Macrozoobenthosonderzoek MWTL, voor- en najaar 2009, Waterlichaam: Waddenzee (Balgzand en sublitorale westelijke Waddenzee) R.

Transcriptie

1 Macrozoobenthosonderzoek MWTL, voor- en najaar 29, Waterlichaam: Waddenzee (Balgzand en sublitorale westelijke Waddenzee) R. Dekker NIOZ Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek Monitoring bodemfauna westelijke Waddenzee

2 Macrozoobenthosonderzoek MWTL, vooren najaar 29, Waterlichaam: Waddenzee (Balgzand en sublitorale westelijke Waddenzee) R. Dekker Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van Rijkswaterstaat, Waterdienst, en heeft het Rijkwaterstaat rapportnummer BM1.1 Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek (NIOZ) Afdeling Mariene Ecologie Texel, Juni 211 NIOZ Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek 1 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

3 2 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

4 Inhoudsopgave 1. Inleiding 5 2. Methode Macrozoöbenthos Veldprocedures Laboratoriumprocedures Sediment Afwijkingen t.o.v. het RWSV voorschrift 6 3. Resultaten Nomenclatuur Bemonstering Balgzand Sublitorale westelijke Waddenzee 7 4. Lange-termijn veranderingen 8 5. Literatuur 8 6. Tabellen Bijlagen 23 3 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

5 Figuur 1 Kaart van het westelijk deel van de Nederlandse Waddenzee met daarin aangegeven de posities van de zes bemonsterde raaien. De grijze vlakken geven met laag water droog vallende gebieden aan. 4 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

6 1. Inleiding In het Nederlandse deel van de Waddenzee wordt gedurende enkele decennia in een aantal deelgebieden onderzoek gedaan naar de jaar-op-jaar variatie en populatiedynamiek van het macrozoöbenthos op droogvallende wadplaten. Dit gebeurt op het Balgzand bij Den Helder (sinds 1968), op het Groninger wad bij Noordpolderzijl (sinds 1969), op de Heringsplaat in de Dollard (sinds 1977) en op de Piet Scheveplaat onder Ameland (sinds 1978). Het programma op het Balgzand is opgezet door het NIOZ, de programma s in de andere drie gebieden zijn door Rijkswaterstaat begonnen. In 1989 is op initiatief van Rijkswaterstaat een soortgelijk onderzoeksprogramma gestart op een drietal raaien in het sublitoraal van de westelijke Waddenzee, en uitgevoerd door het NIOZ. Sinds 1994 vormen een deel van de onderzoekingen op het Balgzand, en alle monitoringonderzoekingen m.b.t. macrozoöbenthos in de overige deelgebieden, onderdeel van de Monitoring van de Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) van Rijkswaterstaat. In het jaar 29 zijn de bemonsteringen van het macrozoöbenthos in het kader van MWTL op het Balgand en in het sublitorale deel van de westelijke Waddenzee uitgevoerd door het NIOZ. Dit rapport bevat de resultaten van deze bemonsteringen gedurende twee perioden in het jaar 29, uitgevoerd onder contractnr De werkzaamheden sluiten direct aan op de in 28 in de westelijke Waddenzee uitgevoerde werkzaamheden onder contractnr. RKZ-1575A (DEKKER, 29). 2. Methode De zes raaien (Fig. 1) zijn in 29 twee maal bemonsterd: in de perioden februari-maart en augustus-september. De posities van de begin- en eindpunten ervan, en hun hoogteligging t.o.v. NAP, staan vermeld in Tabel 1. Aan de noordpunt van het Balgzand, waar raai J gelegen is, is al jaren sprake van erosie. Het gevolg is, dat raai J in de loop der tijd is veranderd van een lage raai in de getijdezone naar een raai die in het ondiepe sublitoraal gelegen is. De bereikbaarheid van de raai voor bemonstering te voet is ook steeds moeilijker geworden. Daarom is besloten, in samenspraak met de Waterdienst, raai J in 5 etappes jaarlijks 1 m zuidoostwaarts in de lengterichting van de raai te verleggen, de raai weer geleidellijk terug te brengen tot een laag in het litoraal gelegen raai. Hiermee is begonnen in Macrozoöbenthos Veldprocedures Evenals in de voorafgaande jaren is het macrozoöbenthos op de raaien op het Balgzand (B, C en J) bemonsterd met een tweetal typen PVC-steekbuis: tijdens de winterbemonstering werd een 19-cm 2 steekbuis gebruikt, tijdens de zomerbemonstering een 9-cm 2 steekbuis. In beide gevallen werd gemonsterd tot een diepte van 35 cm. De raaien hebben een lengte van 98 m en bestaan uit 5 stations in lijn, met een onderlinge afstand van 2 m. De monsters van 5 opeenvolgende stations zijn samen genomen, waardoor per raai 1 combinatiemonsters worden verkregen. Op de raaien B, C en J werd het derde van elke vijf opeenvolgende monsters als subsample beschouwd en apart uitgezocht. Soorten, die in de monsters zeer talrijk voorkwamen, werden alleen uit deze subsamples uitgezocht. Het bemonsterde oppervlak per raai bedroeg,95 m 2 en,45 m 2 voor respectievelijk de winterbemonstering en de zomerbemonstering. De monsters werden op het wad uitgezeefd over een 1 mm zeef. In een aantal gevallen kan de onderzijde van een monster uit voornamelijk veen of dood schelpenmateriaal bestaan. Dit materiaal in een monster belemmert het uitzoeken van het monster in het laboratorium aanzienlijk. Als de onderzijde van een monster voor een groot deel bestond uit veen of dood schelpenmateriaal, dan werd deze onderzijde apart in het veld uitgezeefd en met het blote oog geïnspecteerd op de aanwezigheid van levend materiaal. Dit levende materiaal, indien aanwezig, werd verzameld en bij het materiaal uit de bovenzijde van het monster gevoegd. De monsters werden direct na monstername ongeconserveerd naar het laboratorium vervoerd om daar levend te worden geanlyseerd. De raaien in het sublitoraal van de westelijke Waddenzee (S1-S3) zijn vanaf een schip bemonsterd m.b.v. een,6 m 2 Reineck box-corer, diepte van de monsters ten minste 15 cm, gemiddeld 2-25 cm. Elke raai, met een lengte van 15 m, bestaat uit 15 stations, en beslaat een oppervlakte van,9 m 2. Uit elk van de monsters van raaien S1 en S3 werd een submonster voor de bemonstering van het wadslakje Hydrobia ulvae met een kleinere steekbuis, diameter 4,25 cm en oppervlak van 14,18625 cm 2, genomen tot een diepte van 4 cm. De monsters werden aan boord uitgezeefd over een 1-mm zeef. Hieruit werden de 5 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

