tu ""/f fll ; /f ST. PHIL Fig. "ik Angulus tenuis

39 36 Fig. 3é Barnea Candida STPHIL

40 37- Fig. 37 Zirfaea crispata Fig. 38 Gattyana cirrosa

41 38 Fig. 39 Harmothoë impar Fig. 40 Harmothoë imbricata

42 - 39 Fig. 41 Harmothoë lunulata Tig. 42 Lepidonotus squamatus

43 40 ' f f AÏ^ /~^~~ r ~ > V Fig. 43 Pholoë minuta.-'jy OUOOOHP ^*0** 000 * SS *''^' ^^**\*H js"\ S "" \\ \ NÉLISSANT V- GOEREE f V\ o js\' "^ A" ^^^Cl v^ ^--- K J/ x-^ ^. ƒ '' '" ' X ~- S' V --N i  / f ^ i ""~ -,.'_] ~""-. **\V X '''"' ; '"* '' / -' s'"'" i--- "'%--i, >'-\ \\ ~\NN J>* ; I y / < -_, / t \ \ \ \ ^-- V'. ' /' / /~>ïs-l N^x ^ -> " v^ \ \ - - -, / ; t ' t /. ^ ^ :. \ ' ' / ' //// ^ -- - ^ \} /. ^Z'c\,-^ \ \ \\ ff X OVERFLAKKEE r> N. K \ ƒ I \^ '^ "^'"" ; '^7 ^^""'-^l^x V \ V^ * l.._.--- / ',-. ~=-xr^'~~ ~x&* > '^ \ \ c -'-'~"~^\ \ '",'' Jr s^* > \d'-t'''.j *S ^ "**** " ' ' ' ~s ^"SC. ^i* ii,^. -^ BftOimEÜSHWEN \" - _ Äi^"^icM(MO'JKE \ *& SCHOUWEN \ DUIVELAND \ O jft \ /-^\\ '..-- ' > i ' " ' /" ',' ' *.'--., - " - > ^ ^ '~''~~~--'~~. ''^r '-'' BR 7 ^^.-'-'"'""V"^ N -.^' ^fc^>x ' ~^ï* ff» // ST. PHIL v Fig. 44 Sthenelais boa

44 41- Fig. 45 Anaitides groenlandica Fig. 46 Anaitides maculata

45 -42- Fig. 47 Eteone longa *'j!/ - y' ^ 0U0OORF* o f^ '" \^ y' GOEREE / y f j[ / > s*stf~' N^ V^ / \ / ^ -V-' "/' /-"'' '""^ : l : *'''/ -;. ' ^ '~' v _ """""' ^-'""'^'-'f'\ f-."' 1 N ^sq 1 / / / / ' \ ^ ~ ~ ^ «LISSANT O \\ Fig. 48 Eteone picta OVERFLAKKEE r> rv KJ ^ ^ f Z " ^ \ i' " ' \ *fe^ S '', < ^ y '" *--- * '- " " " o**^~h " '^^"^ - 1 v N ' *"V / --' S,&*^ V - ' " - % y ^J^ \ s ^ a * ' ^ % -- v^ -''jf y$ ^*xj&y% CHAR EMO 'J K E SCHOUWEN %- / / i / ^^Z*^"**^ >^<^/^ o BROUWERSHAVEN V ^*^**% N~ \ \ ^ \.- OUIVELAND HERKINBiN JZ? X V \ y'^x,-. -- "-^ ""3<""" ;, ; --;' # - v 'S^v '""'.' "' C~~^-'-'\ /' sr,--""' ' ff -' * pa ""^-- -itt ^,' " " ^ ^ > ', ^ S^^f MUINI55E ^J) kl ''^S^ " - V. \ r'lf STPHIL

46 -43- Fig. 49 Eulalia viridis Fig. 50 Eumida sanguinea OUIVELAND MUIWSM li i

47 44 Fig. 51 Microphthalmus fragilis DUIVELAND Fig. 52 Microphthalmus aberrans ST.PHIL