7 levende tweekleppige schelpdieren zoveel mogelijk met het blote oog direct uitgezocht om in het laboratorium levend verwerkt te worden.. Het restant van de monsters, alsmede de submonsters voor Hydrobia, werden geconserveerd m.b.v. 6% geneutraliseerde formaldehyde in zeewater en gekleurd met Bengaal Rose. Het gebruik van Bengaal Rose is sinds 1998 standaard toegepast voor de geconserveerde monsters van de sublitorale raaien. De veldbemonsteringen werden uitgevoerd volgens het Rijkswaterstaatvoorschrift RWSV 913..B2, vs Laboratoriumprocedures In het laboratorium werden de monsters die niet geconserveerd meegenomen waren nagespoeld met stromend zeewater over een 5µm zeef. Geconserveerde monsters werden met stromend zoet water nagespoeld (ten minste 15 min.) over een 5µm zeef. De monsters werden met het blote oog uitgezocht in platte witte plastic bakken. Soorten die zeer talrijk aanwezig waren, werden, per raai, alleen uit de subsamples uitgezocht. Het macrozoöbenthos, behalve de Nemertea en Oligochaeta, werd tot op soortsniveau gedetermineerd. De tweekleppigen werden bovendien op jaarklasse ingedeeld, en de maximale schelplengte bepaald. De biomassabepalingen van de soorten en jaarklassen werden per raai uitgevoerd. Voor de biomassabepaling van de levende tweekleppige schelpdieren van zowel het Balgzand als uit het sublitoraal werden deze eerst gedurende korte tijd in kokend water ondergedompeld, waarna het vlees uit de schelp werd verwijderd. Van de tweekleppigen werd alleen het vlees gebruikt voor bepaling van biomassa. De biomassa van alle verzamelde organismen is bepaald volgens de voorschrift Getijdewateren Standaard Voorschriften voor bemonstering van litorale en sublitorale bodemfauna (ESSINK, 1989a; 1989b). Dat betekent dat van alle organismen de actuele biomassa werd bepaald Sediment Op elk van de stations per raai werd een sedimentmonster met een diepte van 8 cm gestoken. De sedimentmonsters werden genomen met een pvc-buis met diameter van 1,6 cm. Op het Balgzand werden de sedimentmonsters direct naast elk monster voor macrozoöbenthos gestoken, op de sublitorale raaien werd een sedimentmonster uit elk monster van de boxcorer genomen. De 5 respectievelijk 15 sedimentmonsters werden per raai gezamenlijk in een pot gedaan. Van de sedimentmonsters werden in het laboratorium mengmonsters gemaakt. Uit deze mengmonsters werden de door de Waterdienst geleverde sedimentpotten gevuld. De sedimentanalyse werd uitgevoerd door het laboratorium van de Waterdienst. De resultaten hiervan staan vermeld in Tabel 2. Alle waarden zijn gegeven als gewichtspercentages van het totale sedimentmonster, inclusief organische stof en CaCO 3, maar waaruit grote schelpen, grote schelpfragmenten en grote bodemdieren, zijn verwijderd. De mediane korrelgrootte (D5) van de minerale fractie >16µm is gemeten met behulp van laserdiffractie (Malvern Mastersizer). Het slibgehalte (% KGF16) vertegenwoordigd de minerale fractie <16 µm Afwijkingen t.o.v. het RWSV voorschrift Van de organismen die verzameld werden uit de geconserveerde monsters van de drie raaien uit de sublitorale westelijke Waddenzee, is, in tegenstelling tot het voorschrift, voor de biomassabepaling geen conversie van natgewicht naar asvrijdrooggewicht gebruikt, maar is de actuele biomassa in grammen asvrijdrooggewicht bepaald. De reden hiervoor is dat de biomassa van het macrozoöbenthos op deze raaien vanaf 1989, zonder wijzigingen t/m 28 bepaald is volgens de beschrijving in de Getijdewateren Standaard Voorschriften voor bemonstering van sublitorale bodemfauna (ESSINK, 1989b). Hierbij wordt de biomassa werkelijk bepaald en wordt niet met behulp van conversiefactoren verkregen. Een wijziging in methodiek zou mogelijker ongewenste discontinuiteiten in de dataserie met zich mee brengen. 6 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

8 3. Resultaten 3.1. Nomenclatuur De nomenclatuur van een aantal soorten is aangepast aan inzichten verwoord in publicaties over de wormenfamilies Polynoidae (PETTIBONE, 1993a; 1993b) en Nereididae (BAKKEN & WILSON, 25), en het schelpdiergeslacht Ensis (VON COSEL, 29). Deze nomenclatuur is online beschikbaar op het World Register of Marine Species (WoRMS) via de website Op grond van een recent rapport over hard substraat macrofauna in de Waddenzee (GITTENBERGER ET AL., 29) zijn de tunicaten van het geslacht Molgula vermeld onder de naam Molgula socialis Bemonstering 29 Op raai B op het Balgzand zijn tijdens de winterbemonstering een tweetal exemplaren van de amfipodensoort Gammarus obtusatus Dahl, 1938 gevonden. De determinatie werd bevestigd door de taxonomisch specialist M.A. Faasse. Gammarus obtusatus is in Nederland bekend uit de Zeeuwse wateren (PLATVOET & PINKSTER, 1995), maar was nog niet eerder uit de Waddenzee gerapporteerd Balgzand De dichtheden van de verschillende macrozoöbenthos-soorten op de drie raaien op het Balgzand tijdens de winterbemonstering vertoonden in het algemeen een achteruitgang ten opzichte van de waarden gevonden in de zomer van 28 (tabel 3, zie DEKKER, 29: tabel 4), die niet afwijkend is van wat normaal is gedurende gemiddelde winters. De achteruitgang bij de jaarklasse 28 van Mya arenaria lag rond de 9 % op alle drie de raaien. Ook Arenicola marina en Marenzelleria viridis vertoonde op alle raaien een vrij sterke achteruitgang. Op raai C zijn ook Hydrobia ulvae en Ensis directus sterk in aantallen teruggelopen. De overleving van jaarklasse 28 van Cerastoderma edule was, gezien het gemiddelde karakter van de wintertemperaturen, relatief hoog. De zomerbemonstering op het Balgzand gaf een relatief goede aanwas van Arenicola marina op de raaien B en C te zien (tabel 4). Op raai C werd een sterke aanwas van Hydrobia ulvae en Mytilus edulis geconstateerd. Mede door de groei van de goede jaarklasse 28 van Cerastoderma edule werd in de zomer een biomassa van ruim 14 g.m -2 asvrij drooggewicht op raai C bereikt. De groei van de dieren van jaarklasse 28 van Ensis directus zorgde ook op raai J voor een hoge biomassa in de zomer. De broedval van Macoma balthica en Mya arenaria was op alle raaien bijzonder laag Sublitorale westelijke Waddenzee Ook de dichtheden en biomassa-waarden van het macrozoöbenthos op de sublitorale raaien in de westelijke Waddenzee vertoonden in de meeste gevallen geen opmerkelijk verloop met de bemonstering van september 29 (tabel 5; zie DEKKER, 29: tabel 4). Het meest opmerkelijk is de ogenschijnlijke toename van adulte Mya arenaria op raai S2: van 18 per m2 in september 28 naar 28 in maart 29, met het gevolg een flinke toename van de totale biomassa in de winter van 29. Deze toename van Mya is het gevolg van een toevalstreffer: Mya arenaria kan erg geclusterd voorkomen. In maart 29 werd meer dan 35 % van het totaal aantal adulte exemplaren op raai S2 in 1 monster aangetroffen. Van de doorggaans koudegevoelige soorten in de Waddenzee is alleen Lanice conchilega geheel verdwenen in de winter van 29. In de zomer van 29 werd op raai S1 een goede broedval van Ensis directus gevonden (tabel 6). De duidelijk hogere dichtheden van jaarklasse 28 van Cerastoderma edule bestond voor een groot deel uit kleine indivuduen, die tijdens de voorafgaande winterbemonstering te klein waren om met behulp van een 1-mm zeef te worden bemonsterd. Op raai S3 werd na een aantal jaren afwezigheid in de zomer van 29 weer jonge Hydrobia ulvae aangetroffen. Opvallend is ook goede broedval van de slangster Ophiura ophiura op zowel raai S1 als S3. 7 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