48 -45- Fig. 53 Autolytus prolifer à /(( ST. PHIL

49 -46- Fig. 55 Nereis diversicoior DUIVELAND» /If ST. PHIL DUIVELAND

50 < _ _ -47- Fig. 57 Nereis virens jv 0UODO»P ^^^"^^^^^ '' ^^^^ü GOEREE ƒ y Fig. 58 Nephtys caeca OVERFLAKKEE b x H / / ; /.s---"'?---'>-$\ \, V '- -Vv 1 ' ' - - ' \ \ \ ^v» ^T / : -''; /' 's~,?-~ * v \«\ \\ V'. / /" //;/,<< \ ^ ^ \\ \. t ,',: '-' -N '---^ 'V, ^ \ -\ y ' _/^ ^^^c ^**^# SCHOUWEN \ DUIVELAND \.té','. < - - " ' - ' - L.-~ % *-'''/ <: / \/f iii s?s ^ ~~ y ff; // --#*= t s - ' ^ J^ - ST.PHIL

51 48- Fig. 59 Nephtys cirrosa Fig. 60 Nephtys hombergii

52 -49- Fig. 61 Nephtys longosetosa Fig. 62 Scoloplos armiger

53 50 Fig. 63 Aricidea minuta Fig. 64 Paraonis fulgens

54 51 Fig. 65 Polydora Hgni Fig. 66 Pseudopolydora pulchra

55 - 52- ^ V-' GOEREE '1 A I ' " ' A '" /"' /' Ns J-*-.' i ' ^ - \ : - \ f~.-j/ ' t N, \ "~ - ",, / -----""','*jr V*^ jélj''" "~^ '1--'' /' "y-, v < *"-.~.~,-> Si"'"' ""- ^""*- / * < - ' jtr / -^''ir 0 HDUWCItSHWEN ""~^y^ w '"'X. x \ Xv ~~~-^ ^s. C-~-"~ f \ \\ ' \ \ \\ ^NV^ \\ L ; s *>' *" ^*S. s *- Fig. 67 Scolelepis squamata OVERFLAKKEE \ HERKINMN ^ ^ 0 N - - " ~ ~ -. " ' ' ' s~'" t""^"' s' X --- * -"" // L'-"^-'. / s^ '' Af ^ X y, ) ~-^~L_r-, s - ' v *& SCHOUWEN DUIVELAND ff; /[ ST.PHIL Fig. 68 Scolelepis bonnieri

56 53 Fig. 70 Spiophanes bombyx

57 54 Fig. 71 Pygospio elegans Fig. 72 Streblospio shrubsolii

58 - 55- Fig. 73 Magelona papiliicornis Fig. 74 Tharyx marioni

59 - 56- Fig. 75 Capitella capitata Fig. 76 Heteromastus filiformis

60 - 57- Fig. 77 Pectinaria koreni Fig. 78 Ampharete acutifrons

61 - 58 Fig. 80 Lanice conchilega

62 59 Fig. 81 Oligochaeta Fig. 82 Nemertina

63 - 60 Fig. 83 Pandalus montagui leach Fig. 84 Crangon crangon

64 61 Fig. 85 Pagurus bernhardus Fig. 86 Macropipus holsatus

65 62- Fig. 87 Carcinus maenas Fig. 88 Gastrosaccus spinifer

66 - 63 Fig. 89 Neomysis integer DUIVELAND numifse ^b u, < l /(( ST. PHIL Fig. 90 Praunus flexuosus