9 4. Lange-termijn veranderingen De biomassa van het totaal van het macrozoöbenthos op het Balgzand vertoont de laatste jaren een lichte achteruitgang, voornamenlijk veroorzaakt door een afnemende bijdrage in de biomassa van Mytilus edulis, Mya arenaria, Heteromastus filiformis en Arenicola marina (Fig. 2t/m 4). Deze achteruitgang speelt zich voornamenlijk af op het middengedeelte van het Balgzand, waar de raaien B en C gesitueerd zijn. Op raai J is door de sterkte populatietoename van Ensis directus de totale biomassa sterk toegenomen, wat daar deels ten koste is gegaan van daar vroeger algemener soorten als Macoma balthica, Tellina tenuis en Arenicola marina (Fig. 3). Het eroderen van de noordzijde van het Balgzand, waar het noordelijke deel van raai J op ligt, zou voor een deel met deze verandering samen kunnen hangen. Op de sublitorale raaien in de westelijke Waddenzee is nog steeds een toenemende trend in de ontwikkeling van de biomassa van het macrozoöbenthos te zien (figuren 5t/m7). Deze toename is voor een belangrijk deel toe te schrijven aan de toenames van Ensis directus en Mya arenaria in het sublitoraal. Het ziet er naar uit, dat in de loop van de onderzoeksperiode het macrozoöbenthos van een door Hydrobia ulvae en Macoma balthica gedomineerde gemeenschap langzaam is veranderd in een gemeenschap met Mya arenaria en Ensis directus als dominante soorten. Deze verschuiving heeft op raai S3 het eerst plaatsgevonden, vervolgens op raai S2 en als laatste op raai S1. Mogelijkerwijs hangt dit samen met een toenemende zoetwaterinvloed in het oostelijk deel van het Marsdiepkombergingsgebied. 5. Literatuur BAKKEN, T. & R.S. WILSON, 25. Phylogeny of nereidids (Polychaeta, Nereididae) with paragnaths. Zoologica Scripta 34: DEKKER, R., 29. Het macrozoöbenthos op twaalf raaien in de Waddenzee en de Eems- Dollard in 28. NIOZ-rapport 29-1: ESSINK, K., 1989a. Getijdewateren Standaard Voorschrift voor bemonstering en analyse van macroscopische bodemfauna van de droogvallende platen in Waddenzee, Oosterschelde en Westerschelde (litoraal). Rijkswaterstaat DGW, : 9 p. ESSINK, K., 1989b. Getijdewateren Standaard Voorschrift voor bemonstering en analyse van macroscopische bodemfauna van het sublitoraal van de Waddenzee. Rijkswaterstaat DGW, : 8 p. GITTENBERGER, A., M. RENSING, H. STEGENGA & B.W. HOEKSEMA, 29. Inventarisatie van de aan hard substraat gerelateerde macroflora en macrofauna in de Nederlandse Waddenzee. GiMaRIS rapport 29.11, 63p. PETTIBONE, M.H., 1993a. Scaled polychaetes (Polynoidae) associated with ophiuroids and other invertebrates and review of species referred to Malmgrenia McIntosh and replaced by Malmgreniella Hartman, with descriptions of new taxa. Smithsonian Contributions to Zoology 538, 92p. PETTIBONE, M.H., 1993b. Revision of some species referred to Antinoe, Antinoella, Antinoana, Bylgides, and Harmothoe (Polychaeta: Polynoidae: Harmothoinae). Smithsonian Contributions to Zoology 545, 41p. PLATVOET, D. & S. PINKSTER, Changes in the amphipod fauna (Crustacea) of the Rhine, Meuse and Scheldt estuary due to the 'Delta Plan' coastal engineering works. Netherlands Journal of Aquatic Ecology 29: 5-3. VON COSEL, 29. The razor shells of the eastern Atlantic, part 2. Pharidae II: the genus Ensis Schumacher, 1817 (Bivalvia, Solenoidea). Basteria 73: MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

10 Figuur 2 Verloop van de gemiddelde biomassa van het totale macrozoöbenthos en van negen voor de biomassa belangrijke taxa tijdens de bemonsteringen in winter (open cirkels) en zomer (gesloten cirkels) in de periode op de drie in het kader van MWTL bemonsterde raaien op het Balgzand. 15 Totaal 6 Mytilus edulis Cerastoderma edule 4 Macoma balthica Ensis directus Mya arenaria Nereiden 8 Marenzelleria viridis Heteromastus filiformis 1 8 Arenicola marina jaar jaar 9 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

11 Figuur 3 Verloop van de biomassa van belangrijkste macrozoöbenthos-soorten gedurende de winterbemonstering op de raaien B, C en J op het Balgzand in de periode Hediste diversicolor Heteromastus filiformis Arenicola marina Overigen Mytilus edulis Cerastoderma edule Mya arenaria Raai B jaar Hediste diversicolor Cerastoderma edule Marenzelleria viridis Mya arenaria Heteromastus filiformis Overigen Arenicola marina Raai C jaar Nephtys sp. Macoma balthica Scoloplos armiger Tellina tenuis Arenicola marina Ensis directus Overigen Raai J jaar 1 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

12 Figuur 4 Verloop van de biomassa van belangrijkste macrozoöbenthos-soorten gedurende de zomerbemonstering op de raaien B, C en J op het Balgzand in de periode Raai B Hediste diversicolor Heteromastus filiformis Arenicola marina Mytilus edulis Cerastoderma edule Mya arenaria Overigen jaar Hediste diversicolor Cerastoderma edule Marenzelleria viridis Mya arenaria Heteromastus filiformis Overigen Arenicola marina Raai C jaar Nephtys sp. Macoma balthica Scoloplos armiger Tellina tenuis Arenicola marina Ensis directus Overigen Raai J jaar 11 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

13 Figuur 5 Verloop van de gemiddelde biomassa van het totale macrozoöbenthos en van negen voor de biomassa belangrijke taxa tijdens de bemonsteringen in winter (open cirkels) en zomer (gesloten cirkels) in de periode op de drie bemonsterde raaien in het sublitoraal van de westelijke Waddenzee Totaal 5 4 Mytilus edulis Cerastoderma edule 8 Macoma balthica Ensis directus 1 Mya arenaria Nereiden Marenzelleria viridis Heteromastus filiformis 15 Hydrobia ulvae jaar jaar 12 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

14 Figuur 6 Verloop van de biomassa van belangrijkste macrozoöbenthos-soorten gedurende de winterbemonstering op de raaien S1, S2 en S3 in het sublitoraal van de westelijke Waddenzee in de periode Marenzelleria viridis Mytilus edulis Cerastoderma edule Ensis directus Mya arenaria Hydrobia ulvae Overigen Raai S jaar Marenzelleria viridis Mya arenaria Cerastoderma edule Hydrobia ulvae Macoma balthica Overigen Ensis directus Raai S jaar Marenzelleria viridis Mya arenaria Heteromastus filiformis Hydrobia ulvae Mytilus edulis Overigen Ensis directus Raai S jaar 13 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

15 Figuur 7 Verloop van de biomassa van belangrijkste macrozoöbenthos-soorten gedurende de zomerbemonstering op de raaien S1, S2 en S3 in het sublitoraal van de westelijke Waddenzee in de periode Raai S1 Marenzelleria viridis Mytilus edulis Cerastoderma edule Ensis directus Mya arenaria Hydrobia ulvae Overigen jaar Raai S2 Marenzelleria viridis Mya arenaria Cerastoderma edule Hydrobia ulvae Macoma balthica Overigen Ensis directus jaar 3 Marenzelleria viridis Heteromastus filiformis Mytilus edulis Ensis directus Mya arenaria Hydrobia ulvae Overigen Raai S jaar 14 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

16 6. Tabellen 15 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

17 Tabel 1 Posities van de bemonsterde raaien in XY-coördinaten (RD-stelsel) en de diepte range in meters t.o.v. NAP. Diepten overgenomen van elektronische lodingbestanden van Rijkswaterstaat. Raai X Y X Y Diepte (m t.o.v. NAP) Balgzand B (BALGZDB) Noord Zuid C (BALGZDC) Noord Zuid J (BALGZDJ) Noord Zuid Sublitoraal S1 (JAVRGNS1) West Oost S2 (SCHEURRKS2) West Oost S3 (MOLRKS3) West Oost Tabel 2 Sedimentparameters van de zes raaien van het Balgzand en de Westelijke Waddenzee in de zomer van 29. In de kolom LOCCOD staan de locatiecodes waaronder de raaien zijnopgeslagen in de Rijkswaterstaat database DONAR. De mediane korrelgrootte (D5) van de minerale fractie >16µm is gemeten met behulp van laserdiffractie (Malvern Mastersizer). Het slibgehalte (% KGF16) vertegenwoordigt de minerale fractie <16 µm. De hoeveelheid organische stof (% OSTOF) is berekend door de hoeveelheid organisch gebonden C te vermenigvuldigen met 1,97. De hoeveelheid CaCO 3 is berekend als ( C totaal C organisch )*1/12. Opm: Bij de berekening van de hoeveelheid CaCO 3 kon, van locatie BALGZDB, alleen worden beschikt over waarden voor C totaal. Het CaCO 3 gehalte van deze locatie is geschat met een onzekerheid van 25%. Alle waarden, behalve mediane korrelgrootte, zijn gegeven als gewichtspercentages van het totale sedimentmonster, inclusief organische stof en CaCO 3, maar waaruit grote schelpen, grote schelpfragmenten en grote bodemdieren zijn verwijderd. LOCCOD Jaar D5 % KGF16 % OSTOF % CaCO3 BALGZDB BALGZDC BALGZDJ JAVRGNS SCHEURRKS MOLRKS MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

18 Tabel 3. Beknopt overzicht van dichtheden en biomassa van het macrozoöbenthos op de raaien op het Balgzand in februari-maart 29. Raai B 23/2/9 Raai C 16/3/9 Raai J 24/2/9 Soort N/m² B (g/m²) N/m² B (g/m²) N/m² B (g/m²) Metridium senile 9.89 Nemertea sp. 4.5 Hydrobia ulvae Littorina littorea Mytilus ' Mytilus ' Mytilus ' Mytilus edulis Tot Crassostrea ' Crassostrea '8 1. Crassostrea gigas Tot Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma edule Tot Scrobicularia plana ' Tellina ' Tellina ' Tellina '5 1.2 Tellina tenuis Tot Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma balthica Tot Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis directus Tot Mya ' Mya ' Mya ' Mya arenaria Tot Phyllodoce mucosa Eteone longa Mysta picta 3.4 Eumida sanguinea 1.2 Hediste diversicolor Alitta succinea Alitta virens Eunereis longissima Nephtys hombergii Nephtys caeca Nephtys cirrosa Glycera alba 1.9 Scoloplos armiger Polydora cornuta Polydora ciliata 1.1 Pygospio elegans Spiophanes bombyx 1.4 Scolelepis foliosa Marenzelleria viridis MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

19 Vervolg Tabel 3 Raai B 23/2/9 Raai C 16/3/9 Raai J 24/2/9 Soort N/m² B (g/m²) N/m² B (g/m²) N/m² B (g/m²) Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Arenicola marina Lanice conchilega Balanus crenatus Semibalanus balanoides 1.5 Elminius modestus Jaera albifrons 2.1 Gammarus locusta 3.5 Gammarus obtusatus 2.4 Bathyporeia sarsi Corophium arenarium Crangon crangon Carcinus maenas Conopeum reticulum 4 n.v.t Echinocardium cordatum 1.76 Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