67 64 Fig. 91 Mesopodopsis slabberi

68 65- Fig. 93 Lamprops fasciata Fig. 9b Cyathura carinata

69 66 fyy Fig. 95 Eurydice pulchra GOEREE 0 / f^ " " \l \ MIUSSA1T f ft \ ; /'-y" \ é J'" "~ N ''S '' V " " y ^ S ~>\ A. OVERFLAKKEE t> ^ ^ -' x^- *~~- ^X-. ""'' f" /. 'j^ - -^ ' \. \ \ \ v x v A\ \ \ r-ï' \.- ^ HERK1NSEN js? ^V c" - -., - " - " " ' " ; / 'S s^ ' / ' \ \ \,-'. / ^,-t--- ^ \ * ^'C^%/ji^J> ^^ <i ~"^s~ NfO' ^***^^. 0 >tv,' -"3":".""C '- /' / > "^; O----'"'. >'\sy '/f '' I»»' ' ' SCHMEMOUKE O SCHOUWEN DUIVELAND ^ ^» -» ^ - ^ " " / / / N - ^ / o^^^a i -^ MUINISSE ^h m C /f' V. \ r'if STPHIL Fig. 96 Idothea linearis DUIVELAND

70 - 67- Fig. 97 Gammarus locusta Fig. 98 Gammarus salinus

71 68- Fig. 99 Nototropis swammerdami Fig. 100 Bathyporeia pelagica

72 69- Fig. 101 Bathyporeia pilosa Fig. 102 Bathyporeia sarsi

73 - 70- Tig. 103 Haustorius arenarius Fig. 104 Corophium volutator

74 71- Fig. 105 Corophium acherusicum Fig. 106 Caprella linearis

75 - 72 Fig. 107 Hyperia galba ST. PHIL Fig. 108 Baianus crenatus

76 - 73 Fig. 109 Nymphon rubrum Fig. 110 Asterias rubens

77 * 74 ^ Fig. Ill Ophiura albida jy y '- GOEREE oudoo o V ^ """ \ r \ NELISSANf r ft \ b y ^ -! \r t ' A ' ' : " / ) ' ' ^ ^ J~* V ^ \^ ''-,..~ 1_ ^ ^. --'" - - ^ <t N \ \ OVERFLAKKEE ^-^ N^., /=** 1 / '^r V.. ",'?^r A ^A' "~*'\>. -:--^ ƒƒ -- > ^^^\^ '"' ^^,---.'"'.^.---x ^ X & * S C M A* E MD'J «E + < / T ^ O As? SCHOUWEN A ' \ '"Ü^^"^ Il ^V **^^-^^^ ^ ^ ' ^^>-^**^<i ^ ^ * t r 'jf**^ *fc f= V ' \" \ ^"^^te: ^\> DUIVELAND. HERKIHIEH S?' \ J ^ * ^ --'" *w v-'' r-. '' "",- -~ -''»,'-'" '' x ' '' *,' - ' '" y<f K <-' '. - ' y ^ -'~ ' '^^ / ^/ '~'~~^-'~ / sï^ 'n ^mm^ ~ ---_ jf/ N / BRU1NISSE J> lu <rf F ï <f 1 * N '" --fe ~^G~ \ - -' ^ "^3^~-^ s"^*^ o ^*V\ _) ST. PHIL v, y'\yy Fig. 112 Ophiura texturata GOEREE duddonp O. M \ w MELIISANT OVERFLAKKEE ö V. 1 NN -N:-. /l ^s X- V, / / ' ' "'"""' "^~ :: IV-'-\ V \ v\ (f^j J - \ ^--_ - - " o / ' " ~~ ".''' Jï X ' _.,- S \ =^ ^ '\. -" ^ ^ y ' ^^ ^e--- SJKirf^^'^ 0 BBOUWEDSHAVEN \ ' \ \ \ \ '^ "'Jttf?^^ L^ - "' 'ir^ W : V ^".. ~- > ">--' <-3l^ ^ ^^"^^ 1 ^^ ^^****. ' ^^ ^ HEDKINSEN ^ S ^ ' \ jé^" ' ' " i ^_ ^^ f.'~ r^',-'' '~ J -"'"» '--.--' - ":;-& ^^ ' ""y'k > -- ' --' ^-C- - s- r ' /' ss^,^ ^ y ^SCMÀRENO'JKE 0 SCHOUWEN DUIVELAND UINISSE ^ L iu ^ / f fl» /f ST.PHIL

78 75 Fig. 113 Echinocardium cordatum