20 Tabel 4. Beknopt overzicht van dichtheden en biomassa van het macrozoöbenthos op de raaien op het Balgzand in augustus-september. Raai B 1/9/9 Raai C 18/8/9 Raai J 2/8/9 Soort N/m² B (g/m²) N/m² B (g/m²) N/m² B (g/m²) Metridium senile Hydrobia ulvae Littorina littorea 2.9 Mytilus ' Mytilus ' Mytilus ' Mytilus edulis Tot Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma edule Tot Scrobicularia plana ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma balthica Tot Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis directus Tot Mya ' Mya ' Mya '9 4.8 Mya arenaria Tot Bylgides sarsi Phyllodoce mucosa Eteone longa Hediste diversicolor Alitta succinea Alitta virens Eunereis longissima 2.6 Nephtys hombergii Scoloplos armiger Spio martinensis 2.1 Polydora cornuta Pygospio elegans Spiophanes bombyx Scolelepis foliosa 6.58 Marenzelleria viridis Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Arenicola marina Lanice conchilega Oligochaeta Balanus crenatus Elminius modestus Gammarus locusta Melita palmata 7.4 Bathyporeia sarsi 2.2 Urothoe poseidonis 2.3 Corophium arenarium 7.4 Crangon crangon Carcinus maenas Conopeum reticulum 9 n.v.t Asterias rubens Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

21 Tabel 5. Beknopt overzicht van dichtheden en biomassa van het macrozoöbenthos op de raaien in de sublitorale westelijke Waddenzee in maart 29. Raai S1 6/3/9 Raai S2 5/3/9 Raai S3 5/3/9 Soort N/m² B (g/m²) N/m² B (g/m²) N/m² B (g/m²) Obelia longissima 1 n.v.t. Metridium senile Sagartia troglodytes 1.37 Hydrobia ulvae Crepidula fornicata Retusa obtusa 4.5 Mytilus ' Mytilus ' Mytilus ' Mytilus edulis Tot Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma edule Tot Tellina tenuis '7 1.1 Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma balthica Tot Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis directus Tot Mya ' Mya ' Mya ' Mya arenaria Tot Phyllodoce mucosa Eteone longa Autolytus prolifer 2. Alitta succinea Alitta virens Nephtys hombergii Nephtys caeca 1.4 Scoloplos armiger Aricidea minuta 12.3 Spio martinensis Polydora cornuta Pygospio elegans Marenzelleria viridis Streblospio shrubsolii Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Pectinaria koreni 1.34 Oligochaeta sp Balanus crenatus Melita palmata 1.2 Bathyporeia elegans 1. Carcinus maenas Hemigrapsus takanoi 1. Alcyonidium mytili 2 n.v.t. Farrella repens 2 n.v.t. Conopeum reticulum 13 n.v.t. 7 n.v.t. 1 n.v.t. Ophiura ophiura 1.9 Molgula socialis 2.28 Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

22 Tabel 6. Beknopt overzicht van dichtheden en biomassa van het macrozoöbenthos op de raaien in de sublitorale westelijke Waddenzee in september 29. Raai S1 9/9/9 Raai S2 9/9/9 Raai S3 9/9/9 Soort N/m² B (g/m²) N/m² B (g/m²) N/m² B (g/m²) Obelia longissima 1 n.v.t. 3 n.v.t. Hartlaubella gelatinosa 3 n.v.t. Clytia hemisphaerica 1 n.v.t. Metridium senile Sagartia troglodytes Hydrobia ulvae Crepidula fornicata 1.1 Mytilus ' Mytilus ' Mytilus ' Mytilus edulis Tot Crassostrea gigas ' Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma edule Tot Petricola pholadiformis ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma '9 1.1 Macoma balthica Tot Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis directus Tot Mya ' Mya ' Mya ' Mya arenaria Tot Phyllodoce mucosa 3.2 Eteone longa Autolytus prolifer 1. Alitta succinea Alitta virens Nephtys hombergii Nephtys caeca Scoloplos armiger Aricidea minuta 9.1 Spio martinensis Polydora cornuta Pygospio elegans Marenzelleria viridis Streblospio shrubsolii Magelona mirabilis 2.4 Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Arenicola marina Pectinaria koreni 2.58 Lanice conchilega Oligochaeta sp MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

23 Vervolg Tabel 6 Raai S1 9/9/9 Raai S2 9/9/9 Raai S3 9/9/9 Soort N/m² B (g/m²) N/m² B (g/m²) N/m² B (g/m²) Balanus crenatus Elminius modestus Bodotria scorpioides 1. Gammarus locusta 1. Carcinus maenas Farrella repens 1 n.v.t. Conopeum reticulum 4 n.v.t. 4 n.v.t. 2 n.v.t. Ophiura ophiura Molgula socialis Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

24 7. Bijlagen Overzicht van dichtheden, biomassa en schelplengtes van het macrozoöbenthos op de zes raaien in winter en zomer van 29. Legenda bij bijlagen: N totaal aantal dieren in de uitgezochte monsters Opp. Oppervlak van de op betreffende soort uitgezochte monsters in m 2, afgerond op 3 decimalen. N.m -2 gemiddeld aantal per m 2 s.e. standard error of the mean, gecorrigeerd naar standaard oppervlakte = 1 m² % vk percentage van de monsters waarin de betreffende soort of klasse was aangetroffen B (g) biomassa in g asvrij drooggewicht in de uitgezochte monsters B (g.m -2 ) biomassa in g asvrij drooggewicht per m 2 n.v.t. niet van toepassing, biomassa niet bepaald gem. l. gemiddelde schelplengte in mm 23 MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

25 Bijlage 1 Raai B Balgzand (BALGZDB) 23 februari 29 Soort N Opp. N/m² s.e. % vk B (g) B (g/m²) gem. l. (mm) Metridium senile Hydrobia ulvae Littorina littorea Mytilus ' Mytilus ' Mytilus ' Mytilus edulis Tot Crassostrea ' Crassostrea ' Crassostrea gigas Tot Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma edule Tot Scrobicularia plana ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma balthica Tot Mya ' Mya ' Mya arenaria Tot Eteone longa Phyllodoce mucosa Eumida sanguinea Hediste diversicolor Alitta succinea Alitta virens Nephtys hombergii Scoloplos armiger Polydora cornuta Polydora ciliata Pygospio elegans Marenzelleria viridis Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Arenicola marina Lanice conchilega Balanus crenatus Semibalanus balanoides Elminius modestus Jaera albifrons Gammarus locusta Gammarus obtusatus Crangon crangon Carcinus maenas Conopeum reticulum n.v.t. Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

26 Bijlage 2 Raai B Balgzand (BALGZDB) 1 september 29 Soort N Opp. N/m² s.e. % vk B (g) B (g/m²) gem. l. (mm) Metridium senile Hydrobia ulvae Littorina littorea Mytilus ' Mytilus ' Mytilus ' Mytilus edulis Tot Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma edule Tot Scrobicularia plana ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma balthica Tot Ensis directus ' Mya ' Mya ' Mya arenaria Tot Bylgides sarsi Eteone longa Hediste diversicolor Alitta succinea Alitta virens Nephtys hombergii Scoloplos armiger Polydora cornuta Pygospio elegans Spiophanes bombyx Marenzelleria viridis Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Arenicola marina Lanice conchilega Oligochaeta Balanus crenatus Elminius modestus Melita palmata Crangon crangon Carcinus maenas Conopeum reticulum n.v.t. Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

27 Bijlage 3 Raai C Balgzand (BALGZDC) 16 maart 29 Soort N Opp. N/m² s.e. % vk B (g) B (g/m²) gem. l. (mm) Hydrobia ulvae Mytilus edulis ' Cerastoderma edule ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma balthica Tot Ensis directus ' Mya ' Mya ' Mya ' Mya arenaria Tot Eteone longa Mysta picta Phyllodoce mucosa Hediste diversicolor Alitta succinea Alitta virens Eunereis longissima Nephtys hombergii Scoloplos armiger Polydora cornuta Pygospio elegans Marenzelleria viridis Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Arenicola marina Bathyporeia sarsi Corophium arenarium Crangon crangon Carcinus maenas Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

28 Bijlage 4 Raai C Balgzand (BALGZDC) 18 augustus 29 Soort N Opp. N/m² s.e. % vk B (g) B (g/m²) gem. l. (mm) Hydrobia ulvae Mytilus ' Mytilus ' Mytilus edulis Tot Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma edule Tot Scrobicularia plana ' Macoma ' Macoma ' Macoma balthica Tot Ensis directus ' Mya ' Mya ' Mya ' Mya arenaria Tot Bylgides sarsi Eteone longa Phyllodoce mucosa Hediste diversicolor Alitta succinea Alitta virens Nephtys hombergii Scoloplos armiger Polydora cornuta Pygospio elegans Marenzelleria viridis Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Arenicola marina Lanice conchilega Gammarus locusta Corophium arenarium Crangon crangon Carcinus maenas Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

29 Bijlage 5 Raai J Balgzand (BALGZDJ) 24 februari 29 Soort N Opp. N/m² s.e. % vk B (g) B (g/m²) gem. l. (mm) Nemertea sp Mytilus ' Mytilus ' Mytilus edulis Tot Tellina ' Tellina ' Tellina ' Tellina tenuis Tot Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma balthica Tot Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis directus Tot Mya ' Mya ' Mya arenaria Tot Eteone longa Alitta succinea Alitta virens Eunereis longissima Nephtys hombergii Nephtys caeca Nephtys cirrosa Glycera alba Scoloplos armiger Spiophanes bombyx Scolelepis foliosa Marenzelleria viridis Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Lanice conchilega Balanus crenatus Bathyporeia sarsi Crangon crangon Carcinus maenas Echinocardium cordatum Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

30 Bijlage 6 Raai J Balgzand (BALGZDJ) 2 augustus 29 Soort N Opp. N/m² s.e. % vk B (g) B (g/m²) gem. l. (mm) Mytilus edulis ' Macoma ' Macoma ' Macoma balthica Tot Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis directus Tot Mya arenaria ' Eteone longa Alitta succinea Alitta virens Eunereis longissima Nephtys hombergii Scoloplos armiger Spio martinensis Polydora cornuta Pygospio elegans Spiophanes bombyx Scolelepis foliosa Marenzelleria viridis Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Lanice conchilega Gammarus locusta Bathyporeia sarsi Urothoe poseidonis Crangon crangon Carcinus maenas Asterias rubens Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

31 Bijlage 7 Raai S1 Javaruggen (JAVRGNS1) 6 maart 29 Soort N Opp. N/m² s.e. % vk B (g) B (g/m²) gem. l. (mm) Obelia longissima n.v.t. Metridium senile Sagartia troglodytes Hydrobia ulvae Crepidula fornicata Mytilus ' Mytilus ' Mytilus ' Mytilus edulis Tot Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma edule Tot Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma balthica Tot Ensis directus ' Mya ' Mya ' Mya ' Mya arenaria Tot Alitta succinea Alitta virens Nephtys hombergii Nephtys caeca Scoloplos armiger Spio martinensis Polydora cornuta Pygospio elegans Streblospio shrubsolii Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Pectinaria koreni Oligochaeta sp Balanus crenatus Melita palmata Carcinus maenas Farrella repens n.v.t. Conopeum reticulum n.v.t. Ophiura ophiura Molgula socialis Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

32 Bijlage 8 Raai S1 Javaruggen (JAVRGNS1) 9 september 29 Soort N Opp. N/m² s.e. % vk B (g) B (g/m²) gem. l. (mm) Metridium senile Hydrobia ulvae Crepidula fornicata Mytilus ' Mytilus ' Mytilus edulis Tot Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma edule Tot Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma balthica Tot Ensis ' Ensis ' Ensis directus Tot Mya ' Mya ' Mya arenaria Tot Alitta succinea Alitta virens Nephtys hombergii Nephtys caeca Scoloplos armiger Spio martinensis Pygospio elegans Marenzelleria viridis Streblospio shrubsolii Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Arenicola marina Pectinaria koreni Lanice conchilega Oligochaeta sp Balanus crenatus Elminius modestus Gammarus locusta Carcinus maenas Conopeum reticulum n.v.t. Ophiura ophiura Molgula socialis Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

33 Bijlage 9 Raai S2 Scheurrak (SCHEURRKS2) 5 maart 29 Soort N Opp. N/m² s.e. % vk B (g) B (g/m²) gem. l. (mm) Metridium senile Crepidula fornicata Retusa obtusa Mytilus edulis ' Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma edule Tot Tellina tenuis ' Macoma ' Macoma ' Macoma balthica Tot Ensis ' Ensis ' Ensis directus Tot Mya ' Mya ' Mya arenaria Tot Eteone longa Phyllodoce mucosa Autolytus prolifer Alitta virens Nephtys hombergii Scoloplos armiger Aricidea minuta Spio martinensis Polydora cornuta Pygospio elegans Streblospio shrubsolii Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Oligochaeta sp Balanus crenatus Bathyporeia elegans Carcinus maenas Hemigrapsus takanoi Alcyonidium mytili n.v.t. Conopeum reticulum n.v.t. Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

34 Bijlage 1 Raai S2 Scheurrak (SCHEURRKS2) 9 september 29 Soort N Opp. N/m² s.e. % vk B (g) B (g/m²) gem. l. (mm) Obelia longissima n.v.t. Clytia hemisphaerica n.v.t. Sagartia troglodytes Mytilus ' Mytilus ' Mytilus edulis Tot Cerastoderma ' Cerastoderma ' Cerastoderma edule Tot Macoma balthica ' Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis ' Ensis directus Tot Mya arenaria ' Eteone longa Phyllodoce mucosa Autolytus prolifer Alitta succinea Alitta virens Nephtys hombergii Nephtys caeca Scoloplos armiger Aricidea minuta Spio martinensis Polydora cornuta Pygospio elegans Marenzelleria viridis Streblospio shrubsolii Magelona mirabilis Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Arenicola marina Lanice conchilega Oligochaeta sp Balanus crenatus Carcinus maenas Conopeum reticulum n.v.t. Molgula socialis Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

35 Bijlage 11 Raai S3 Molenrak (MOLRKS3) 5 maart 29 Soort N Opp. N/m² s.e. % vk B (g) B (g/m²) gem. l. (mm) Metridium senile Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma balthica Tot Ensis ' Ensis ' Ensis directus Tot Mya ' Mya ' Mya ' Mya arenaria Tot Eteone longa Phyllodoce mucosa Alitta succinea Alitta virens Nephtys hombergii Scoloplos armiger Spio martinensis Polydora cornuta Pygospio elegans Streblospio shrubsolii Marenzelleria viridis Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Oligochaeta sp Balanus crenatus Carcinus maenas Conopeum reticulum n.v.t. Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

36 Bijlage 12 Raai S3 Molenrak (MOLRKS3) 9 september 29 Soort N Opp. N/m² s.e. % vk B (g) B (g/m²) gem. l. (mm) Obelia longissima n.v.t. Hartlaubella gelatinosa n.v.t. Metridium senile Hydrobia ulvae Mytilus ' Mytilus ' Mytilus edulis Tot Crassostrea gigas ' Cerastoderma edule ' Petricola pholadiformis ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma ' Macoma balthica Tot Ensis directus ' Mya ' Mya ' Mya arenaria Tot Eteone longa Alitta succinea Alitta virens Nephtys hombergii Scoloplos armiger Polydora cornuta Pygospio elegans Marenzelleria viridis Streblospio shrubsolii Aphelochaeta marioni Capitella capitata Heteromastus filiformis Arenicola marina Lanice conchilega Oligochaeta sp Balanus crenatus Elminius modestus Bodotria scorpioides Carcinus maenas Farrella repens n.v.t. Conopeum reticulum n.v.t. Ophiura ophiura Molgula socialis Totaal MWTL Benthos Waddenzee-West 29 R. Dekker

37 Het NIOZ Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek is een instituut van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Bezoekadres Landsdiep SZ t Horntje, Texel De missie van het NIOZ is het verkrijgen en communiceren van wetenschappelijke kennis van zeeën en oceanen voor een beter begrip en een duurzaam beheer van onze planeet, het beheren van de nationale faciliteiten voor zeeonderzoek en het ondersteunen van onderzoek en onderwijs in Nederland en in Europa. Postadres Postbus 59, 179 AB Den Burg, Texel Telefoon: Fax: NIOZ Rapport 211-1